Η χωρική διαφοροποίηση της ανάπτυξης της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα

Η χωρική διαφοροποίηση της ανάπτυξης της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα Χρήστος Βακουφάρης, Γεωπόνος, Ερευνητής στο Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Κτίριο Ξενία, Μυτιλήνη, 81100, Ελλάδα. Ιωάννης Σπιλάνης, ρ. Οικονοµολόγος-Περιφερειολόγος, Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης, Επίκουρος Καθηγητής, Τµήµα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήµιο Αιγαίου Αθανάσιος Κίζος Γεωπόνος, Ερευνητής στο Εργαστήριο Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης, Πανεπιστήµιο Αιγαίου. Περίληψη Η βιολογική γεωργία αναπτύσσεται ταχύτατα τα τελευταία χρόνια στην ΕΕ. Όµως υπάρχουν διαφορές στην ανάπτυξη αυτή µεταξύ των χωρών της ΕΕ. Αυτή η εργασία αναφέρεται στην ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα, µία από της χώρες της ΕΕ που υπολείπεται όσον αφορά την υιοθέτηση της βιολογικής γεωργίας. εδοµένα παρατίθενται σε περιφερειακό επίπεδο (NUTS-2), καθώς και σε επίπεδο νοµών (NUTS-3) για την καλύτερη κατανόηση της χωρικής διαφοροποίησης που χαρακτηρίζει την βιολογική γεωργία. Από τη διαφοροποίηση αυτή προκύπτει ότι στα Νησιά του Αιγαίου, όπου γενικά οι γεωργικές χρήσεις γης είναι εκτατικές σε σχέση µε αυτές της ηπειρωτικής Ελλάδας, τα ποσοστά διείσδυσης της βιολογικής γεωργίας είναι αυξηµένα. Λέξεις Κλειδιά Βιολογική Γεωργία, Ελλάδα.

Η βιολογική γεωργία και η συνεισφορά της στην βιώσιµη ανάπτυξη Η βιολογική γεωργία είναι µία προσέγγιση στην γεωργία, η οποία προσπαθεί να ελαχιστοποιήσει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της µε τον περιορισµό της χρήσης των τεχνητών λιπασµάτων, φυτοφαρµάκων και εντοµοκτόνων, καθώς και µε την µείωση των εξωτερικών εισροών. Παρόλο που δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός ορισµός της βιολογικής γεωργίας, η ΕΕ την ορίζει σύµφωνα µε τις κατευθυντήριες γραµµές της Επιτροπής του Κώδικα Τροφίµων (Codex Alimentarius Commission) 1. Αν και δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός λειτουργικός ορισµός της βιώσιµης ανάπτυξης, ωστόσο η έννοια έχει ενσωµατωθεί στην επίσηµη πολιτική της ΕΕ. Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης έχει τρεις διαστάσεις και αντιπροσωπεύει µία ανάπτυξη όχι µόνο σε οικονοµικούς όρους, αλλά και σε κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς. Η συνεισφορά της βιολογικής γεωργίας στο περιβάλλον έχει διερευνηθεί σε διάφορες µελέτες (Stobbelaar et al., 2000, Clemetsen and van Laar, 2000, van Elsen 2000, van Mansvelt et al., 1998, Hansen et al., 2001). Υπάρχουν επίσης µελέτες που υπαινίσσονται την καλύτερη οικονοµική απόδοση των βιολογικών εκµεταλλεύσεων, σε σύγκριση µε τις συµβατικές (OECD, 1999a, 1999b). Υπάρχει και κοινωνική συνεισφορά της βιολογικής γεωργίας καθώς απαιτεί µεγαλύτερη εισροή εργασίας (EC, 2000), συνεισφέρει στην διατήρηση των τοπικών προϊόντων και των τοπικών τρόπων καλλιέργειας (Pugliese, 2001), παρέχει στους καταναλωτές υγιή και υψηλής ποιότητας προϊόντα και αναδεικνύει την περιοχή από την οποία τα προϊόντα αυτά προέρχονται (Marsden, 1999). Για αυτό τον λόγο έχει θεωρηθεί ως µερική λύση στις περιβαλλοντικές, οικονοµικές και κοινωνικές δυσλειτουργίες του παραγωγιστικού µοντέλου γεωργίας και ως ένας τρόπος 1 Σύµφωνα µε την Επιτροπή του Κώδικα Τροφίµων ένα σύστηµα βιολογικής παραγωγής «είναι σχεδιασµένο να αυξάνει την βιολογική ποικιλότητα στο σύνολο του συστήµατος, να αυξάνει την βιολογική δραστηριότητα των εδαφών, να διατηρεί την γονιµότητα των εδαφών µακροπρόθεσµα, να ανακυκλώνει τα απόβλητα φυτικής και ζωικής προέλευσης προκειµένου να αποκατασταθούν τα στοιχεία που είναι θρεπτικά για τη γη, µειώνοντας έτσι όσο είναι δυνατό τη χρήση µη ανανεώσιµων πόρων, να προσφεύγει στους ανανεώσιµους πόρους στα γεωργικά συστήµατα που είναι οργανωµένα τοπικά, να προωθεί την ορθή χρήση των εδαφών, του νερού και του αέρα και την µείωση όλων των µορφών ρύπανσης που θα µπορούσαν να προκαλέσουν οι καλλιεργητικές πρακτικές και οι πρακτικές εκτροφής, να χειρίζεται τα γεωργικά προϊόντα, προσέχοντας ιδίως τις µεθόδους µεταποίησης, προκειµένου να διατηρηθεί η βιολογική ακεραιότητα και οι ουσιαστικές ποιότητες του προϊόντος σε όλα τα στάδια, να προβλέπει, σε µία υπάρχουσα εκµετάλλευση µετά από µία περίοδο µετατροπής, η διάρκεια της οποίας καθορίζεται από ειδικούς παράγοντες του τόπου, όπως για παράδειγµα του ιστορικού της γης, των τύπων καλλιέργειας και εκτροφής προς πραγµατοποίηση» (Κώδικας Τροφίµων, 1999).

συνεισφοράς σε µία περισσότερο βιώσιµη προσέγγιση της γεωργίας της υπαίθρου (Lampkin et al., 2000, Pugliese, 2001). Ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στην ΕΕ Η βιολογική γεωργία έχει τις ρίζες της στις θεωρίες του Rudolf Steiner (1924) σχετικά µε την βιοδυναµική γεωργία και του Albert Howard (1940) σχετικά µε την βιολογική γεωργία (EC, 2000), και στις προσπάθειες µερικών πρωτοπόρων καλλιεργητών που τις υιοθέτησαν. Η έννοια επανεµφανίστηκε κατά την δεκαετία του 60, αποτέλεσε µία απάντηση στην αυξανόµενη περιβαλλοντική ανησυχία κατά την δεκαετία του 70 και απέκτησε ιδιαίτερη βαρύτητα κατά την δεκαετία του 80. ωστόσο η πολιτική της αποδοχή στην ΕΕ πραγµατοποιήθηκε κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 90. Το 1985 υπήρχαν 6.300 νοικοκυριά και 100.000 εκτάρια βιολογικής γεωργίας στην ΕΕ, µε την πλειοψηφία αυτών στην Γαλλία και την Γερµανία (Padel, 2001). ύο χρόνια αργότερα στην ανία, παραχωρήθηκε για πρώτη φορά στην ΕΕ δηµόσια ενίσχυση σε βιοκαλλιεργητές (Michelsen, 2001). Όµως ήταν η υιοθέτηση του Κανονισµού 2092/91, που σήµανε την ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στην ΕΕ. Ο Κανονισµός αυτός έθεσε τα παραγωγικά πρότυπα για την βιολογική φυτική παραγωγή (και συµπληρώθηκε αργότερα από τον Κανονισµό 1804/99 για την βιολογική ζωική παραγωγή) και ένα χρόνο αργότερα η ενίσχυση προς τους βιοκαλλιεργητές συµπεριλήφθηκε στα µέτρα του αγρο-περιβαλλοντικού Κανονισµού 2078/92. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για την εφαρµογή του Κανονισµού 2092/91 η οποία ξεκίνησε το 1993. Ανάµεσα στο 1993 και στο 1998 οι βιολογικές εκτάσεις και οι βιολογικές εκµεταλλεύσεις τριπλασιάστηκαν (από 0,7 εκατοµµύρια εκτάρια και 29000 εκµεταλλεύσεις σε 2,71 εκατοµµύρια εκτάρια και 104000 εκµεταλλεύσεις). Ωστόσο το 1998 µόνο το 2,1% της χρησιµοποιούµενης γεωργικής γης της ΕΕ καλλιεργούνταν βιολογικά (Πίνακας 1) µε την Αυστρία να παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό (8,43%) και την Ελλάδα το χαµηλότερο (0,44%). Πέντε χώρες παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά σε σχέση µε τον µέσο όρο της ΕΕ (Αυστρία, Φινλανδία, Ιταλία, Σουηδία, ανία). Οι πιστοποιηµένες και υπό µετατροπή εκµεταλλεύσεις του 1998, ως ποσοστού του συνολικού αριθµού των εκµεταλλεύσεων του 1997 για την ΕΕ

(Πίνακας 1) είναι 1,49%, µε την Αυστρία να έχει επίσης το υψηλότερο ποσοστό (9,62%) και την Πορτογαλία το χαµηλότερο (0,14%) (Foster and Lampkin, 2000). Πίνακας 1: Βιολογική έκταση ως % της χρησιµοποιούµενης γεωργικής γης (ΧΓΓ) του 1998 και βιολογικές εκµεταλλεύσεις ως % του συνόλου των εκµεταλλεύσεων του 1997 Χώρα Βιολογική έκταση ως % της ΧΓΓ του 1998 Βιολογικές εκµεταλλεύσεις το 1998 ως % των συνολικών εκµεταλλεύσεων του 1997 Αυστρία 8,43% 9,62% Βέλγιο 0,85% 0,63% Γερµανία 2,43% 1,72% ανία 3,69% 3,54% Ισπανία 1,05% 0,64% Φινλανδία 5,81% 5,47% Γαλλία 0,77% 0,90% Η.Β 1,70% 0,63% Ελλάδα 0,44% 0,51% Ιρλανδία 0,66% 0,60% Ιταλία 5,30% 1,82% Λουξεµβούργο 0,61% 0,87% Ολλανδία 0,96% 0,89% Πορτογαλία 0,65% 0,14% Σουηδία 4,10% 3,19% ΕΕ-15 2,10% 1,49% Πηγή: Foster C., Lampkin N. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τις διαφορές µεταξύ των χωρών. Πρώτα απ όλα µερικές χώρες παραχώρησαν ενίσχυση στους βιοκαλλιεργητές τους πολύ πριν από το 1993. όπως ήδη αναφέρθηκε, η πρώτη χώρα που υιοθέτησε την δηµόσια ενίσχυση των βιοκαλλιεργητών της ήταν η ανία (1987) και έπειτα η Γερµανία (1989), η Γαλλία και το Λουξεµβούργο (1992), ενώ η Αυστρία, η Φινλανδία και η Σουηδία είχαν εθνικά σχέδια ενίσχυσης των βιοκαλλιεργητών τους πριν από την είσοδο τους στην ΕΕ το 1995. Η Ελλάδα και η Ισπανία ακολούθησαν το 1996. Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί ότι η Γαλλία και το Η.Β. δεν ενισχύουν τους βιοκαλλιεργητές τους µετά την µεταβατική περίοδο (Lampkin et al., 2000). Υπάρχουν επίσης διαφορές στο ποσό της ενίσχυσης που δίνει η κάθε χώρα στους βιοκαλλιεργητές της. Ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα Οι πρώτοι βιοκαλλιεργητές εµφανίστηκαν στην Ελλάδα κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 80 και ήταν κυρίως αλλοδαποί από τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες. Τα

πρώτα βιολογικά προγράµµατα εµφανίστηκαν στην Αιγιαλία το 1982 και στην Μάνη το 1988, και τα δύο στην Πελοπόννησο, ενώ ο πρώτος οργανισµός για την βιολογική γεωργία ιδρύθηκε το 1983 (Μπεόπουλος, 1997). Τέσσερις πιστοποιητικοί οργανισµοί υπάρχουν στην Ελλάδα. Τρεις από αυτούς ιδρύθηκαν το 1993-1994 ( ΗΩ, ΣΟΓΕ, Φυσιολογική) και ένας από αυτούς (ΟΠΕΓΕΠ ο οποίος είναι κρατικός) το 1999. Σύµφωνα µε δεδοµένα του 1999 2 υπήρχαν µόνο 24 παρασκευαστές (µεταποιητές, τυποποιητές, διακινητές) βιολογικών προϊόντων στην Ελλάδα σε 15 από τους νοµούς της (7 από αυτούς βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου της Αττικής). Όπως ήδη αναφέρθηκε η εφαρµογή του Κανονισµού 2078/92 ξεκίνησε το 1996 (Beopoulos, Louloudis, 1997) και είχε ως αποτέλεσµα την ταχεία ανάπτυξη της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (Γράφηµα 1). Γράφηµα 1: Έκταση βιολογικών καλλιεργειών και αριθµός βιοκαλλιεργητών για την περίοδο 1991-1998 16000 15869 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 10660 5169 3614 3051 2289 1283 1033 536 1 9 154 283 527 4 70 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 αριθµός βιοκαλλιεργητών (σωρευτικός) Έκταση (εκτάρια, σωρευτικά) Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Επεξεργασία από τους συγγραφείς Στο τέλος του 1998 υπήρχαν 3614 εκµεταλλεύσεις και 15868,6 εκτάρια βιολογικών καλλιεργειών. Η µέση έκταση των βιολογικών εκµεταλλεύσεων δεν παρουσιάζει µε την πάροδο των ετών (Γράφηµα 2) την αυξητική τάση που παρουσιάζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο όπως έχει περιγραφεί αλλού (Padel, 2001). Το 1998, η µέση έκταση των εκµεταλλεύσεων στην ΕΕ ήταν 26 εκτάρια ενώ στην 2 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας

Ελλάδα µόνο 4,39 εκτάρια. Οι περισσότερες από τις ελληνικές βιολογικές εκµεταλλεύσεις είναι αρκετά µικρές σε έκταση. Το 75,2% αυτών (2717 εκµεταλλεύσεις) είναι µικρότερες από 5 εκτάρια και αποτελούν το 34,4% (5458,2 εκτάρια) των βιολογικών εκτάσεων. Από την άλλη πλευρά το 8,7% των εκµεταλλεύσεων (314 εκµεταλλεύσεις) είναι µεγαλύτερες από 10 εκτάρια και αποτελούν το 40,4% των εκτάσεων (Γράφηµα 3). Γράφηµα 2: Μέση έκταση των βιολογικών εκµεταλλεύσεων (σε εκτάρια) για την περίοδο 1991-1998 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7,73 5,79 4,40 4,53 5,00 4,66 4,39 3,48 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 µεταβολή µέσης έκτασης εκµεταλλεύσεων (εκτάρια) Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Επεξεργασία από τους συγγραφείς Γράφηµα 3: Κλάσεις των βιολογικών εκµεταλλεύσεων ανάλογα µε το µέγεθός τους (1998) 45,0% 40,0% 40,4% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 18,4% 22,6% 7,2% 15,2% 8,3% 10,8% 8,4% 8,2% 8,1% 25,2% 16,1% 8,7% Αριθµός βιοκαλλιεργητών Έκταση (εκτάρια) 5,0% 2,4% 0,0% 0 to 0,99 ha 1 to 1,99 ha 2 to 2,99 ha 3 to 3,99 ha 4 to 4,99 ha 5 to 9,99 ha >10 ha Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ

Επεξεργασία από τους συγγραφείς Σε περιφερειακό επίπεδο (NUTS-2) τα µεγαλύτερα ποσοστά βιοκαλλιεργητών και βιολογικών εκτάσεων (Πίνακας 2) βρίσκονται στις περιφέρειες Πελοποννήσου (25,4% και 30,4% αντίστοιχα), υτικής Ελλάδος (25,0% και 20,3% αντίστοιχα) και Κρήτης (13,2% και 12,2% αντίστοιχα). Εξετάζοντας την βιολογική έκταση ως ποσοστό της χρησιµοποιούµενης γεωργικής γης, έχουµε µία πιο πλήρη εικόνα. Η Πελοπόννησος, η υτική Ελλάδα και η Κρήτη είναι οι περιφέρειες µε τα υψηλότερα ποσοστά, ενώ όλες οι νησιωτικές περιφέρειες παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά σε σχέση µε τον µέσο όρο της χώρας. Από την άλλη πλευρά µόνο η Αττική και οι ήδη αναφερθείσες περιφέρειες (Πελοπόννησος και υτική Ελλάδα) των ηπειρωτικών περιοχών παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά. Παράλληλα οι δύο παραδοσιακά γόνιµες και εντατικά καλλιεργούµενες περιφέρειες της Ελλάδος Θεσσαλία και Κεντρική Μακεδονία (που περιλαµβάνουν και τις δύο µεγαλύτερες πεδιάδες της Ελλάδος) παρουσιάζουν µικρότερα ποσοστά υιοθέτησης της βιολογικής γεωργίας. Πίνακας 2: Αριθµός βιολογικών εκµεταλλεύσεων, βιολογική έκταση και βιολογική έκταση ως ποσοστό της Χρησιµοποιούµενης Γεωργικής Γης (ΧΓΓ) σε περιφερειακό (NUTS 2) επίπεδο στην Ελλάδα (1998) Περιφέρεια Αριθµός Βιοκαλλ ιεργητώ ν % των βιοκαλλι εργητών Βιολογικές Εκτάσεις (εκτάρια) % βιολογικώ ν εκτάσεων ΧΓΓ (εκτάρια) Βιολογική έκταση ως % της ΧΓΓ Βόρειο Αιγαίο 179 5,0 750,1 4,7 129450,4 0,57 Κρήτη 478 13,2 1942,4 12,2 281090,5 0,69 Νότιο Αιγαίο 77 2,1 443,4 2,8 86941,7 0,51 Πελοπόννησος 917 25,4 4821,6 30,4 389206,0 1,23 Ιόνια Νησιά 164 4,5 544,1 3,4 69099,1 0,78 Αττική 156 4,3 652,7 4,1 61514,5 1,06 υτική Ελλάδα 905 25,0 3223,8 20,3 274709,4 1,17 Κεντρική Μακεδονία 219 6,1 1199,3 7,6 617173,4 0,19 Ανατολική Μακεδονία-Θράκη 59 1,6 176,4 1,1 356057,8 0,04 Θεσσαλία 73 2,0 349,1 2,2 412889,8 0,08 Στερεά Ελλάδα 191 5,3 1069,5 6,7 357047,8 0,29 υτική Μακεδονία 126 3,5 501,6 3,2 199159,2 0,25 Ήπειρος 70 10,3 194,6 1,2 117067,3 0,16 Ελλάδα 3614 100,0 15868,6 100,0 3351407,0 0,47 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Νησιωτικές περιφέρειες Επεξεργασία από τους συγγραφείς Σε επίπεδο νοµών (NUTS-3) υπάρχουν τρεις νοµοί που ξεχωρίζουν για τα υψηλά τους ποσοστά βιοκαλλιεργητών και βιολογικών εκτάσεων, η Αχαΐα (20,1% και 16,4% αντίστοιχα), η Λακωνία (11,5% και 17,7% αντίστοιχα) και το Ηράκλειο

(8,4% και 7,0% αντίστοιχα). Υπάρχουν µεγάλες µεταβολές εντός της χώρας. Ενώ κάποιοι νοµοί δεν έχουν καθόλου βιολογικές εκτάσεις (Θεσπρωτία και Ευρυτανία), άλλοι προσεγγίζουν ή και ξεπερνούν 3 (η Λακωνία µε 3,23% και η Αχαΐα µε 3,16% της χρησιµοποιούµενης γεωργικής γης)τους αντίστοιχους µέσους όρους της ΕΕ (Σύµφωνα µε τους Foster και Lampkin στο τέλος του 1998 το ποσοστό της βιολογικής έκτασης ως ποσοστού της χρησιµοποιούµενης γεωργικής γης για τους ΕΕ- 15 ήταν 2,10). Από την συνολική βιολογική και υπό µετατροπή έκταση (Πίνακας 3), το 60,81% αποτελείται από ελαιώνες. Μεγάλη σηµασία έχουν επίσης οι αµπελώνες (10,39%) και οι οπωρώνες (9,53%). Η ελιά είναι η πιο σηµαντική καλλιέργεια για σχεδόν όλες τις περιφέρειες της Ελλάδος µε τις εξαιρέσεις της Ηπείρου (σιτηρά), της Θεσσαλίας (σιτηρά) και της υτικής Μακεδονίας (αµπέλια). Πίνακας 3: Χρήσεις γης των βιολογικών εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας Είδος καλλιέργειας Βιολογική έκταση (εκτάρια) Βιολογική έκταση ως% της συνολικής έκτασης Ελιά 9651,13 60,81 Αµπέλι 1649,48 10,39 Οπωροφόρα 1513,24 9,53 Σιτηρά 1234,80 7,78 Ακρόδρυα 675,16 4,25 Κτηνοτροφικά φυτά 266,62 1,68 Αγρανάπαυση 235,81 1,48 Κηπευτικά 226,50 1,42 Βιοµηχανικά φυτά 197,17 1,24 Όσπρια 85,01 0,53 Βοσκότοποι 80,25 0,50 Άλλο 53,40 0,33 Total 15868,57 100,00 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Επεξεργασία από τους συγγραφείς Σε επίπεδο νοµού υπάρχουν σηµαντικές διαφορές. Η ελιά αποτελεί την πιο σηµαντική καλλιέργεια, όσον αφορά την βιολογική έκταση, για 24 νοµούς, ενώ το αµπέλι, τα οπωροφόρα και τα σιτηρά είναι οι πιο σηµαντικές καλλιέργειες για 6 νοµούς το καθένα. Στο κεντρικό και βόρειο τµήµα της Ελλάδος (Θεσσαλία, Ήπειρος, Κεντρική Μακεδονία, Ανατολική Μακεδονία και Θράκη) και σε επίπεδο νοµού, µόνο σε 4 νοµούς από τους 24 κυριαρχούν οι ελιές. Στο νότιο κοµµάτι της χώρας (Αττική, Στερεά Ελλάδα, υτική Ελλάδα, Πελοπόννησος) η κυριαρχία των ελιών είναι πιο 3 Ωστόσο µία απευθείας σύγκριση µεταξύ Ελλάδας και ΕΕ δεν είναι δυνατή καθώς τα δεδοµένα για την χρησιµοποιούµενη γεωργική γη της Ελλάδος αναφέρονται στο έτος 1991 και της ΕΕ στο έτος 1998

εµφανής (10 από τους 15 νοµούς) και αυξάνεται ακόµα περισσότερο στις νησιωτικές περιφέρειες (11 από τους 13 νοµούς). Εν ολίγοις, οι βιοκαλλιεργητές στρέφονται προς τα σιτηρά και τα οπωροφόρα στο κεντρικό και βόρειο τµήµα της χώρας (το οποίο όπως ήδη αναφέρθηκε είναι και το πιο γόνιµο) και προς τις ελιές στο νότιο τµήµα της χώρας (το οποίο είναι λιγότερο γόνιµο) και στα νησιά (τα οποία αντιµετωπίζουν το πρόβληµα των περιορισµένων πόρων όπως το βάθος των εδαφών, η γονιµότητα αυτών και η έλλειψη του αρδευτικού νερού). Αυτά τα αποτελέσµατα στις περισσότερες περιπτώσεις αντικατοπτρίζουν τους κυρίαρχους τύπους χρήσεων γης των µη βιολογικών καλλιεργειών για κάθε περιοχή. Η περίπτωση της ελιάς είναι τυπική. Όπως φαίνεται από τα δεδοµένα σε περιφερειακό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο νοµού (Πίνακες 4 και 5) σχεδόν όλες οι περιοχές που έχουν υψηλότερα, σε σχέση µε τον µέσο όρο της χώρας, ποσοστά εκτατικών πολυετών καλλιεργειών σε βιολογικές εκτάσεις, έχουν επίσης και υψηλότερα ποσοστά ελαιώνων σε µη βιολογικές εκτάσεις 4. Μία οµαδοποίηση των ειδών των καλλιεργειών µπορεί να γίνει µε βάση το πόσο εντατικές 5 είναι ώστε να γενικεύσουµε τα συµπεράσµατά µας και για άλλες καλλιέργειες. Οι πολυετείς καλλιέργειες διαχωρίζονται σε εντατικές (οπωροφόρα) και εκτατικές (ελιές, ακρόδρυα, αµπέλια, αρωµατικά φυτά), και οι ετήσιες καλλιέργειες σε εντατικές (κηπευτικά, βιοµηχανικά φυτά, πατάτες, κτηνοτροφικά φυτά) και σε λιγότερο εντατικές (σιτηρά, όσπρια, ψυχανθή). Σε περιφερειακό, NUTS-2, επίπεδο (Πίνακας 5) όλες οι νησιωτικές περιφέρειες και η Πελοπόννησος έχουν υψηλότερα ποσοστά συγκρινόµενες µε τον µέσο όρο της χώρας, όσον αφορά τις εκτατικές πολυετείς καλλιέργειες, ενώ έχουν χαµηλότερα ποσοστά εντατικών και λιγότερων εντατικών ετήσιων καλλιεργειών (µε την εξαίρεση των Ιονίων Νήσων). Σε επίπεδο νοµού (NUTS-3) οι εκτατικές πολυετείς καλλιέργειες (Πίνακας 4) κυριαρχούν στο νότιο τµήµα της χώρας (9 από τους 15 νοµούς) και στις νησιωτικές περιοχές (11 από τους 13 νοµούς), αλλά όχι και στο κεντρικό και βόρειο τµήµα της (4 από τους 24 νοµούς). Οι εντατικές ετήσιες καλλιέργειες καλλιεργούνται κυρίως στο κεντρικό και 4 Στο Βόρειο Αιγαίο η παρουσία των αµπελιών είναι η αιτία των υψηλών ποσοστών των βιολογικών πολυετών καλλιεργειών. 5 Το πόσο εντατικές είναι οι καλλιέργειες αφορά µόνο στο επίπεδο των εισροών που απαιτούνται για την καλλιέργεια των ειδών αυτών στα µεσογειακά κλίµατα. Παρόλο που γενικεύσεις αυτού του είδους είναι πάντα λίγο ασαφείς, δεδοµένα για τις εισροές των αρόσιµων ετήσιων καλλιεργειών (Helsel, 1992, Hoffmann, 2000) και επίσηµοι συντελεστές του Υπουργείου Γεωργίας για τις απαιτούµενες εισροές ( ιεύθυνση Γεωργίας και Αγροτικής Ανάπτυξης, 1999) υποδεικνύουν πως η κατηγοριοποίηση αυτή αντανακλά την πραγµατική διαφοροποίηση που υπάρχει σε πραγµατικές συνθήκες

βόρειο τµήµα της χώρας (11 από τους 24 νοµούς) και έχουν µικρότερη σηµασία για τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας. Πίνακας 4: Οµαδοποίηση καλλιεργειών (%) σε επίπεδο νοµού (NUTS-3) των βιολογικών χρήσεων γης (ταξινοµηµένων βάσει των ποσοστών των εκτατικών πολυετών) Εντατικές ετήσιες Λιγότερο εντατικές ετήσιες Εκτατικές πολυετείς Εντατικές πολυετείς Βοσκότοποι - αγρανάπαυσηχέρσο Συνολικές εκτάσεις (εκτάρια) Ελαιώνες / καλλιεργούµενη γη (1995, Ελλάδα=100) Κυκλάδες 100,0% 78,3 36,7 Σάµος 100,0% 8 292,1 Καβάλα 1,5% 98,5% 58,7 88,2 Κέρκυρα 1,0% 98,3% 0,7% 249,7 354,2 Πιερία 97,6% 2,4% 105,5 17,2 ράµα 97,0% 3,0% 43,1 1,3 Λέσβος 0,3% 2,7% 96,5% 0,6% 706,8 325,8 Ηράκλειο 1,3% 0,5% 95,1% 1,3% 1,8% 1105,5 286,2 Λασίθι 1,3% 95,0% 3,5% 0,2% 221,6 242,5 Κιλκίς 1,0% 7,4% 91,6% 73,3 0,2 Λακωνία 0,4% 0,7% 90,2% 6,7% 2,1% 2861,8 325,5 Λεφκάδα 1,6% 1,3% 88,9% 5,2% 3,0% 70,0 344,1 Κεφαλονιά 10,6% 88,6% 0,8% 12,3 145,4 Ρέθυµνο 1,0% 0,3% 88,0% 1,9% 8,8% 465,1 240,9 Χανιά 1,9% 87,8% 8,6% 1,8% 147,9 350,8 ωδεκάνησα 86,2% 13,8% 365,0 152,2 Εύβοια 1,5% 86,0% 4,1% 8,3% 174,7 150,6 Mεσσηνία 1,5% 4,7% 84,4% 6,8% 2,6% 609,6 314,7 Αρκαδία 2,1% 83,5% 7,2% 7,2% 335,8 126,1 Αργολιδα 0,5% 0,1% 82,9% 12,6% 4,0% 864,3 195,8 Αχαία 1,6% 8,8% 76,7% 12,3% 0,7% 2585,3 47,8 Κορινθία 3,6% 12,0% 76,5% 7,7% 0,2% 186,6 118,2 Ελλάδα 4,3% 8,4% 75,5% 9,5% 2,0% 15868,5 100,0 Θεσσαλονίκη 9,9% 10,2% 75,2% 4,7% 114,3 5,2 Μαγνησία 0,6% 1,2% 74,4% 23,8% 173,7 139,1 Αττική 1,6% 0,8% 72,6% 24,9% 0,1% 652,7 139,3 Φθιώτιδα 4,1% 14,5% 68,9% 10,4% 2,1% 345,8 119,1 Χαλκιδική 1,0% 27,8% 68,6% 0,2% 2,4% 657,0 105,8 Ιωάννινα 4,8% 0,2% 67,2% 0,8% 27,0% 24,5 0,8 Ηλεία 1,4% 4,0% 66,9% 23,9% 3,9% 151,8 103,4 Φλώρινα 12,9% 62,5% 132,9 0,0 Ζάκυνθος 10,2% 30,6% 58,2% 1,0% 199,0 236,8 Ηµαθεία 18,7% 44,9% 36,4% 172,5 0,5 Αιτωλοακαρνανία 4,7% 16,2% 43,0% 32,5% 3,5% 463,5 80,9 Ξάνθη 57,1% 42,9% 0,7 3,4 Ροδόπη 60,4% 39,6% 16,5 2,2 Φωκίδα 62,5% 37,5% 0,8 229,3 Τρίκαλα 8,1% 27,0% 64,9% 1,8 4,6 Λάρισα 24,5% 47,6% 26,6% 1,3% 150,6 16,3 Καρδίτσα 17,9% 42,9% 21,7% 17,5% 22,8 0,4 Πέλλα 18,9% 8,7% 19,0% 34,6% 18,8% 61,2 0,4 Χίος 7,0% 0,6% 15,1% 77,3% 30,8 115,6 Πρέβεζα 2,6% 4,5% 15,0% 78,0% 122,8 137,8 Βοιωτία 54,9% 30,1% 12,1% 0,5% 2,4% 554,3 81,5 Γρεβενά 2,0% 92,6% 4,6% 0,8% 270,4 0,0 Καζάνη 26,1% 63,1% 3,9% 2,8% 4,2% 100,9 0,1 Έβρος 70,7% 26,2% 1,6% 0,4% 1,0% 57,2 6,5 Άρτα 0,1% 0,9% 97,8% 1,1% 44,8 84,3 Καστοριά 100,0% 2,3 0,0 Σέρρες 81,0% 15,3% 3,7% 11,7 6,1 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Επεξεργασία από τους συγγραφείς Νησιωτικές περιφέρειες

Πίνακας 5: Οµαδοποίηση καλλιεργειών (%) σε περιφερειακό NUTS-2 επίπεδο των βιολογικών χρήσεων γης (ταξινοµηµένων βάσει των ποσοστών των εκτατικών πολυετών) Εντατικές ετήσιες Λιγότερο εντατικές ετήσιες Εκτατικές πολυετείς Εντατικές πολυετείς Βοσκότοποι αγρανάπαυση χέρσο Συνολικές εκτάσεις (εκτάρια) Ελαιώνες / καλλιεργούµενη γη (1995, Ελλάδα =100) Βόρειο Αιγαίο 0,53 2,61 93,04 3,80 750,09 289 Κρήτη 1,27 0,36 92,84 2,26 3,25 1942,41 284 Νότιο Αιγαίο 0,00 0,00 88,84 11,15 443,42 94 Πελοπόννησος 0,76 1,44 87,16 7,84 2,78 4821,63 231 Ιόνια Νησιά 4,78 11,63 81,77 1,40 0,39 544,11 287 Ελλάδα 4,34 8,38 75,52 9,53 1,99 15868,61 100 Ατική 1,61 0,76 72,61 24,87 0,12 652,70 139 υτική Ελλάδα 2,03 9,63 71,33 15,74 1,25 3223,81 81 Κεντρική Μακεδονία 5,26 17,31 67,24 7,87 2,29 1199,26 17 Ανατ, Μακεδονία-Θράκη 32,39 9,14 57,10 0,81 0,54 176,40 16 Θεσσαλία 12,09 23,93 50,08 13,88 349,11 33 Στερεά Ελλάδα 29,93 20,16 42,38 4,26 3,25 1069,51 121 υτική Μακεδονία 11,14 34,27 36,80 2,16 1,77 501,60 0 Ήπειρος 2,09 55,33 10,31 30,70 1,54 194,56 90 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας, ΕΣΥΕ Επεξεργασία από τους συγγραφείς Νησιωτικές περιφέρειες Συµπέρασµα Ο αριθµός των βιολογικών εκµεταλλεύσεων και οι βιολογικές εκτάσεις αυξάνονται ραγδαία στην Ελλάδα, αν και αυτή την στιγµή η χώρα διακρίνεται για τα πολύ χαµηλά της ποσοστά σε σχέση µε τον µέσο όρο της ΕΕ-15. Ωστόσο, υπάρχουν µεγάλες διαφορές στην υιοθέτηση της βιολογικής γεωργίας µεταξύ των περιφερειών και των νοµών της χώρας. Περαιτέρω υπάρχουν µεγάλες διαφοροποιήσεις όσον αφορά τα είδη των καλλιεργειών των βιολογικών εκτάσεων. Η κυριαρχία των ελαιώνων είναι χαρακτηριστική στο σύνολο της χώρας, αλλά η σηµασία τους είναι µεγαλύτερη στο νότιο τµήµα της και στα νησιά, ακολουθώντας έτσι το µοτίβο των µη βιολογικών χρήσεων γης που υπάρχουν στις ίδιες περιοχές. Τα υψηλότερα ποσοστά υιοθέτησης της βιολογικής γεωργίας στο νότιο τµήµα της χώρας και οι µη εντατικές χρήσεις γης υποδεικνύουν πως η βιολογική γεωργία µπορεί να αποτελέσει µία εναλλακτική λύση για τους γεωργούς των περιοχών αυτών. Αντίθετα, οι γεωργοί των περιοχών στις οποίες κυριαρχούν οι εντατικές χρήσεις γης δεν φαίνεται να θεωρούν την υιοθέτηση της βιολογικής γεωργίας ως εναλλακτική λύση, καθώς η µετάβαση αυτή είναι ακριβή και δύσκολη για τις χρήσεις γης που επικρατούν εκεί, πάντα συγκρινόµενες µε τις λιγότερο εντατικές χρήσεις γης και

συγκεκριµένα µε τους ελαιώνες. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι ελαιώνες χαρακτηρίζονται από την σχετικά εύκολη µετάβαση στο βιολογικό καθεστώς, και ίσως αυτή να είναι η αιτία της ύπαρξης υψηλότερων ποσοστών υιοθέτησης της βιολογικής γεωργίας στις περιοχές στις οποίες οι ελαιώνες αποτελούν σηµαντική χρήση γης. Παρά το αδιαµφισβήτητο γεγονός πως περισσότεροι παράγοντες επηρεάζουν την υιοθέτηση ή όχι της βιολογικής γεωργίας, τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν υποδεικνύουν πως η βιολογική γεωργία µπορεί να αποτελέσει εναλλακτική λύση στις περιοχές στις οποίες επικρατούν λιγότερο εντατικές χρήσεις γης και να στηρίξει τα εισοδήµατα των παραγωγών. Γι αυτό τον λόγο, περαιτέρω τοπικές πολιτικές πρωτοβουλίες για την οργάνωση και την εµπορία των βιολογικών προϊόντων πρέπει να ειδωθούν ως εν δυνάµει πολιτικές επιλογές στοχευµένες στην βιώσιµη ανάπτυξη της υπαίθρου, καθώς η βιολογική γεωργία είναι τουλάχιστον µη χειρότερη σε σχέση µε την συµβατική γεωργία όσον αφορά τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, και πιθανώς πιο κερδοφόρα όσον αφορά την οικονοµική επίδοση των εκµεταλλεύσεων βιολογικών προϊόντων. Η πιθανή αυτή καλύτερη οικονοµική επίδοση των βιολογικών καλλιεργειών υπονοείται από τους υψηλότερους ρυθµούς υιοθέτησης τους σε περιοχές στις οποίες κυριαρχούν λιγότερο εντατικές χρήσεις γης και οι οποίες διακρίνονται από χαµηλότερα εισοδήµατα των παραγωγών και από µειούµενους πληθυσµούς. Τα στοιχεία που παρατέθηκαν αφήνουν ανοιχτό το θέµα των καλύτερων οικονοµικών επιδόσεων αυτών των λιγότερο εντατικών βιολογικών καλλιεργειών. Η γενίκευση των συµπερασµάτων απαιτεί περαιτέρω εµπειρική έρευνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BEOPOULOS N., LOULOUDIS L., 1997, Farmers Acceptance of Agri- Environmental Policy Measures: A Survey of Greece, South European Society and Politics Vol. 2, No 1. CLEMETSEN M., VAN LAAR J., 2000, The Contribution of Organic Agriculture to Landscape Quality in the Sogn Fjiordane Region of Western Norway, Agriculture, Ecosystems and Environment 77. CODEX ALIMENTARIUS COMMISSION, 1999, Guidelines for the Production, Processing, Labelling and Marketing of Organically Produced Foods, Codex Alimentarius Commission. DAX T., HELLEGERS P., 2000, Policies for Less Favored Areas, in Brower F., Lowe P. (eds) CAP Regimes and the European Countryside, CAB International. EC, 1994, Portrait of the Islands, Office for Official Publications of the European Communities. EC, 2000, Organic Farming, Guide to Community Rules, Office for Official Publications of the European Communities. FOSTER C., LAMPKIN N., Organic and In-Conversion Land Area, Holdings, Livestock and Crop Production in Europe, Final Report for the Programme FAIR3- CT96-1794, EC. HANSEN B., ALROE H., KRISTENSEN E., 2001, Approaches to Assess the Environmental Impact of Organic Farming With Particular Regard to Denmark, Agriculture, Ecosystems and Environment 83. HELSEL Z. R., 1992 Energy and Alternatives for Fertilizer and Pecticide Use in Fluck R. C. (ed.) Energy in Farm Production, Elsevier Publishing, Amsterdam. HOFFMANN L. B. (ed.), 2000, Stimulating Positive Linkages Between Agriculture and Biodiversity ECNC, Tilburg. LAMPKIN N., PADEL S., FOSTER C., 2000, Organic Farming, in Brower F., Lowe P. (eds), CAP Regimes and the European Countryside, CABI Publishing. MACDONALD D., CRABTREE J., WIESINGER G., DAX T., STAMOU N., FLEURY P., LAZPITA J., GIBON A., 2000, Agricultural Abandonment in Mountain Areas of Europe: Environmental Consequences and Policy Response, Journal of Environmental Management 59.

MARSDEN T., 1999, Beyond Agriculture? Towards Sustainable Modernisation, in Redclift M., Lekakis J., Zanias G. (eds), Agriculture and World Trade Liberalisation, CABI Publishing. MICHELSEN J., 2001, Organic Farming in a Regulatory Perspective. The Danish Case, Sociologia Ruralis Vol. 41, No 1. MICHELSEN J., 2001, Recent Development and Political Acceptance of Organic Farming in Europe, Sociologia Ruralis Vol. 41, No 1. OECD, 1999a, Comparing the Profitability of Organic and Conventional Farming: The Impact of Support on Arable Farming in France, OECD. OECD, 1999b, The Effects of Support Measures on the Profitability of Organic Farming Relative to Conventional Farming: A Case Study for the Netherlands, OECD. PADEL S., 2001, Conversion to Organic Farming: A Typical Example of the Diffusion of an Innovation?, Sociologia Ruralis Vol. 41, No 1. PUGLIESE P., 2001, Organic Farming and Sustainable Rural Development: A Multifaceted and Promising Convergence, Sociologia Ruralis Vol. 41, No 1. STOBBELAAR D., KUIPER J., VAN MANSVELT J., KABOURAKIS E., 2000, Landscape Quality on Organic Farms in the Messara Valey, Crete. Organic Farms as Components in the Landscape, Agriculture, Ecosystems and Environment 77. VAN ELSEN T., 2000, Species Diversity as a Task for Organic Agriculture in Europe, Agriculture, Ecosystems and Envieonment 77. VAN MANSVELT J., STOBBELAAR D., HENDRIKS K., 1998, Comparison of Landscape Features in Organic and Conventional Farming Systems, Landscape and Urban Planning 41. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΝΟΜΟΣ ΛΕΣΒΟΥ, 1999 Συντελεστές που Χρησιµοποιούνται στον Κανονισµό 950/97 Απόφαση No. 2782, Μυτιλήνη. ΜΠΕΟΠΟΥΛΟΣ N., 1997, Περιβάλλον και Οικονοµική Ανάπτυξη στον Αγροτικό Χώρο, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 92-93.