Λαυρεωτική Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου Λαύριο

ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΥΤΟ ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΕΝΟ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ, ΧΑΡΤΕΣ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥΣ (LINKS) ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: http://www.environ-develop.ntua.gr/htdocs/pantazidou/index.htm Λαυρεωτική Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου Λαύριο 1. Εισαγωγή Λαύριο* ή Λαυρεωτική ονομαζόταν στην αρχαιότητα η χερσόνησος στο ΝΑ άκρο της Αττικής. Το εξαιρετικά πλούσιο σε μεταλλεύματα υπέδαφός της έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Αρχαίας Αθήνας: στο ασήμι των ορυχείων του Λαυρίου χρωστάει η Αθήνα τις 200 τριήρεις που της έδωσαν τη νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και, σε μεγάλο βαθμό, το χρυσό αιώνα της. Σήμερα, διάσπαρτες σε μια εκτεταμένη περιοχή βρίσκονται μαρτυρίες των αρχαίων μεταλλευτικών δραστηριοτήτων αλλά και των πιο σύγχρονων, του 19 ου και του 20 ου αιώνα. Μαζί με τον απόηχο παρελθούσης ευημερίας και εργατικών εξεγέρσεων, έχουν αφήσει πίσω τους και σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα. 2. Γεωλογία Ορυκτά Σε πολλές περιπτώσεις, οι μεταλλοφόροι ορίζοντες σχηματίζονται όταν χημικές ενώσεις μετάλλων οι οποίες μεταφέρονται διαλυμένες σε θερμό νερό υπό πίεση, εναποτίθενται στις 1

επαφές διαφορετικών πετρωμάτων. Στο φαινόμενο αυτό, το οποίο ονομάζεται υδροθερμική μεταλλογένεση [Κονοφάγος (1980), σελ. 158], οφείλεται και η μεταλλοφορία της Λαυρεωτικής. Στο υπέδαφος της Λαυρεωτικής εναλλάσσονται διαδοχικά σχιστόλιθος και μάρμαρο. Σημαντική μεταλλοφορία εμφανίζεται σε τρεις διαδοχικές επαφές μεταξύ των δύο αυτών πετρωμάτων. Το πάχος του επιφανειακού στρώματος σχιστόλιθου ποικίλλει, σε μερικά μάλιστα σημεία, όπως στο Θορικό (όπου φτιάχτηκε και η πρώτη μεταλλευτική στοά), η πρώτη επαφή σχιστόλιθουμαρμάρου φτάνει στην επιφάνεια του εδάφους. Τα κύρια χρήσιμα ορυκτά για τους αρχαίους ήταν ο κερουσίτης (ανθρακικός μόλυβδος PbCO 3 ) και ο γαληνίτης (θειούχος μόλυβδος - PbS). Ο άργυρος (Ag), που ενδιέφερε κυρίως τους αρχαίους περιέχεται στο πλέγμα του μολύβδου. Η αναλογία εκμετάλλευσης των δύο αυτών ορυκτών από τους αρχαίους εκτιμάται σε 9:1 [Κονοφάγος (1980), σελ. 302]. Στους νεότερους χρόνους εξορύσσονται επιπλέον σφαλερίτης (θειούχος ψευδάργυρος ZnS), σιδηροπυρίτης (θειούχος σίδηρος FeS 2 ) και σμισθονίτης ή καλαμίνα (ανθρακικός ψευδάργυρος - ZnCΟ 3 ). Όπως είπαμε, οι αρχαίοι ενδιαφέρονταν κυρίως για Αg. Επί πλέον, ήξεραν ότι o ZnCΟ 3 είναι επιβλαβής για την επεξεργασία της τήξης, επειδή κάνει δύστηκτη τη σκουριά*, η οποία δυσκολεύεται να τρέξει έξω από το καμίνι. Για αυτόν το λόγο, διαχώριζαν το σμισθονίτη ήδη στις σήραγγες, κι έτσι βρέθηκαν σημαντικές εσωτερικές εκβολάδες* ZnCΟ 3 μέσα στις στοές. Γενικότερα, στο Λαύριο απαντάται πολύ μεγάλη ποικιλία ορυκτών, όχι μόνο πρωτογενών, αλλά και δευτερογενών. Τα δευτερογενή ορυκτά σχηματίστηκαν από τη μακροχρόνια παραμονή των παραπροϊόντων τήξης (σκουριές) που οι αρχαίοι πετούσαν και μέσα στη θάλασσα (slag minerals*). 3. Σύντομη Ιστορία Οι Αρχαίοι Έλληνες ξέρουν ότι η εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου είχε ξεκινήσει από πολύ παλιά, αλλά, όπως γράφει ο Ξενοφώντας, κανείς δεν επιχειρεί να πει από ποια εποχή άρχισε. Ευρήματα λιθαργύρου* (PbO), σε χρονολογημένη στρωματογραφία στη Μακρόνησο, τοποθετούν την παραγωγή αργύρου τουλάχιστον στο 3000 π.χ. Τον 7 ο αιώνα εμφανίζονται τα νομίσματα. Πιθανά το 546 π.χ. ο Πεισίστρατος κόβει τα πρώτα αθηναϊκά νομίσματα με τη 2

γλαύκα και τη θεά Αθηνά. Το 483 γίνεται γνωστό στην Αθήνα [Κονοφάγος (1980), σελ. 85] ότι ένα καινούριο κοίτασμα είναι πολύ πλούσιο. Πρόκειται για την ανακάλυψη της τρίτης, και βαθύτερης, επαφής σχιστόλιθου-μάρμαρου κοντά στην επιφάνεια, στην περιοχή Μαρώνεια (σημερινή Καμάριζα-Άγιος Κωνσταντίνος). Η παραγωγή του αργύρου αυξάνεται στα 20.000 Κg το χρόνο. Εννιά χρόνια πριν τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου, 20.000 δούλοι εξεγείρονται και περνάνε στο πλευρό των Σπαρτιατών, αφού έχουν λάβει υπόσχεση πως θα ελευθερωθούν. Πιθανώς, οι μισοί ή και περισσότεροι εξ αυτών να είναι εργάτες στο Λαύριο. Η παραγωγή αργύρου καταρρέει. Το Λαύριο συνεχίζει με μειωμένη δραστηριότητα μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους και εγκαταλείπεται τον 1 ο αιώνα π.χ. Τα υπολείμματα της κατεργασίας των μεταλλευμάτων της Λαυρεωτικής από τους αρχαίους είναι τεράστια: 1,5 εκ. τόνοι σκουριάς* και 10 εκ. τόνοι εκβολάδες*. Από την κατεργασία αυτών των παραπροϊόντων ξεκινάει η νεότερη περίοδος μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στη Λαυρεωτική, στη δεκαετία του 1860, και συνεχίζεται με επέκταση και περαιτέρω εκμετάλλευση των μεταλλείων. Γάλλοι και Ιταλοί συνέταιροι εκμεταλλεύονται αρχικά (1864) τις σκουριές, αλλά δημιουργείται πολιτικό ζήτημα (το γνωστό λαυρεωτικό ζήτημα ) όταν αρχίζουν να εκμεταλλεύονται και τις εκβολάδες (Κακούρη, 2002). Το ζήτημα λύνεται με τη δημιουργία δύο εταιρειών, γνωστών ως Ελληνική Εταιρεία (που αγοράζει τον αρχικό συνεταιρισμό), με κτήρια δυτικά από το σημερινό λιμάνι, και Γαλλική Εταιρεία. Η Γαλλική Εταιρεία χτίζει το 1875 νέες εγκαταστάσεις, οι οποίες αποτελούν σήμερα το Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου (βρίσκονται στη θέση Κυπριανός, μόλις παίρνουμε τη στροφή για το Λαύριο στον όρμο του Θορικού, ερχόμενοι από τη λεωφόρο Λαυρίου). Η Ελληνική Εταιρεία εκμεταλλεύεται κυρίως σκουριές και εκβολάδες (αλλά και μικρά μεταλλεία), κι έτσι σταματάει τη λειτουργία της το 1917, όταν τα αποθέματα τελειώνουν. Η Γαλλική, με πιο έντονη δραστηριότητα (και πιο μεγάλα και πλούσια μεταλλεία), θα είναι μακροβιότερη. Η ζωή στο Λαύριο ακολουθεί την τύχη των βιομηχανιών του. Πρώτα φτάνουν στο Λαύριο ο ηλεκτροφωτισμός και το τηλέφωνο. Στο τέλος του 19 ου αιώνα, το Λαύριο είναι πόλη με 10.000 κατοίκους. Η ευημερία της εποχής καθρεφτίζεται στα νεοκλασικά του σπίτια. Το 1900 παράγει το 3% της παγκόσμιας παραγωγής μολύβδου από σκουριές και εκβολάδες. Ήδη, όμως, στο τέλος του 19 ου αιώνα σημειώνεται η πρώτη κρίση με την πτώση των τιμών του μολύβδου. Η 3

κατάσταση χειροτερεύει μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1920, στα τέλη της οποίας ο πληθυσμός μειώνεται στο 50%. Η εγκατάσταση προσφύγων το 1922 ξαναζωντανεύει πάλι τον πληθυσμό. Η ανάπτυξη των βιομηχανικών κλάδων τη δεκαετία του 50 γίνεται αισθητή και στο Λαύριο. Οι συνθήκες αλλάζουν ξανά στη δεκαετία του 80, καθώς πολλές μονάδες αναστέλλουν τη λειτουργία τους. Η γαλλική εταιρεία σταματά να λειτουργεί το 1981. Μια ελληνική εταιρεία που νοικιάζει τις εγκαταστάσεις τις χρησιμοποιεί μόνο ως το 1989. Το 1992 το κτηριακό συγκρότημα των βιομηχανιών της γαλλικής εταιρείας αγοράζεται από το Δημόσιο για να παραχωρηθεί στο Πολυτεχνείο με σκοπό τη δημιουργία ενός χώρου αφιερωμένου στην ανάπτυξη υψηλών, και περιβαλλοντικά φιλικών, τεχνολογιών, και ενός τεχνολογικού μουσείου. 4. Ορυχεία και Eκμετάλλευση (αρχαίοι χρόνοι) Τα αρχαία μεταλλεία εκτείνονται σε μια περιοχή μήκους 15 χλμ (στη βόρεια-νότια διεύθυνση, από το ύψος της Κερατέας μέχρι το σημερινό Άνω Σούνιο, 2 χλμ βόρεια του ναού στο Σούνιο) και πλάτους 7,5 χλμ. Κάθετα μεταλλευτικά φρέατα συναντούσαν υπόγειες στοές διαστάσεων 0,7 0,9 μέτρων. Έχουν βρεθεί πολλά χιλιόμετρα στοών και πάνω από 1000 πηγάδια (ερευνητικά, απομάκρυνσης μεταλλεύματος, είσοδοι-έξοδοι στοών). Μετά την εξόρυξη, η επεξεργασία περιλάμβανε τα στάδια του εμπλουτισμού*, της τήξης και της κυπέλλωσης*. Αν το μετάλλευμα είχε λιγότερο από 7 % μόλυβδο, το άφηναν στα ορυχεία (εσωτερικές εκβολάδες*). Αν είχε 7-30% το έφερναν στην επιφάνεια για μια πρόχειρη διαλογή (πρώτα το έσπαζαν με σφυριά κάτω από 7% μόλυβδο πάλι το άφηναν αυτές ήταν οι εξωτερικές εκβολάδες*) και εμπλουτισμό. Τα πλούσια μεταλλεύματα [δηλαδή πάνω από 30% - η περιεκτικότητα σε μόλυβδο φτάνει τα 65%, Κονοφάγος (1980), σελ. 125)] πήγαιναν κατ ευθείαν για τήξη (από το βάρος του μεταλλεύματος εκτιμούσαν την περιεκτικότητα σε μόλυβδο). Ας σημειωθεί ότι ένας τόνος μολύβδου δίνει 0,5 έως 5 κιλά αργύρου. Ο εμπλουτισμός* περιλάμβανε θραύση με κόπανους και τρίψιμο μέχρι οι κόκκοι να γίνουν μικρότεροι από 1 χιλιοστό και ξέπλυμα σε πλυντήρια, όπου κατακρατούνταν το βαρύτερο κλάσμα, αφού το νερό παρέσυρε το πιο ελαφρύ. Εκατοντάδες πλυντήρια έχουν βρεθεί στη 4

Λαυρεωτική, συνήθως τοποθετημένα κοντά σε ρεματιές. Το νερό αποθηκευόταν σε δεξαμενές στεγανοποιημένες με μια διπλή στρώση: πρώτα ένα κονίαμα με διαπερατότητα παρόμοιας του μπετόν και μετά ένα επίχρισμα λιθαργύρου* [τοποθετημένο με πινέλο κατά τον Κονοφάγο (1980), σελ 255] πάχους 1 χιλιοστόμετρου, με πρακτικά μηδενική διαπερατότητα. Τα εμπλουτισμένα μεταλλεύματα (δηλ. το βαρύτερο κλάσμα) έλειωνε μέσα σε κατακόρυφα καμίνια τήξης, ενόσω ένα ισχυρό ρεύμα αέρα εμφυσιόταν με φυσερά. Ο μόλυβδος (μαζί με τον άργυρο που διαλύεται τέλεια στον μόλυβδο), έβγαινε από μία τρυπούλα στον πάτο του καμινιού, μαζί με τα υπόλοιπα (αναμειγμένα) υλικά της τήξης. Αυτά τα παραπροϊόντα τήξης ονομάζονται σκωρία ή σκουριά (slag)*. Ο Κονοφάγος (σελ. 284) αναφέρει σαν τυπική σύσταση σκουριάς μια περιεκτικότητα 70-75% σε οξείδια του πυριτίου, του σιδήρου και του ασβεστίου. Όλα τα λειωμένα υλικά συλλέγονταν σε λακκούβα, κάτω ο βαρύς μόλυβδος και πάνω η σκουριά, και διαχωρίζονταν εύκολα μετά τη στερεοποίηση. Ερείπια εγκαταστάσεων καμινιών τήξης (τα περισσότερα δίπλα σε λιμανάκια) μπορεί κανείς να δει στο χώρο των εγκαταστάσεων της ΔΕΗ στον όρμο Αγίου Νικολάου, βόρεια από το Θορικό, και στον Πάνορμο, μεταξύ Λαυρίου και Σουνίου. Κατά την τελική διαδικασία, την κυπέλλωση* (που εφαρμοζόταν μέχρι πρόσφατα), ο μόλυβδος διαχωρίζόταν από τον άργυρο με οξείδωση σε πυρίμαχο σκεύος (κύπελλο) τοποθετημένο σε ειδική θολωτή κάμινο κυπελλώσεως. Ο οξειδωμένος μόλυβδος ή λιθάργυρος* (λίθος αργύρου) έρεε έξω από την κάμινο, ενώ ο άργυρος που δεν οξειδώνεται παρέμενε σε αυτή. Κάμινοι κυπέλλωσης δεν έχουν βρεθεί, ή ύπαρξή τους συνάγεται από τα ευρήματα λιθαργύρου. Ο άργυρος καθαριζόταν περαιτέρω πριν κοπούν τα νομίσματα. Τέλος ο μόλυβδος εξαγόταν από τον λιθάργυρο με ανάτηξη (στα ίδια καμίνια τήξης). 5. Περιβαλλοντικά Θέματα Η εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων κατά κανόνα δημιουργεί διατάραξη του φυσικού περιβάλλοντος σε μεγάλη κλίμακα και σύνθετα περιβαλλοντικά προβλήματα. Ήδη κατά τη φάση της εξόρυξης, ασταθή ορυκτά μπορεί να οξειδωθούν καθώς έρχονται σε επαφή με τον αέρα. Οι επακόλουθες όξινες απορροές αυξάνουν τη διαλυτότητα των βαρέων μετάλλων με αποτέλεσμα 5

να αυξηθούν οι φυσικές τιμές των συγκεντρώσεών τους. Έτσι, και χωρίς να έχουμε εισαγάγει κάποιο καινούριο στοιχείο, έχουμε διαταράξει την ισορροπία του υπεδάφους με αρνητικά αποτελέσματα. Κατά τις διαδικασίες του εμπλουτισμού* και της τήξης παράγονται τεράστιες ποσότητες απορριμμάτων, τα υδαρή απόβλητα εμπλουτισμού με επίπλευση, που συνήθως συλλέγονται σε φράγματα απόθεσης, και οι σκουριές* που περιέχουν τα άχρηστα συστατικά (από το αρχικό μετάλλευμα, αλλά και βελτιωτικά πρόσθετα) που στερεοποιούνται μετά την τήξη. Επιπτώσεις στο Περιβάλλον Ποια θα ήταν η περιβαλλοντική επιβάρυνση της περιοχής του Λαυρίου σήμερα χωρίς τις βιομηχανικές δραστηριότητες του 19 ου και 20 ου αιώνα; Ποια ήταν η περιβαλλοντική κληρονομιά των δραστηριοτήτων των αρχαίων; Ποιες ήταν οι επιπτώσεις των σκουριών που πετάχτηκαν στη θάλασσα; Είναι αμφίβολο κατά πόσο η απάντηση σε αυτά τα ενδιαφέροντα ερωτηματικά μπορεί να βοηθήσει στην πρόβλεψη της εξέλιξης της σημερινής κατάστασης, μιας και οι αρχαίοι δούλευαν πολύ πιο αργά, ενδιαφερόντουσαν κυρίως μόνο για άργυρο και μόλυβδο, και δεν χρησιμοποιούσαν πρόσθετα. Επί πλέον οι όποιες επιπτώσεις ήταν διασκορπισμένες σε μια μεγάλη έκταση, αντί να είναι συγκεντρωμένες σε 1-2 σημεία εντατικής παραγωγής. Στο Λαύριο Σήμερα Η σημερινή περιβαλλοντική εικόνα στην περιοχή του Λαυρίου είναι αρκετά καθαρή, χάρις στις προσπάθειες ερευνητών από το ΕΜΠ και το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών. Ο λεπτομερής περιβαλλοντικός χαρακτηρισμός της περιοχής από τον Κοντόπουλο και τους συνεργάτες του, καθώς και μια σειρά από μεταγενέστερα ερευνητικά προγράμματα που εκπονήθηκαν στο ΕΜΠ, προσδιορίζουν τις κύριες πηγές ρύπανσης και τους τρόπους δράσης των ρύπων. Τα 50 εκ. τόνοι σκουριάς θεωρούνται τα λιγότερα επικίνδυνα, αν και η θραύση μεγάλων κομματιών ευνοεί τη διάλυση των τοξικών μετάλλων. 6

Τα θειούχα απορρίμματα επίπλευσης (συνολικά 1,2 εκ. τόνοι) σε δοκιμή Toxicity Characteristic Leaching Procedure (TCLP) απελευθερώνουν τοξικά στοιχεία άνω των επιτρεπομένων ορίων [π.χ. η συγκέντρωση του καρκινογόνου αρσενικού (As) είναι 800 mg/l (ppm), πολύ μεγαλύτερη του ορίου των 5 ppm]. Εκτιμάται ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα που παρουσιάζουν τα θειούχα είναι οι όξινες απορροές (που όπως είπαμε αυξάνουν τη διαλυτότητα των μετάλλων). (Πρέπει να σημειωθεί ότι μια τεχνική αποκατάστασης 0,15 εκ. τόνων θειούχων απορριμμάτων σε μια περιοχή 25.000 m 2 στο Τεχνολογικό Πάρκο Λαυρίου, βασισμένη σε ανάμειξη των απορριμμάτων με ασβεστολιθική άμμο και κατασκευή στεγανωτικής στρώσης, αύξησε ικανοποιητικά το ph και ελάττωσε τις συγκεντρώσεις των τοξικών στοιχείων.) Τα αποτελέσματα δοκιμής στα ανθρακικά απορρίμματα εμπλουτισμού (7 εκ. τόνοι) δείχνουν ότι είναι ιδιαίτερα τοξικά. Το κύριο πρόβλημα εδώ είναι ο μόλυβδος που μετριέται στο εκχύλισμα της δοκιμής TCLP σε τιμές 230 ppm, όταν το όριο είναι 5 ppm. Υψηλές τιμές μολύβδου έχουν μετρηθεί σε φρούτα και λαχανικά της περιοχής. Υπενθυμίζεται πως ο μόλυβδος δημιουργεί σοβαρές επιπλοκές υγείας, ιδιαίτερα στα παιδιά στα οποία περιορίζει τη διανοητική ανάπτυξη. Είναι το Λαύριο μοναδικό στη μακριά ιστορία εκμετάλλευσης και περιβαλλοντικών προβλημάτων; Ως προς την παλαιότητα ναι, είναι ένα από τα τρία αρχαιότερα κέντρα (τα άλλα δύο βρίσκονται στην Ινδία και την Ισπανία). Αλλά και σε λιγότερο ιστορικά μέρη συναντάμε εξόρυξη μολύβδου από πολύ παλιά, όπως στο Yorkshire Dales της Αγγλίας, με ιστορία πάνω από 2000 χρόνια. Αρσενικό συναντάμε συχνά σε μεταλλεία μολύβδου. Η παρουσία αρσενικού στο μόλυβδο είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για μια συγκεκριμένη κατεργασία του μολύβδου (drop casting). Η εμπειρία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής μας δίνει ποσοτικές πληροφορίες για τις πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Πολλές περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως περιβαλλοντικές προτεραιότητες (National Priority List sites) από την αμερικανική υπηρεσία προστασίας του περιβάλλοντος (EPA), ήταν ορυχεία μολύβδου. Σε αρκετά από αυτά έχει βρεθεί και αρσενικό [βλέπε π.χ. υψηλές συγκεντρώσεις αρσενικού σε ορυχείο αργύρου και μολύβδου στην περιοχή Neihart της 7

πολιτείας της Μοντάνα και καθώς στην περιοχή Barker (της ίδιας πολιτείας) όπου υπάρχουν ορυχεία και καμίνια]. Μια Δεύτερη Ζωή για Εγκαταλειμμένες Βιομηχανικές Περιοχές (Brownfield Sites) Η αποκατάσταση εγκαταλειμμένων βιομηχανικών συγκροτημάτων έχει αρχίσει να ενθαρρύνεται, ιδιαίτερα στις αστικές ζώνες. Η επαναχρησιμοποίηση αυτών των περιοχών προσφέρει σε ιδιώτες κίνητρα για την αποκατάστασή τους, αξιοποιεί την υπάρχουσα υποδομή και αποτελεί πηγή εσόδων για τους δήμους. Στην Αμερική έχει επικρατήσει για αυτές ο όρος Brownfield, που έμμεσα υπονοεί πως είναι κρίμα να χαθεί κάποια καθαρή περιοχή (Greenfield) για την εγκατάσταση νέων βιομηχανιών και εταιρειών. Για την επαναχρησιμοποίηση των Brownfields δίνονται σημαντικές οικονομικές (μειωμένοι φόροι), και περιβαλλοντικές ελαφρύνσεις (επιτρέπονται ήπια μέτρα αποκατάστασης), καθώς και απαλλαγές από μελλοντική υπαιτιότητα για παραμένουσα ρύπανση. Περισσότερες πληροφορίες για την έννοια του Brownfield μπορείτε να βρείτε στο σχετικό δικτυακό τόπο της EPA και στο δικτυακό τόπο του Βρετανικού Environmental Agency (EA) (ιστοσελίδες Α και Β). 6. Μια Βόλτα στη Λαυρεωτική Μην αμελήσετε να πραγματοποιήσετε μια βόλτα στη Λαυρεωτική. Η πρόσβαση είναι πολύ εύκολη και τα αξιοθέατα πολλά και ποικίλα. Αρχαιολογικός Χώρος Θορικού (Θέατρο, Πλυντήρια, Είσοδοι Στοών, Πηγάδια) Η βελγική αρχαιολογική εταιρεία αρχίζει ανασκαφές το 1963 στο Θορικό, όπου ανακαλύπτεται νεολιθικός οικισμός (~ 4500 π.χ.), μυκηναϊκοί τάφοι, είσοδοι στοών, πηγάδια, πλυντήρια, δεξαμενές, κι ένα αρχαίο θέατρο. Το θέατρο πρωτοχτίστηκε τον 6 ο π.χ. αιώνα (τη μορφή που βλέπουμε σήμερα απέκτησε τον 5 ο ή 4 ο αιώνα), έχει 8

ελλειπτική μορφή και 5000 καθίσματα. Τριάντα μέτρα περίπου δυτικά του θεάτρου ανακαλύπτεται μία στοά η οποία είχε ανοιχθεί από το 3.000 π.χ. και χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον 4 ο π.χ. αιώνα. Κοντά στην είσοδο, στο βράχο, είναι χαραγμένος ο χάρτης της στοάς με τις στροφές της. Εργοστάσιο ΔΕΗ (Κάμινοι Τήξης) Μπαίνοντας (χρειάζεται άδεια) στο εργοστάσιο της ΔΕΗ και ακολουθώντας τον κύριο δρόμο προς τη θάλασσα, βλέπουμε στο τέρμα του, εκεί που στρίβει κάπως δεξιά και νότια, ένα περιφραγμένο χώρο που περιλάμβανε εγκαταστάσεις καμινιών τήξης. Σήμερα φαίνονται μόνο οι βάσεις των τοίχων που χώριζαν το ένα καμίνι (πιθανότατα διαφορετικής ιδιοκτησίας) από το άλλο. Λόφοι (Νέας) Σκουριάς Αισθητικο-περιβαλλοντική σπαζοκεφαλιά! Δύο επιβλητικοί όγκοι σκουριάς καλωσορίζουν τον επισκέπτη του Λαυρίου. Οδηγώντας από Αθήνα, συναντάμε τον πρώτο λίγο βορειότερα του Λαυρίου, μόλις πριν φτάσουμε στο Τεχνολογικό Πάρκο και αφού έχουμε αφήσει στα αριστερά μας τη διασταύρωση για τον Αρχαιολογικό Χώρο του Θορικού, κοντά στις εγκαταστάσεις της γαλλικής εταιρείας (η ίδια περιοχή είχε υπάρξει και χώρος απόθεσης αρχαίας σκουριάς). Ο δεύτερος δεσπόζει της νότιας πλευράς του λιμανιού, κοντά στις εγκαταστάσεις της ελληνικής εταιρείας, κι είχε επίσης υπάρξει χώρος απόθεσης αρχαίας σκουριάς. Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου Όπως αναφέρθηκε, πρόκειται για τις εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας. Σε συνολικό χώρο 250 στρεμμάτων βρίσκονται 41 κτηριακές μονάδες κτισμένες στην περίοδο 1875-1940 ενώ μέχρι σήμερα έχουν αποκατασταθεί 80 στρέμματα. Οι εγκαταστάσεις της γαλλικής εταιρείας εξυπηρετούσαν χονδρικά τα γνωστά μας στάδια επεξεργασίας, με τεχνολογικές βέβαια βελτιώσεις των μεθόδων εμπλουτισμού και 9

τήξης-διαχωρισμού, ανάλογα και με την επεξεργασία που απαιτεί το κάθε ορυκτό, και με προσθήκη συστημάτων απαγωγής καπνού. Τα κτήρια μοιάζουν να αποτελούν τρεις ομάδες. Κοντά στην είσοδο, δεξιά και μπροστά της, βρίσκονται τα κτήρια με τους θραυστήρες και τα παλιά πλυντήρια, τα μηχανήματα εμπλουτισμού με επίπλευση και το μηχανουργείο, που θα στεγάσει το μελλοντικό τεχνολογικό μουσείο. Στα αριστερά μας και στο βάθος, μετά από ένα μικρό περπατηματάκι, συναντάμε τη δεύτερη ομάδα κτηρίων που φαίνονται νεότερα καθώς είναι σε μεγάλο βαθμό καλυμμένα με λαμαρίνες. Εκεί στεγάζονταν μεταξύ άλλων η κάμινος τήξης σκληρού μολύβδου, ο ηλεκτρικός σταθμός (με μια ενδιαφέρουσα γερανογέφυρα-δικτύωμα) και ο σταθμός παραγωγής γκαζιού. Πίσω και δυτικά από αυτή τη δεύτερη ομάδα βρισκόμαστε σε ένα χωματοσκουριόδρομο, που κατά μήκος του συναντάμε από βόρεια προς νότια υπαίθριες αποθήκες κωκ και πρώτων υλών, και τη μονάδα φρύξης. Συνεχίζοντας στο χωματόδρομο προς τα νότια, και στρίβοντας δεξιά στην ανηφόρα, βρίσκουμε στο δυτικότερο σημείο των εγκαταστάσεων τα κτήρια παραγωγής αργύρου, οξειδίων, λιθάργυρου, μίνιου και αρσενικού (αυτά τα κτήρια καλά-καλά δεν φαίνονται από την είσοδο του Πάρκου). Μην ξεχάσετε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του Τεχνολογικού και Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου, όπου δίνονται περισσότερες πληροφορίες για τα αναπαλαιωμένα βιομηχανικά κτήρια και για την αποκατάσταση της περιοχής απόθεσης των παραπροϊόντων επίπλευσης. Πόλη του Λαυρίου Μην αμελήσετε να επισκεφθείτε την πόλη του Λαυρίου. Φέρει έκδηλα τα πολιτιστικά και περιβαλλοντικά σημάδια της ιστορίας της περιοχής! Αναζητήστε: Τα διάσημα νεοκλασικά κτήρια του Λαυρίου: Από το πρώτο ιστορικό κτίσμα, την Αγορά (ψαράδικα), παίρνετε και φρέσκα ψάρια (ένα Σάββατο έχω δει να φτάνει καινούρια ψαριά μεταξύ 3-4 μμ).περισσότερες πληροφορίες και φωτογραφίες στην ιστοσελίδα http://www.eranet.gr/lavrio/html/gneoclas.html 10

Μουσεία: το Λαύριο διαθέτει ορυκτολογικό και αρχαιολογικό μουσείο, τα οποία αξίζει να επισκεφθείτε. Περισσότερες πληροφορίες και φωτογραφίες στην ιστοσελίδα http://www.eranet.gr/lavrio/html/gmuseums.html Σκουριές νότια από το λιμάνι : από το λιμάνι είναι αδύνατον να μην δει κανείς αυτά τα απομεινάρια της μεταλλευτικής δραστηριότητας! Εθνικός Δρυμός Σουνίου- Ανασκαφές Κ. Κονοφάγου Στην πιο βορινή μύτη Εθνικού Δρυμού του Σουνίου βρίσκονται τα ευρήματα των ανασκαφών Κονοφάγου (θέλει ψάξιμο για να εντοπιστούν) με πολύ καλοδιατηρημένα πλυντήρια και δεξαμενές. 7. Πηγές και Βιβλιογραφία Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, http://www.ltp.ntua.gr Καββαδάς, Μ. και Μ. Πανταζίδου, 2004, Περιβαλλοντική Γεωτεχνική, Εκδόσεις ΕΜΠ. Κακαβογιάννης, Ε.Χ., 1989, Το Ορυκτολογικό Μουσείο Λαυρίου, Αναδημοσίευση από τα Πρακτικά της Γ Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α. Αττικής, Καλύβια, 1988. Κακούρη Αθηνά, 2002, Ο Χαρταετός, Εκδόσεις Εστία. Μάλλον πιστά ιστορικό και ελαφρά ρομαντικό μυθιστόρημα που περιγράφει την Αθηναϊκή κοινωνία της δεκαετίας 1860 και παρακολουθεί το λαυρεωτικό ζήτημα. Κονοφάγος, Κ., 1980, Το Αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική Τεχνική Παραγωγής Αργύρου. (Βασικό και πολύ όμορφο βιβλίο.) Σημείωση: Ο Κ. Κονοφάγος δούλεψε στη γαλλική εταιρεία 17 χρόνια πριν παραιτηθεί για να ακολουθήσει ακαδημαϊκή καριέρα. Η σύσταση της αρχαίας- σκουριάς του Λαυρίου ήταν το θέμα του διδακτορικού του. Καθηγητής και πρύτανης του ΕΜΠ (ήταν ο πρύτανης το 1973), έκανε μια σειρά επιστημονικών ανακοινώσεων και δημοσιεύσεων για την επεξεργασία των μεταλλευμάτων του Λαυρίου από τους αρχαίους. Κορδέλας, Α., 1869, Το Λαύριον (στα Γαλλικά), Μετάφραση και Επιμέλεια της Ελληνικής έκδοσης του 1993 από τον Α.Γ. Κανατούρη. Σημείωση: Ο Μεταλλειολόγος Α. Κορδέλας πρώτος συνέλαβε την ιδέα για την εκμετάλλευση της αρχαίας σκουριάς το 1860, την εφαρμοσιμότητα της οποίας έλεγξε με πειράματα που έστησε μόνος του. Μιχαλόπουλος, Α., 2000, Τα Μουσεία της Ελλάδας, Τόμος 1, Εκδόσεις Ερευνητές. Παπαδημητρίου, Γ.Δ. (Καθ. ΕΜΠ), 2001, Ξενάγηση στα Αρχαία Μεταλλεία και Εργαστήρια Παραγωγής Αργύρου και Μολύβδου στη Λαυρεωτική (σημειώσεις). Τσάιμου, Κ.Γ. (Αναπλ. Καθ. ΕΜΠ), Σύντομη Ιστορία των Μεταλλείων του Λαυρίου στην Αρχαιότητα και Σύντομη Περιγραφή της Κατεργασίας των Μεταλλευμάτων κατά την Κλασική Εποχή (σημειώσεις) Φωκά, Ι. και Π. Βαλαβάνης, 1994, Περίπατοι στην Αθήνα και την Αττική, Κέδρος. EraNET, Λαύριο, http://www.eranet.gr/lavrio/ LaGrega, M.D. et al., 1994, Hazardous Waste Management, McGraw-Hill, NY. Liddell, H.G. and R. Scott, Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. 11

Kontopoulos, A. (Καθ. ΕΜΠ), et al., Soil Rehabilitation in the Municipality of Lavrion, Report for EU Program LIFE, LIFE 93/GR/A14/GR/4576. USEPA, Brownfield Sites, http://www.epa.gov/brownfields 12