ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩN ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Τ.Ε. (ΤΡΙΚΑΛΑ) Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Αρχιτεκτονική και Δομοστατική Αποκατάσταση Ιστορικών Κτιρίων και Συνόλων» Η ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΣΑΡΙΤΣΑΝΗ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ Μεταπτυχιακή Εργασία ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ Κ. ΝΑΚΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΒΛΑΧΟΣΤΕΡΓΙΟΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗ Α. ΠΑΣΑΛΗ 0
1
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩN ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Τ.Ε. (ΤΡΙΚΑΛΑ) Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Αρχιτεκτονική και Δομοστατική Αποκατάσταση Ιστορικών Κτιρίων και Συνόλων» Η ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΤΣΑΡΙΤΣΑΝΗ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ Μεταπτυχιακή Εργασία ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ Κ. ΝΑΚΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΒΛΑΧΟΣΤΕΡΓΙΟΣ - ΑΦΡΟΔΙΤΗ Α. ΠΑΣΑΛΗ 2
Περίληψη Η μεταπτυχιακή εργασία αποτελείται από τέσσερα μέρη. Το Α μέρος της μελέτης, απαρτίζεται από τέσσερα επιμέρους κεφάλαια. Στο Ι. κεφάλαιο γίνεται μία συνοπτική ιστορική επισκόπηση της περιοχής έρευνας των μνημείων, την Τσαριτσάνη, με έμφαση στη μονή του Αγίου Αθανασίου και το παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου. Στο ΙΙ. κεφάλαιο εξετάζεται η αρχιτεκτονική, στο ΙΙΙ. η μορφολογία και στο ΙV. η τυπολογία του καθολικού της Μονής του Αγίου Αθανασίου, και του παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου. Το Β μέρος της μελέτης με γενικό τίτλο «Εκκλησιαστικός διάκοσμος» αναπτύσσεται σε τρία επιμέρους κεφάλαια. Στο Ι. κεφάλαιο επιχειρείται μέσω των πηγών, η ανάγνωση των επιγραφών των μνημείων της μελέτης. Το ΙΙ. κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε μια συνοπτική ιστορική ανασκόπηση της εκκλησιαστική ξυλογλυπτικής του 17 ου και 18 ου αι., όπου ανήκουν τα μνημεία της μελέτης και ακολουθεί η περιγραφή του τέμπλων των μνημείων. Το ΙΙΙ. κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στις τοιχογραφίες τους και το εικονογραφικό τους πρόγραμμα. Αφού πρώτα κάνουμε μια αναδρομή στο αγιογράφους της περιοχής και το καλλιτεχνικό ρεύμα, γνωστό ως της «εμπειροτεχνικής ζωγραφικής» που επικρατούσε την χρονική περίοδο αναφοράς της μελέτης στη περιοχή, εξετάζουμε και περιγράφουμε διεξοδικά το εικονογραφικό πρόγραμμα του κάθε μνημείου. Στο Γ μέρος και στο Ι. κεφάλαιο εξετάζεται λεπτομερώς η παθολογία των τοιχογραφιών των δύο μνημείων, όπου παρουσιάζονται μέσα από αναλυτικά σχέδια παθολογίας τα «προβλήματα» των τοιχογραφιών τους. Στο ΙΙ. κεφάλαιο γίνεται ο προσδιορισμός των αιτιών αλλοίωσης των τοιχογραφιών, μεταξύ των οποίων και η υγρασία, για να ακολουθήσει στο ΙΙΙ. κεφάλαιο της μελέτης η καταγραφή της υγρασίας υποστρώματος των τοιχογραφιών των δύο μνημείων σε αντίστοιχα σχετικά διαγράμματα. Το Δ μέρος με τίτλο «Συντήρηση-Αποκατάσταση τοιχογραφιών» συγκεντρώνει τα συμπεράσματα και τις γενικές παρατηρήσεις της μελέτης με τις προτάσεις συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών του καθολικού της Μονής Αγίου Αθανασίου και του παρεκκλησίου του Αγίου Αντωνίου. Τέλος ακολουθεί «Λεξιλόγιο όρων» της χριστιανικής τέχνης που κάναμε χρήση στην μελέτη μας, και το πόνημά μας ολοκληρώνεται με αριθμητικό κατάλογο και παράρτημα εικόνων και αριθμητικό κατάλογο και παράρτημα σχεδίων και μνημείων της μελέτης. 3
Περίληψη στην Αγγλική The present thesis constitutes of four parts. Part A of the study, consists of four chapters. In the 1 st Chapter there is a brief historical overview of Tsaritsani, which is the research area of the monuments, with emphasis on the monastery of Saint Athanasios and the chapel of Saint Antonios. In the 2 nd Chapter architecture is under examination, and in the 3 rd Chapter, Morphology. Finally, in the 4 th Chapter, the typology of the Catholicon of the Monastery of St. Athanasios and the chapel of Saint Antonios, is examined. Part B of the study, which is titled "Ecclesiastical Decor", is developed in three chapters. In the 1 st Chapter, it is attempted to read through the inscriptions of the monuments, via bibliography. The 2 nd Chapter focuses on a brief historical review of the ecclesiastic wood sculpture of the 17 th and 18 th century, where the monuments of the study belong, and then follows the description of the iconostasis of the monuments. The 3 rd Chapter focuses on their wall-paintings and their iconographic program. After reviewing the hagiographers of the area and the artistic current known as the "Experimental Painting" that prevailed during the reference period of the study in the area, the iconographic program of each monument is being examined and described in detail. In Part C and in its 1 st Chapter, the pathology of the wall-paintings of the two monuments is thoroughly examined, and their "problems" are presented through detailed plans. In the 2 nd Chapter the causes of the deterioration of the wall-paintings are identified, including humidity, and consequently, in the 3 rd Chapter follows the recording of the substrate humidity of the wall-paintings of the two monuments on corresponding diagrams. Part D, which is entitled "Preservation and Restoration of Wall-paintings", gathers the conclusions and the general observations of the study, alongside the proposals for the preservation and restoration of the wallpaintings of the Catholicon of the Monastery of Saint Athanasios and the chapel of Saint Antonios. Finally, there is a "Glossary" of the Christian art terminology used in the study, and the work is completed with a numerical catalogue and an annex of the pictures, designs and monuments of the present study. 4
Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών Τ.Ε. (Τρίκαλα) του ΤΕΙ Θεσσαλίας δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέα (Ν.5343/1932, άρθ.202, παρ.2). 5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6-8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 11 Α ΜΕΡΟΣ I. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 14 I.α. Οι Ναοί της Τσαριτσάνης 14 Ι.β. Η Μονή του Αγίου Αθανασίου (1613) 17 Ι.γ. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου (1748) 18 ΙΙ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΙΙ.α. Το Καθολικό της μονής 19 ΙΙ.β. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου 22 ΙΙΙ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΙΙΙ.α. Το Καθολικό της μονής 23 ΙΙΙ.β. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου 24 ΙV.ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΙV.α. Το Καθολικό της μονής 24 ΙV.β.Ο ναός του Αγίου Αντωνίου 25 Β ΜΕΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Ι. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ Ι.α. Οι επιγραφές του Καθολικού του Αγίου Αθανασίου 26 Ι.β. Οι επιγραφές του Αγίου Αντωνίου 29 ΙΙ. ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΑ ΤΕΜΠΛΑ ΙΙ.α. Η Εκκλησιαστική Ξυλογλυπτική. Ιστορική εξέλιξη 17 ος -18 ος αι. 32 ΙΙ.β. Το τέμπλο του καθολικού του Αγίου Αθανασίου 35 ΙΙ.γ. Το τέμπλο του Αγίου Αντωνίου 39 ΙΙI. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΙΙΙ.α. Η Μεταβυζαντινή Περίοδος (1453-1830) 6 44 6
ΙΙΙ.β. Η Μονή του Αγίου Αθανασίου - Καθολικό (1613) 48 ΙΙΙ.β.1. Περιγραφή των τοιχογραφιών : (Εικ.:1 167) 49-70 ΙΙΙ.γ. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου (1748) 70-72 ΙΙΙ.γ.1. Περιγραφή των τοιχογραφιών : (Εικ.:168 225) 72-91 Γ ΜΕΡΟΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ - ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Ι.α. Παθολογία Τοιχογραφιών Αγίου Αθανασίου 92 Ι.α.1. Δυτικός τοίχος, Αρ.Σχ.: 1.1, 1,2, 1,3 92-96 Ι.α.2. Νότιος τοίχος, Αρ.Σχ.: 2.1, 2.2, 2.3, 5.1, 5.2, 5.3 97-103 Ι.α.3. Ανατολικός τοίχος, Αρ.Σχ.: 4.1, 4.2, 4.3 104-107 Ι.α.4. Βόρειος τοίχος, Αρ.Σχ.: 3.1, 3.2, 3.3, 6.1, 6.2, 6.3 108-114 Ι.β. Παθολογία Τοιχογραφιών Αγίου Αντωνίου Ι.β.1. Άνοψη τρούλου, Αρ.Σχ.: 4.1, 4.2 115-116 Ι.β.2. Δυτικός τοίχος, Αρ.Σχ.: 1.1, 1.2, 1.3, 1.4 117-120 Ι.β.3. Βόρειος τοίχος, Αρ.Σχ.: 3.1, 3.2, 3.3 121-124 Ι.β.4. Νότιος τοίχος, Αρ.Σχ.: 2.1, 2.2, 2.3 125-127 Ι.β.5. Ανατολικός τοίχος, Αρ.Σχ.: 5.1, 5.2 128-130 ΙΙ. Προσδιορισμός των αιτιών αλλοίωσης των τοιχογραφιών 131-135 ΙΙΙ. Kαταγραφή υγρασίας υποστρώματος των τοιχογραφιών ΙΙΙ.α. Καθολικό αγίου Αθανασίου, Αρ.Σχ.: 1.4, 2.4, 3.4, 4.4, 5.4, 6.4 136-142 ΙΙΙ.β. Ναός Αγίου Αντωνίου, Αρ.Σχ.: 1.5, 2.4, 3.4, 5.3 143-146 Δ ΜΕΡΟΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ α. Γενικές αρχές συντήρησης και αποκατάστασης τοιχογραφιών 147 β. Προτάσεις συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών του 148 Καθολικού της Μονής Αγίου Αθανασίου και του ναού του Αγίου Αντωνίου 1. Αφαίρεση του επιχρίσματος του ασβέστη και του νεότερου κονιάματος 149 2. Στερέωση υποστρώματος 149 3. Στερέωση ζωγραφικού στρώματος 150 7
4. Στεφανώματα - Πλήρωση με κονίαμα (στοκαρίσματα) 150 5. Καθαρισμός ζωγραφικής επιφάνειας 151 6. Αισθητική αποκατάσταση 151 7. Τεκμηρίωση εργασιών συντήρησης 152 Λεξιλόγιο όρων 153-160 Κατάλογος Εικόνων 161-166 Παράρτημα Εικόνων 167-218 Κατάλογος Σχεδίων 219-220 Παράρτημα Σχεδίων 221-228 8