ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕΣΩ ΔΕΙΚΤΩΝ Επιβλέπων: Αθ.Δελαπάσχος Σπουδαστής: Σάββας Γιάννης ΑΘΗΝΑ

2 Περίληψη Σκοπός της εργασίας είναι η παράθεση ενός πλαισίου πάνω στο οποίο θα μπορέσει μελλοντικά να αναπτυχθεί ένα σύστημα παρακολούθησης της σχέσης ανάπτυξη περιβάλλον, με τη χρήση δεικτών, το οποίο θα χρησιμοποιείται από τους φορείς του αναπτυξιακού σχεδιασμού κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Πρόκειται για μία πρώτη ολοκληρωμένη προσέγγιση αντικειμένων, τα οποία εξετάζονται από διαφορετικές επιστήμες, ενώ αποτελούν ή θα έπρεπε να αποτελούν αντικείμενο ενιαίας αντιμετώπισης από τους φορείς χάραξης αναπτυξιακής πολιτικής. Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο του προς διερεύνηση αντικειμένου (περιβάλλον και ανάπτυξη). Χωρίζεται σε εννέα ενότητες. Αρχικά τίθεται το περίγραμμα του ζητήματος, αναφέρονται τα γενικά και ειδικά αίτια της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, οι εξωτερικές οικονομίες και αντιοικονομίες που δημιουργούνται. Επισημαίνονται τα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος που μπορούν να ληφθούν από τον ιδιωτικό τομέα ή το κράτος. Στη συνέχεια εισάγονται η έννοιες της οικοανάπτυξης, του περιβαλλοντικού σχεδιασμού και της περιβαλλοντικής διαχείρισης. Αναλύεται το περιβάλλον στους τομείς του και γίνονται αναφορές στη διαχείριση των φυσικών πόρων, των καταλοίπων και των φυσικών οικοσυστημάτων. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται μια προσέγγιση του ζητήματος μέσω της χρήσης δεικτών. Αναλύεται η χρησιμότητά τους και αποτυπώνεται η ταξινόμηση και η τυπολογία τους. Εντοπίζονται οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενοι δείκτες. Ακολούθως προτείνεται μια μεθοδολογία κατάρτισης δεικτών που ξεκινά από τη βάση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Παρατίθενται οι διεθνείς προσπάθειες για την επιλογή και χρήση αθροιστικών δεικτών. Εντοπίζονται οι προσπάθειες οικονομικής αποτίμησης των εξωτερικών αντιοικονομιών που δημιουργούνται, από τις οικονομικές δραστηριότητες. Τέλικά, εισάγεται η έννοια της οικοαποτελεσματικότητας και επισημαίνονται οι προσπάθειες για την εξαγωγή συνοπτικών περιβαλλοντικών δεικτών, αξιοπιστίας συνοπτικών οικονομικών δεικτών, που θα συνδυαστούν με αυτούς για την εξαγωγή κρίσιμων συμπερασμάτων τόσο σε μακρο όσο και σε μικρο επίπεδο. 2

3 Τέλος, στο τρίτο μέρος, γίνεται μια περιληπτική παράθεση των συμπερασμάτων που προέκυψαν από τη θεωρητική προσέγγιση και τις απόπειρες, σε παγκόσμιο επίπεδο, τεκμηρίωσης των δεδομένων μέσω της χρήσης δεικτών. Κατατίθεται, μαζί με τις διεθνείς προσπάθειες, η ιδέα της αλληλένδετης δόμησης των δεικτών και προτείνονται πιθανά μεθοδολογικά εργαλεία. 3

4 Λέξεις κλειδιά Περιβάλλον Ανάπτυξη Οικοανάπτυξη Εξωτερικές οικονομίες αντιοικονομίες Περιβαλλοντικός σχεδιασμός Περιβαλλοντική διαχείριση Φυσικοί πόροι Κατάλοιπα Φυσικά οικοσυστήματα Περιβαλλοντική υποβάθμιση αναβάθμιση Περιβαλλοντικοί δείκτες Θεματικοί- τομεακοί δείκτες Αθροιστικοί περιβαλλοντικοί δείκτες Συνοπτικοί περιβαλλοντικοί δείκτες Οικοαποτελεσματικότητα Δείκτες οικοαποτελεσματικότητας Οικοένταση Παραγωγικότητα των πόρων 4

5 Abstract The purpose of this dissertation is to set a framework on a monitoring system of the bipolar environment development throughout the use of indicators. It sould be a basis for policy makers of the development planning. This dissertation is consisted of three parts. In the first part, the theoretical framework of the bipolar environment and development is presented. It is divided in nine sections. Initially, are examined the general framework of the issue, the general and particular causes of the degradation of the environment, the external economies and anti-economies that are generated. Then, are pointed out the measures for the protection of the environment that could be adopted either by the private sector or the state. Afterwards, are introduced the notions of eco-development, environmental programming and environmental management. It is also analyzed the environment in its sectors, while are mentioned the issues of the management of the natural resources, of the waste and of the natural eco-systems. In the second part, is attempted an approach of the issue through the use of indicators. It is analyzed their usefulness and presented their classification and typology, while are pointed out the most common used. Then, is suggested a methodology for the formulation of indicators that derives from the basis of the environmental problems. They are cited the international efforts for the selection and use of collective/ accumulative indicators. Also, are traced the efforts for the economic evaluation of the externalities that are created by the economic activities. Finally, is introduced the notion of eco-efficiency and are indicated the efforts for the extraction of concise environmental indicators, of the level and reliability of the concise economic indicators, which will be combined with them for the extraction of critical conclusions in the macro, as well as in the micro level. Finally, in the third part, are shortly presented the conclusions that arise from the theoretical approach and the efforts in the global level for the verification of data 5

6 through the use of indicators. It is introduced, along with the international attempts, the conception of interdependent structure of indicators and is proposed possible methodological tools towards this direction. 6

7 Key words Environment development Eco-development Environmental planning Externalities Spillover effects Natural sources Waste Natural ecosystems Environmental indicators Environmental issue indicators Section indicators Headline indicators Eco-efficiency indicators Eco intensive Productivity of sources 7

8 Περιεχόμενα Περίληψη...1 Λέξεις κλειδιά...4 Abstract...5 Key words...7 Περιεχόμενα...8 Εισαγωγή Μέρος I: Θεωρητική προσέγγιση Περιβάλλον και ανάπτυξη Τα αίτια της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και ο ρόλος της οικονομίας Τα γενικά αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Τα ειδικά αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Εξωτερικές οικονομίες και αντιοικονομίες Ο τύπος ιδιοκτησίας Εξωτερικές αντιοικονομίες (και επιδράσεις) σαν αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Εξωτερικές επιδράσεις και ελεύθερη οικονομία Μέτρα προστασίας και αναβάθμισης του Περιβάλλοντος Εκούσια μέτρα του ιδιωτικού τομέα Κρατικές παρεμβάσεις Οικοανάπτυξη Περιβαλλοντικός σχεδιασμός και περιβαλλοντική διαχείριση Οικολογικός σχεδιασμός (οικολογική διαχείριση) Οι τομείς του περιβάλλοντος Η διαχείριση των φυσικών πόρων Οι ανανεώσιμοι πόροι Μη ανανεώσιμοι πόροι Η διαχείριση του εδάφους Η διαχείριση των καταλοίπων Οι επιπτώσεις των καταλοίπων στο περιβάλλον Η πορεία των καταλοίπων στο περιβάλλον Αρχές διαχείρισης των καταλοίπων Η διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων Οι «χρήσεις» των φυσικών οικοσυστημάτων Οι «εκροές» των φυσικών οικοσυστημάτων Οι «εισροές» των φυσικών οικοσυστημάτων Οι αρχές διαχείρισης των φυσικών οικοσυστημάτων Μέρος II: Προσέγγιση μέσω δεικτών Πρόλογος Γιατί χρειαζόμαστε περιβαλλοντικούς δείκτες; Ταξινόμηση των περιβαλλοντικών δεικτών Η τυπολογία των δεικτών Τύπος Α - περιγραφικοί δείκτες Τύπος Β δείκτες επίδοσης Τύπος Γ δείκτες αποτελεσματικότητας Τύπος Δ δείκτες ολικής ευημερίας Τύποι δεικτών που χρησιμοποιούνται στις αναφορές για την κατάσταση του περιβάλλοντος

9 5. Μεθοδολογία κατάρτισης δεικτών Μια «από τη βάση» προσέγγιση Αθροιστικοί περιβαλλοντικοί δείκτες (διεθνής εμπειρία) Τομεακοί και λοιποί δείκτες Κριτική αποτίμηση των σειρών δεικτών Εξωτερικές αντιοικονομίες οικονομίες Συνοπτικοί περιβαλλοντικοί δείκτες Μια αξιόλογη απόπειρα Οικοαποτελεσματικότητα δείκτες Μέρος III Συμπεράσματα Προτάσεις Κριτική Πηγές Δικτυακοί τόποι

10 Εισαγωγή Η παρούσα εργασία φιλοδοξεί να ιχνογραφήσει το πρόβλημα αλληλεπίδρασης μεταξύ του περιβάλλοντος και της ανάπτυξης. Οι έννοιες αυτές βρέθηκαν αντιμέτωπες καθώς, με την πορεία του χρόνου τα αναπτυξιακά πρότυπα, που στηρίζονταν στην εκμετάλλευση του φυσικού κεφαλαίου με ταχείς ρυθμούς, συσσώρευσαν ένα πλήθος προβλημάτων στο περιβάλλον. Τα προβλήματα άρχισαν να αναγνωρίζονται τα τελευταία χρόνια και οι εκφάνσεις τους ήταν ποικίλες και καταιγιστικές. Πλήθος επιπτώσεων από την περιβαλλοντική υποβάθμιση δεν έχει ακόμη πλήρως διαπιστωθεί. Μπροστά σε αυτή τη γκρίζα πραγματικότητα και τις δυσοίωνες προοπτικές για το μέλλον, η λήψη δραστικών μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος φάνταζε μονόδρομος. Τα μέτρα, όμως, των περιβαλλοντικών πολιτικών θεωρήθηκαν ανασχετικά της ανάπτυξης και της οικονομικής ευημερίας των πολιτών των ανεπτυγμένων χωρών, αλλά και των αναπτυσσόμενων, που ήθελαν να προσεγγίσουν τις ανεπτυγμένες στα ίχνη των ίδιων αναπτυξιακών μοντέλων. Έτσι περιβάλλον και ανάπτυξη, εμφανίστηκαν έννοιες ασύμβατες και ανταγωνιστικές. Ωστόσο, όταν άρχισαν να διαπιστώνονται και να αποτιμούνται οικονομικά οι εξωτερικές αντιοικονομίες που η παραδοσιακή μορφή της ανάπτυξης δημιουργούσε και όταν επιπλέον το περιβάλλον άρχισε να επαναπροσδιορίζεται ως παράγοντας ανάπτυξης οι παραδοσιακές αυτές αντιλήψεις άρχισαν να υποχωρούν. Νέες έννοιες όπως η οικοανάπτυξη άρχισαν να εισάγονται για να υποκαταστήσουν τα υπάρχοντα μοντέλα. Η πορεία προς την υποκατάσταση αυτή δεν είναι εύκολη και άμεση. Θα πρέπει, για να γίνει πειστική η ανάγκη μεταστροφής οι ποιοτικές εκτιμήσεις να αποκτήσουν ποσοτική οντότητα. Η διαδικασία αυτή επιτυγχάνεται μέσω δεικτών. Οι δείκτες καθιστούν σαφές το πρόβλημα, επιτυγχάνουν την επικοινωνία μεταξύ φορέων, κοινού και οργανισμών και αποτελούν εργαλεία λήψης αποφάσεων. Η προσπάθεια εκπόνησής τους αφορά όλη την αλληλουχία των περιβαλλοντικών ζητημάτων και είναι σήμερα παγκόσμια. Μπορούν να αποτυπώσουν πληροφορίες για κάθε περιβαλλοντικό ζήτημα και μπορούν να καταδείξουν συνεισφορές τομέων και χωρών στην περιβαλλοντική υποβάθμιση. Το ενδιαφέρον για την επιλογή χρήσιμων και συνοπτικών δεικτών είναι αδήριτο και εκφράζεται με μια παγκόσμια προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή. Υπέρτατος στόχος 10

11 η δημιουργία συνοπτικών δεικτών που θα μπορούν να συνδεθούν με ανάλογους οικονομικούς και κοινωνικούς υποδεικνύοντας μοντέλα δράσης σε μακρο αλλά και μικρο επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό η εργασία αυτή αποπειράται να διαγράψει την πορεία αυτή και να αποτυπώσει προσπάθειες, μεθοδολογίες και προτάσεις για το σύνολό της όσο η μικρή έκτασή της και ο χρονικός περιορισμός, της το κατέστησαν δυνατό. 11

12 Μέρος I: Θεωρητική προσέγγιση 1. Περιβάλλον και ανάπτυξη Οι επιπτώσεις των δραστηριοτήτων του ανθρώπου πάνω στο περιβάλλον, έχουν διαπιστωθεί από τον ίδιο τον άνθρωπο εδώ και χιλιετίες. Ανατρέχοντας μάλιστα στο παρελθόν, που φτάνει μέχρι και την πρώιμη αρχαιότητα, είναι δυνατόν να συναντήσουμε κείμενα φιλοσόφων και διανοητών, που αναφέρονται σαφώς στις επιπτώσεις αυτές. Παράλληλα, μας είναι γνωστές, από την εποχή εκείνη, κοινωνικές ρυθμίσεις που κάλλιστα θα μπορούσαν να ερμηνευτούν σαν μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος της εποχής εκείνης (π.χ. ιερά άλση, κ.α.) Το ενδιαφέρον όμως της ανθρωπότητας για το περιβάλλον, ανέκυψε ως αυτόνομο αντικείμενο από την δεκαετία του '60 εξαιτίας της προϊούσας «οικολογικής κρίσης» που συνίσταται: στη μεγάλη μείωση της έκτασης και της ποικιλίας των φυσικών οικοσυστημάτων στην αυξανόμενη σπανιότητα και επαπειλούμενη εξάντληση των φυσικών πόρων, και στη δραματική πτώση της "ποιότητας" των συστατικών του περιβάλλοντος, εξ' αιτίας της πανταχού παρουσίας της ρύπανσης. Και επειδή, βεβαίως, οι πιο πάνω όψεις της οικολογικής κρίσης δεν είναι τίποτε άλλο παρά συνέπειες της, από δεκαετίες τώρα ακολουθημένης πολιτικής της «πάση θυσία οικονομικής ανάπτυξης» είναι δυνατόν να ειπωθεί ότι η σημερινή οικολογική κρίση είναι «κρίση ανάπτυξης». Τα τελευταία χρόνια, όλες σχεδόν οι επιστήμες ανέπτυξαν, στο πλαίσιο του γνωστικού τους αντικειμένου, κλάδους που ασχολούνται με την αντιμετώπιση επιμέρους τομέων και πτυχών της οικολογικής κρίσης. Γρήγορα όμως έγινε κατανοητό ότι έλειπε η παραγωγή ενός γενικότερου σχεδίου για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης, καθώς και η επιθυμητή εικόνα ενός περιβάλλοντος μέσα στο οποίο θα θέλαμε να ζούμε. 12

13 Με άλλα λόγια φάνηκε να λείπουν οι βάσεις για τη διαμόρφωση μιας περιβαλλοντικής πολιτικής, η οποία θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί συνολικά στις υφιστάμενες σήμερα αναπτυξιακές πολιτικές. Οι πολιτικές αυτές στόχευαν στη μεγέθυνση και όχι στην ανάπτυξη, της οποίας κρίσιμο και καθοριστικό στοιχείο θα έπρεπε να είναι, η βελτίωση της ποιότητας ζωής σε όλες της τις εκφάνσεις (οικονομική, κοινωνική, πολιτική, κ.λ.π) και για όλους. Είναι φανερό, ότι από μια τέτοια αντιπαράθεση θα μπορούσαν κατ' αρχάς να αναδειχτούν οι συνέπειες, οι αντιφάσεις και τα όρια των ασκούμενων σήμερα πολιτικών οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης και στη συνέχεια να προκύψει, κάποια «ανώτερη σύνθεση», που το αποτέλεσμά της θα ήταν η συνεπής εισαγωγή και ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής συνιστώσας σε κάθε τύπο αναπτυξιακής πολιτικής αλλά και διαχειριστικής πρακτικής γενικότερα. Είναι σαφές και αυτονόητο, ότι θα πρέπει να δοθεί από τους ειδικούς ο ορισμός της ανάπτυξης, έτσι ώστε να υπάρχει προσανατολισμός των κοινωνιών προς κάποια κατεύθυνση και να μη σχεδιάζονται αποσπασματικές πολιτικές, με αβέβαια ή επικίνδυνα αποτελέσματα τόσο στις υφιστάμενες όσο και στις μελλοντικές γενιές. 13

14 2. Τα αίτια της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και ο ρόλος της οικονομίας. Η έναρξη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, δηλ. η καταστροφή του φυσικού πλούτου, της ποικιλίας των έμβιων και η αλλοίωση των χαρακτηριστικών του χώρου που μας περιβάλλει, ανάγονται στην εποχή που ο άνθρωπος αυτονομήθηκε από τα φυσικά οικοσυστήματα και δημιούργησε τα δικά του, εκτοπίζοντας και εκμεταλλευόμενος τα πρώτα. Αυτή ακριβώς η δραστηριότητα του ανθρώπου, δηλ. η οικονομική του συμπεριφορά, που σε αντίθεση με τη φυσική, σκοπεύει όχι απλά στη συνύπαρξη αλλά στη διαχείριση και εκμετάλλευση των φυσικών οικοσυστημάτων προς όφελος των ανθρώπινων, αποτελεί και την αιτία υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. Επειδή, λοιπόν, η οικονομική συμπεριφορά του ανθρώπου αποτελεί την αιτία υποβάθμισης του περιβάλλοντος, καλείται σήμερα η οικονομική επιστήμη να παρέμβει σ' αυτή τη συμπεριφορά, προσδιορίζοντας τις πιο επιβλαβείς της πλευρές και τροποποιώντας την κατάλληλα ώστε να ελαχιστοποιηθεί η παραπέρα συνολική υποβάθμιση. Παράλληλα, σε ορισμένους κρίσιμους τομείς, να εξευρεθούν οικονομικοί τρόποι προστασίας και ανάπλασης του περιβάλλοντος, που να συνδυάζουν το μέγιστο της κοινωνικής ευημερίας με την καλύτερη δυνατή ποιότητα του περιβάλλοντος. 2.1 Τα γενικά αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Ένα σύνολο γενικών αιτίων για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος ανάγεται στις ατέλειες των μηχανισμών της οικονομίας. Τέτοιες είναι : ανταγωνισμός ο πεπερασμένος αριθμός μονάδων και καταναλωτών. η ανομοιογένεια στην προσφορά ( και προτιμήσεις) η έλλειψη πλήρους συστήματος επικοινωνιών (πληροφορίες -μεταφορές) 14

15 Εξ αιτίας των παραπάνω ατελειών, προκύπτουν οικονομικές εκμεταλλεύσεις και κατόπιν αυτών υποβάθμιση του περιβάλλοντος, που είναι αποτέλεσμα της μη ορθολογικής χρήσης των πόρων. Ανάλογα δηλ. προς τις ατελώς διαμορφωμένες οικονομικές σχέσεις (τιμές, ποσότητες, ποιότητες) σε μια ατελή αγορά. Σ αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει συνειδητή υποβάθμιση του περιβάλλοντος, δηλ. κάτι που θα προέκυπτε από σύγκεκριμένη επιλογή και στόχο. 2.2 Τα ειδικά αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Πέρα από τα γενικά αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος, υπάρχουν και αίτια που σχετίζονται με την έλλογη οικονομική συμπεριφορά. Τέτοια είναι οι εξωτερικές οικονομίες και αντιοικονομίες (εξωτερ. επιδράσεις), προερχόμενες από την παραγωγική διαδικασία και ο υπάρχων μέχρι τώρα τύπος ιδιοκτησίας του περιβάλλοντος (νερού, αέρα, εδάφους, φυσικών πόρων). 15

16 3. Εξωτερικές οικονομίες και αντιοικονομίες Αν ο κύκλος παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής ήταν πλήρης, αν δηλ. δεν υπήρχαν ανεπιθύμητα κατάλοιπα σε καμιά φάση της παραγωγής και κατανάλωσης, η ανακύκλωση και αναπαραγωγή των φυσικών πόρων και πρώτων υλών ήταν πλήρης, η επέκταση των ανθρώπινων οικοσυστημάτων σε βάρος των φυσικών είχε κάποιο όριο, τότε δε θα υπήρχαν προβλήματα υποβάθμισης του περιβάλλοντος. 3.1 Ο τύπος ιδιοκτησίας Αν όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος ανήκαν σε κάποια ιδιοκτησία και είχαν ανταλλακτική αξία, ώστε να αποτελούν στοιχείο αγοραπωλησίας στην αγορά και επιπλέον, αν μια τέτοια αγορά λειτουργούσε κάτω από συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού, τότε θα αποτιμώνταν πλήρως η αξία (τιμή), που η κοινωνία αποδίδει στο περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή, οποιοσδήποτε προκαλούσε κάποια υποβάθμιση σε κάποιο τμήμα του περιβάλλοντος, θα έπρεπε να πληρώσει ένα αντίτιμο που θα υπερκάλυπτε την απώλεια της «ευημερίας» του κατόχου του και τη δυνατότητά του να επανορθώσει τις συνέπειες της υποβάθμισης. 'Έτσι, θα υπήρχε "σημείο ισορροπίας" και φραγμός στην περιβαλλοντική υποβάθμιση. Αυτή η προσέγγιση, εκφράζει βέβαια συγκεκριμένο σύστημα αξιών και ο αντίλογος είναι η άλλη άποψη, που διατίνεται με ποιό δικαίωμα μπορεί κάποιος να είναι ιδιοκτήτης της γης, καθώς επίσης και η άποψη, του γιατί μία οργανωμένη κοινωνία (το κράτος) να μη μπορεί να προστατέψει το περιβάλλον. 3.2 Εξωτερικές αντιοικονομίες (και επιδράσεις) σαν αίτια υποβάθμισης του περιβάλλοντος Η έννοια των εξωτερικών οικονομιών και αντιοικονομιών ανάγεται κύρια στον MARSHALL, ο οποίος διαπίστωσε ότι. οι δραστηριότητες των διαφόρων οικονομικών μονάδων μπορούν να έχουν επιδράσεις επάνω σε άλλες οικονομικές μονάδες, πέρα από το μηχανισμό (πλήρη ή ατελή) της αγοράς. 16

17 Σ' αυτό συμπεριλαμβάνονται όλες οι επιπτώσεις στη λειτουργία μιας επιχείρησης, προερχόμενες από εξωγενείς παράγοντες δηλ. ενέργειες άλλων επιχειρήσεων ή του κράτους, πέρα από τον μηχανισμό της αγοράς, όπως π.χ. δημιουργία υποδομής : επικοινωνίες -ευκολίες βασικά αγαθά αγορά εργατικού δυναμικού επιπτώσεις επί των πρώτων υλών επιπτώσεις επί της τεχνολογίας. χρηματοοικονομικές διευκολύνσεις κ.α. Την έννοια αυτή επαναφέρει και διευρύνει ο PIGOU (ECONOMICS WELFARE), ο οποίος διαπιστώνει ότι οι εξωτερικές επιδράσεις είναι οι κύριες αιτίες διάστασης μεταξύ ιδιωτικού και κοινωνικού «καθαρού προϊόντος». Μέχρι πρόσφατα, οι εξωτερικές οικονομίες εξετάζονταν σαν επιδράσεις ορισμένων οικονομικών μονάδων πάνω σε άλλες και ιδιαίτερα πάνω στην παραγωγή τους και τα κέρδη τους. Αύξηση της σπουδαιότητας του φαινομένου έγινε τα τελευταία χρόνια, με την αναγνώριση ότι, η πρόσφατη ραγδαία υποβάθμιση του περιβάλλοντος μπορεί να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα εξωτερικών επιδράσεων του συνόλου της παραγωγικής μηχανής ( σε τοπική ή και παγκόσμια κλίμακα), αλλά και άλλων κοινωνικών λειτουργιών (π.χ. κατανάλωση αναψυχή ). 'Έτσι, η χρήση του όρου εξωτερικές οικονομίες αντικαθίσταται σιγά σιγά από τον όρο "εξωτερικές επιδράσεις" (SPILLOVER EFFECTS), που έχει πολύ ευρύτερη σημασία της αρχικής. 3.3 Εξωτερικές επιδράσεις και ελεύθερη οικονομία Οι εξωτερικές επιδράσεις ως ατέλειες του μηχανισμού της αγοράς: Από πολλούς φιλελεύθερους οικονομολόγους, οι εξωτερικές επιδράσεις, θεωρούνται αποτέλεσμα των υπαρχουσών ατελειών στο μηχανισμό της αγοράς. 17

18 Στο βαθμό μάλιστα, που αυτές οι ατέλειες εξαλείφονται και τείνουμε προς τον πλήρη ανταγωνισμό, θα εξαλειφθούν και οι εξωτερικές επιδράσεις και μεταξύ αυτών και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει λόγος κρατικής παρέμβασης στα ζητήματα του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής, διότι με την πάροδο του χρόνου θα λυθούν αυτόματα μόνα τους. Οι θιγόμενοι, δηλαδή, από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος θα είναι διατεθειμένοι, όλο και περισσότερο, καθώς η υποβάθμιση αυξάνει, να πληρώσουν μια διαρκώς αυξανόμενη τιμή για την αναβάθμιση του περιβάλλοντος, μέχρι που αυτή να καλύψει το κόστος των απαραίτητων μέτρων, ώστε αυτά να πραγματοποιηθούν. Οι εξωτερικές επιδράσεις και εξωτερικές οικονομίες: Ανάλογα με τα παραπάνω υποστηρίζεται, ότι οι εξωτερικές επιδράσεις συνεπάγονται εσωτερικές ή εξωτερικές οικονομίες, οι οποίες γενικά αντισταθμίζονται, ώστε τελικά να δικαιολογείται η αγνόησή τους. Π.χ. η επιβάρυνση του περιβάλλοντος από τη μη λήψη μέτρων εκ μέρους των παραγωγικών μονάδων, συνεπάγεται φτηνότερο κόστος παραγωγής και χαμηλότερες τιμές. 'Έτσι, η κοινωνική ευημερία, που μειώνεται από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, αντισταθμίζεται από την αυξημένη χρήση λόγω μειωμένης τιμής τους. Στα παρακάτω επιχειρήματα μπορεί να αντιταχθεί ότι : Οι εξωτερικές επιδράσεις αποτελούν μόνιμα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών, που δεν εξαλείφονται με τις τελειοποιήσεις του μηχανισμού της αγοράς, αντίθετα μάλιστα αυξάνονται με τη μεγέθυνση. Όσο για την επίλυση των προβλημάτων του περιβάλλοντος μέσω του μηχανισμού των τιμών, αυτό μπορεί να γίνει μόνο από κοινωνικά στρώματα που διαθέτουν την ανάλογη αγοραστική αξία και όχι από τα φτωχότερα στρώματα που υφίστανται εντονότερα την υποβάθμιση. Η μέχρι τώρα αντίδραση της ελεύθερης αγοράς συνίσταται στην εγκατάλειψη των υποβαθμισμένων περιοχών από τους πιο εύπορους, προς πιο «καθαρές» περιοχές και στη δημιουργία έτσι, υποβαθμισμένων προαστίων με φτηνές τιμές κατοικίας καθώς και καθαρών με ακριβές τιμές, με συνέπεια την ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων. 18

19 Οι ωφελούμενοι από τις εξωτερικές οικονομίες δεν ταυτίζονται με τους θιγόμενους από τις εξωτερικές επιδράσεις. Έτσι από τη ρύπανση την προκαλούμενη από τη βιομηχανία, θίγονται κυρίως οι κάτοικοι των εργατικών συνοικιών πλησίον των βιομηχανικών ζωνών, ενώ από τα φτηνά προϊόντα ωφελούνται κοινωνικές ομάδες, που μερικά μόνο επικαλύπτονται με τους θιγόμενους κατοίκους των εργατικών συνοικιών, με συνέπεια, όπως και προηγούμενα, την ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων. Συμπερασματικά, η πολιτική της ελεύθερης οικονομίας στο περιβάλλον, όπως άλλωστε και στους άλλους τομείς, οδηγεί σε κοινωνικές ανισότητες και δεν παρέχει κίνητρα συνολικής αναβάθμισης του περιβάλλοντος. Εξωτερικές επιδράσεις και ΑΕΠ: Ο τρόπος υπολογισμού του ΑΕΠ, ως συνόλου της αξίας των αγαθών που παράχθηκαν σε μια χρονική περίοδο ή των εισοδημάτων που απέκτησαν οι παραγωγικοί συντελεστές τους, δεν προσμετρά τις εξωτερικές επιδράσεις της παραγωγικής διαδικασίας πάνω στους φυσικούς πόρους. Αυτό, που δεν είναι κάτι τυχαίο, εκφράζει σε τελική ανάλυση την επιθυμία των σύγχρονων κοινωνιών για την πάση θυσία μεγιστοποίηση του ΑΕΠ, που βασίζεται σε δύο σκέλη : την εντατικοποίηση της παραγωγής και της εργασίας την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων (νερό, αέρας, έδαφος). Άμεση συνέπεια του τελευταίου, είναι η μεταβολή των φυσικών πόρων από "ελεύθερα αγαθά", σε "αγαθά σε στενότητα", λόγω υπέρμετρης αύξησης της ζήτησης στα αγαθά αυτά, αλλά και λόγω μείωσης της προσφερόμενης ποσότητας, ως αποτέλεσμα της ρύπανσής τους (μείωση της ποσότητας των καθαρών). Για την πραγματική αποτίμηση του ΑΕΠ, θα πρέπει να εκπίπτουν από αυτά τα κόστη υποβάθμισης του περιβάλλοντος, ως εξωτερικές επιδράσεις της παραγωγής κατά τρόπο ανάλογο με τις αποσβέσεις του κεφαλαίου, δεδομένου ότι εδώ έχουμε απαξίωση του φυσικού κεφαλαίου. 19

20 Τα κόστη υποβάθμισης του περιβάλλοντος μπορούν να θεωρηθούν δύο ειδών : Τα προερχόμενα από την απ' ευθείας μείωση της πραγματικής, φυσικής παραγωγικότητας των φυσικών πόρων και των διαφόρων λειτουργιών της οικονομίας (όχληση, ασυμβατότητα). Τα προερχόμενα από την μείωση της κοινωνικής ευημερίας των καταναλωτών, λόγω της πτώσης της ποιότητας, του περιβάλλοντος. Το κόστος υποβάθμισης του περιβάλλοντος, ως μείωση της παραγωγικότητας των φυσικών πόρων και της κοινωνικής ευημερίας, είναι γενικά κάτι διαφορετικό από το κόστος αποκατάστασης του, που συνίσταται στο κόστος, επενδυτικό και λειτουργικό, των αντιστοίχων μέτρων. Το κόστος υποβάθμισης του περιβάλλοντος μπορεί να εκτιμηθεί, υποκειμενικά, σαν διαφορά αγοραίας τιμής μεταξύ, υποβαθμισμένων και μη αγαθών και υπηρεσιών (π.χ. διαφορών τιμών ακινήτων και ενοικίων σε υποβαθμισμένες και μη περιοχές ή διαφορών τιμών μεταξύ καθαρού και ρυπαρού νερού κ.ά.), καθώς και αντικειμενικά, μέσω των λειτουργικών διαφορών στη χρήση και την παραγωγικότητα αγαθών και υπηρεσιών, πριν και μετά την υποβάθμιση. Διεύρυνση των εννοιών του κόστους και οφέλους αναβάθμισης: Στο κόστος αναβάθμισης του περιβάλλοντος δε θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη μόνο το κόστος των μέτρων που λαμβάνονται για αυτό, αλλά και άλλα, μη άμεσα αποτιμώμενα κόστη, που σχετίζονται με τους πάσης φύσεως διοικητικούς και οικονομικούς περιορισμούς στην ανάπτυξη παραγωγικών μονάδων που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Από την άλλη μεριά, στα οφέλη από την αναβάθμιση θα πρέπει, εκτός από εκείνα που αποτιμώνται άμεσα (π.χ. ενοίκια κατοικιών κλπ.), να προστεθούν και παράμετροι του περιβάλλοντος, που δε μπορούν να εισέλθουν στην αγορά(υγεία, ομορφιά κλπ.) και που αποτιμώνται μόνο μέσα από την αύξηση της προτίμησης της κοινωνίας για το αναβαθμισμένο περιβάλλον. 20

21 Η περίπτωση της μη ομοιόμορφης υποβάθμισης, προερχόμενης από πολλές πηγές: Όταν υπάρχουν πολλές πηγές υποβάθμισης του περιβάλλοντος, είναι εξαιρετικά σπάνιο έως απίθανο, να ισχύει για όλες η ίδια σχέση μεταξύ κόστους αναβάθμισης και ποιότητας περιβάλλοντος. Έτσι, για το ίδιο κόστος αναβάθμισης επιτυγχάνονται διαφορετικά οφέλη στο περιβάλλον, ανάλογα με τη στιγμή ή το συνδυασμό πηγών, όπου θα επενδυθούν οι δαπάνες. Στην περίπτωση αυτή, η εφαρμογή των δαπανών γίνεται με επιλογή των πηγών κάτω από τα κριτήρια της μεγαλύτερης αναβάθμισης για το ίδιο κόστος, όπου δηλαδή έχουμε την μεγαλύτερη οριακή βελτίωση. Ή αντίστροφα, για το ίδιο όφελος το μικρότερο κόστος. Οι δαπάνες, μάλιστα, εφαρμόζονται βήμα προς βήμα, επιλέγοντας κάθε φορά την πηγή με τη μεγαλύτερη οριακή βελτίωση (μικρότερο οριακό κόστος) για το συγκεκριμένο επίπεδο ποιότητας περιβάλλοντος. Για τη σωστή εφαρμογή του κριτηρίου αυτού, είναι απαραίτητη μια λεπτομερής εμπειρική ανάλυση των πηγών υποβάθμισης και του οριακού κόστους αναβάθμισης, για κάθε ποιότητα περιβάλλοντος. 21

22 4. Μέτρα προστασίας και αναβάθμισης του Περιβάλλοντος Παρακάτω γίνεται μια παράθεση των μέτρων για την προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος, που έχουν προταθεί και ορισμένα από αυτά, εφαρμοστεί σε κάποια περιοχή του κόσμου. 4.1 Εκούσια μέτρα του ιδιωτικού τομέα Συγχωνεύσεις οικονομικών μονάδων: Σε περιπτώσεις που οι εξωτερικές επιδράσεις από μια οικονομική μονάδα, έχουν σοβαρές επιπτώσεις σε μια άλλη μονάδα, ώστε να μειώνουν σοβαρά την οικονομική της αποτελεσματικότητα, είναι δυνατή -και συμφέρουσα -η συγχώνευση των δύο μονάδων, ώστε οι εξωτερικές οικονομίες -και αντιοικονομίες -να γίνουν εσωτερικές για τις συγχωνευμένες. Η νέα συγχώνευση, θα φροντίσει να μεγιστοποιεί το κοινό κέρδος εκτιμώντας το κατάλληλο ύψος δαπανών, μέχρι να περιοριστούν οι επιπτώσεις, ώστε το κοινό κέρδος να είναι μεγαλύτερο ή ίσο από ότι προηγούμενα. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, το άριστο ύψος δαπάνης της πρώτης μονάδας για τον περιορισμό των επιπτώσεων επάνω στην δεύτερη μονάδα, προσδιορίζεται από το σημείο όπου το οριακό κόστος των μέτρων προστασίας εξισώνεται με το οριακό όφελος από τη βελτίωση της παραγωγής. Μειονεκτήματα αυτής της μεθόδου είναι ότι : Τα μέτρα προστασίας δεν κατευθύνονται στο περιβάλλον, αλλά στη λειτουργία της δεύτερης μονάδας, την οποία επιδιώκουν να αριστοποιήσουν, η οποία αριστοποίηση, δε συμπίπτει συνήθως με εκείνη του περιβάλλοντος. Η συγχώνευση γίνεται σε βάρος της υφιστάμενης τις επιπτώσεις μoνάδας, αφού η λειτουργία και τα κέρδη της πρώτης δεν πρόκειται να βελτιωθούν από τη συγχώνευση. 'Έχουμε δηλαδή το φαινόμενο, ο προκαλών τις επιπτώσεις να ωφελείται και ο υφιστάμενος να ζημιώνεται. Ιδιωτικές αποζημιώσεις: Αν η λειτουργία μιας επιχείρησης έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον μιας περιοχής, τότε οι κάτοικοί της έχουν κάθε συμφέρον να την 22

23 αποζημιώσουν για να απομακρυνθεί ή να πάρει μέτρα για το περιβάλλον, υπό την προϋπόθεση, ότι το όφελος από τα μέτρα για την κοινότητα, θα είναι μεγαλύτερο από τη δαπάνη για αποζημίωση. Μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι: Πέρα από τη σύγκριση του συνολικού οφέλους προς τη συνολική δαπάνη οι ιδιώτες σταθμίζουν την ατομική τους δαπάνη προς το ατομικό τους όφελος, το οποίο διαφέρει τοπικά, ανάλογα με τη σχετική θέση και απόσταση της κάθε κατοικίας από την πηγή όχλησης. Κατά συνέπεια, η κατανομή της δαπάνης θα πρέπει να μην είναι ομοιόμορφη για τους κατοίκους, γεγονός το οποίο δύσκολα θα αποδεχθούν εκείνοι, που θα πρέπει να πληρώσουν αυξημένο μερίδιο κοκ. Επίσης, η εκτίμηση του οφέλους είναι υποκειμενική, με την έννοια ότι θα υπάρξουν κάτοικοι που θα προτιμήσουν τις επιπτώσεις από το να πληρώσουν, οπότε αν καταβληθεί η δαπάνη από τους υπόλοιπους και παρθούν τα μέτρα προστασίας, θα υπάρχουν κάτοικοι ωφελημένοι χωρίς να έχουν πληρώσει. Αυτό αποτελεί αντικίνητρο για τους υπόλοιπους. 'Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, ωφελείται ο παράγων τις οχλήσεις και ζημιώνεται ο υφιστάμενος αυτές. Γενικά, η μέθοδος των ιδιωτικών αποζημιώσεων και συγχωνεύσεων δεν είναι ιδιαίτερα εφαρμόσιμη στην πράξη, διότι οι υφιστάμενοι τις επιπτώσεις αισθάνονται κοινωνικά αδικημένοι και δε δέχονται να πληρώσουν το κόστος προστασίας του περιβάλλοντος. Η πιο συνηθισμένη αντίδρασή τους είναι η άσκηση μη οικονομικών πιέσεων (κοινωνικών, πολιτικών κλπ), προς τις αρχές (κράτος, Ο.Τ.Α.), για να επιβάλλουν τα μέτρα προστασίας προς την μονάδα ή για να αναλάβει το κράτος τις αντίστοιχες δαπάνες. 23

24 4.2 Κρατικές παρεμβάσεις Απαγορεύσεις: Οι απαγορεύσεις λειτουργίας μονάδων με επιπτώσεις στο περιβάλλον, έχουν σπάνια εφαρμογή και κοινωνική χρησιμότητα γιατί δεν ανταποκρίνονται στην οικονομικά άριστη ποιότητα του περιβάλλοντος. Οριακές περιπτώσεις εφαρμογής τους είναι, όταν οι επιπτώσεις τους είναι τόσο μεγάλες, που το οριακό κόστος τους τείνει προς το άπειρο, ώστε η κοινωνία να προτιμά με κάθε κόστος την διακοπή λειτουργίας π.χ. ατυχήματα, υπερβολικά επικίνδυνα απόβλητα κλπ.. Απαγορεύσεις λειτουργίας ζητάνε πολλές φορές οι κάτοικοι γύρω από οχλούσες μονάδες, γιατί τα οφέλη από αυτές (απασχόληση, προϊόντα) είναι πολύ μικρότερα από τις επιπτώσεις στην περιοχή. Σ αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει διάσταση του τοπικού συμφέροντος με το γενικό. Για τους λόγους αυτούς, απαγορεύσεις μπορούν να υπάρξουν για συγκεκριμένες μεθόδους παραγωγής με σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον, χωρίς να θίγεται άμεσα ο παραγωγικός κλάδος ή για συγκεκριμένα προϊόντα. Αυτό έχει. ιδιαίτερη εφαρμογή στις νέες κυρίως μονάδες. Αντισταθμιστικές Ενέργειες: Το κράτος μπορεί πολλές φορές να παρέμβει με ενέργειες, που να αντισταθμίζουν τις επιπτώσεις, απ' ευθείας στο περιβάλλον χωρίς να επεμβαίνει στις πηγές όχλησης (υποβάθμισης). Τέτοιες ενέργειες είναι η αποκατάσταση του οικοσυστήματος της πανίδας και χλωρίδας, του τοπίου, της παραδοσιακής εικόνας των κτηρίων, των μνημείων κ.ά. Προφανώς τέτοιες ενέργειες, σπανίως επαναφέρουν το περιβάλλον στην προ της υποβάθμισης κατάσταση και συνήθως έχουν αποτέλεσμα σε περιπτώσεις όπου η όχληση έχει λήξει π.χ. παλιές και εγκαταλειμμένες περιοχές, λατομεία μετά το τέλος χρήσής τους κλπ. Φόροι και επιδοτήσεις: Οι αρχές μπορούν να επιβάλλουν φόρους για να αποθαρρύνουν τις επιπτώσεις στο περιβάλλον ή επιδοτήσεις για να ενθαρρύνουν την λήψη μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος από τους ιδιώτες. 24

25 Φόροι: Στόχος της επιβολής φόρων, είναι να αρθεί η διάσταση μεταξύ του ιδιωτικού κόστους μιας μονάδας και του κοινωνικού, όπως αυτό διαμορφώνεται από το συνυπολογισμό των εξωτερικών επιδράσεων της μονάδας, ώστε να εναρμονιστεί το άριστο επίπεδο λειτουργίας της μονάδας με εκείνο του άριστου επιπέδου ποιότητας περιβάλλοντος, που ζητά η κοινωνία. Μέτρο για την επιβολή του φόρου είναι η εξίσωση του ιδιωτικού με το κοινωνικό κόστος, οπότε ο φόρος θα είναι ίσος προς τη διαφορά του κοινωνικού από το ιδιωτικό κόστος. Οι φόροι όμως μπορούν να είναι και μικρότεροι της διαφοράς, οπότε το κοινωνικό σύνολο επιδοτεί την επιχείρηση θυσιάζοντας μέρος της κοινωνικής του ευημερίας. Αντίστοιχα, οι φόροι μπορούν να είναι και μεγαλύτεροι της διαφοράς αυτής, ιδίως στα υψηλά επίπεδα οχλήσεων, με στόχο να υποχρεώσουν τις επιχειρήσεις να μειώσουν δραστικά και σύντομα τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις, που υπάρχει όχι εντελώς έλλογη συμπεριφορά (προσωπικές επιχειρήσεις -μικρομεσαίοι), ή σε περιόδους έλλειψης επενδυτικών κεφαλαίων. Γενικά, οι φόροι είναι ιδιαίτερα αντιδημοτικοί και θίγουν ορισμένους πολύ, χωρίς να αυξάνεται ανάλογα η ευημερία του κοινωνικού συνόλου, γεγονός που έχει σοβαρό κόστος για την πολιτική εξουσία. Για το λόγο αυτό, αποφεύγονται και χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις μεγάλης ανάγκης. Επιδοτήσεις: Εναλλακτικά προς τους φόρους μπορούν να δοθούν επιδοτήσεις προς τις οχλούσες μονάδες, με στόχο τη λήψη μέτρων από αυτές, για την προστασία του περιβάλλοντος. Οι επιχορηγήσεις αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν: εκπτώσεις από φόρους χαμηλότοκα δάνεια και εγγυήσεις για επενδύσεις προστασίας του περιβάλλοντος απ' ευθείας επιχορηγήσεις (grants) για αγορά εξοπλισμού προστασίας του περιβάλλοντος ή για νέες τεχνολογίες πιο φιλικές προς το περιβάλλον. Οι κρατικές επιδοτήσεις και επιχορηγήσεις ωφελούν ιδιαίτερα ορισμένους, αναβαθμίζουν αποτελεσματικά το περιβάλλον και οι οικονομικές επιβαρύνσεις χάνονται, συνήθως, στους 25

26 δαιδάλους του προϋπολογισμού. Για το λόγο αυτό, αποδείχθηκαν το πιο προσοδοφόρο μέτρο για την προστασία του περιβάλλοντος. Βασικό μειονέκτημά τους είναι ότι το κόστος προστασίας του περιβάλλοντος, δεν επιβαρύνει τα προϊόντα και τις επιχειρήσεις και κατά συνέπεια δεν αποτελεί αντικίνητρο για τον περιορισμό της χρήσης τους, αλλά βαρύνει τελικά το σύνολο της κοινωνίας μέσα από τη φορολογία, από την οποία θα πρέπει να αντλήσει πόρους για τις επιδοτήσεις. Η παρέμβαση στην αγορά Ο μηχανισμός των τιμών: Βασική ιδέα της παρέμβασης στο περιβάλλον μέσω του μηχανισμού των τιμών, είναι ότι ο καθένας μπορεί να υποβαθμίζει το περιβάλλον αρκεί να καταβάλλει το ανάλογο τίμημα. Για το σκοπό αυτό, γίνεται ο υπολογισμός του κοινωνικού κόστους για κάθε αιτία υποβάθμισης (είδη ρυπαντών, δραστηριοτήτων κλπ.) και η εκτίμηση του οριακού κόστους υποβάθμισης για κάθε αιτία, στο επιθυμητό επίπεδο ποιότητας περιβάλλοντος. Το οριακό αυτό κόστος θα είναι και η τιμή της υποβάθμισης από το συγκεκριμένο αίτιο. Φυσικά, το κόστος αυτό θα πρέπει να διαφέρει ανάλογα με το είδος, τον αποδέκτη και τη χρονική στιγμή της υποβάθμισης και για ορισμένα αίτια, θα πρέπει να έχει τιμές απαγορευτικές. Με τον τρόπο αυτό, όλων των ειδών οι οικονομικές και διοικητικές κυρώσεις, φόροι πρόστιμα κ.ά. είναι δυνατό να υπαχθούν στην έννοια της "τιμής υποβάθμισης" του περιβάλλοντος. Η πολυπλοκότητα του καθορισμού τιμής για κάθε είδος υποβάθμισης, καθιστά το μέτρο ανέφικτο, εκτός αν καθοριστεί πολιτικά, ένας πίνακας αντικειμενικών τιμών, ο οποίος να βελτιώνεται με την πάροδο του χρόνου. Δικαιώματα ρύπανσης (υποβάθμισης ή όχλησης): Παραλλαγή της μεθόδου των τιμών αποτελεί η μέθοδος της αγοράς «Δικαιωμάτων όχλησης» του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με αυτό, εκδίδεται από τις αρχές πεπερασμένος αριθμός δικαιωμάτων για κάθε είδος και ποσότητα όχλησης, τα οποία μπορεί να αγοράσει όποιος οχλεί το περιβάλλον. 26

27 Ο αριθμός των Δικαιωμάτων, θα είναι ανάλογος προς το ποσό της όχλησης που επιτρέπεται. Ο αριθμός των Δικαιωμάτων που εκδίδεται, θα πρέπει να αντιστοιχεί σε ποσά όχλησης, στα διάφορα είδη τους, που δίνουν την κοινωνικά επιθυμητή ποιότητα περιβάλλοντος. Με βάση το σύστημα αυτό κανένας δε μπορεί να υπερβεί το δικαίωμα όχλησης που έχει αγοράσει. Ο υπολογισμός, ποσοτικά, της όχλησης (ρύπανσης) κατά είδος, που μπορεί να διατίθεται ελεύθερα στο περιβάλλον, θα αποτελεί αντικείμενο σοβαρών οικολογικών μελετών και ο αριθμός των δικαιωμάτων που θα ορίζεται κατά είδος δε θα επιτρέπεται να ξεπεραστεί με κανέναν τρόπο, διότι όχι μόνο υποβαθμίζεται το περιβάλλον, αλλά και εξευτελίζεται το μέτρο από τους καταπατητές του. Τα Δικαιώματα αυτά θα μπορούν να βγουν στην αγορά και να πωλούνται ελεύθερα. Η τιμή τους κάτω από συνθήκες ελεύθερης αγοράς, θα καθορίζεται από το οριακό κόστος κατασκευής έργων προστασίας περιβάλλοντος από την οριακή επιχείρηση, διότι εναλλακτική λύση προς την αγορά δικαιωμάτων θα είναι η λήψη από την επιχείρηση μέτρων προστασίας περιβάλλοντος. Παραλλαγή της μεθόδου των «Δικαιωμάτων», με πολύ σημαντική δυνατότητα εφαρμογής, είναι η χωρίς περιορισμούς διάθεση των αποβλήτων, σε κεντρικά συστήματα επεξεργασίας τους, με την καταβολή τελών επεξεργασίας. Με τον τρόπο αυτό, αυξάνει σημαντικά η ποσότητα των αποβλήτων που μπορούν να γίνουν δεκτά από το περιβάλλον, ενώ δημιουργούνται οικονομίες κλίμακας από τα μεγάλα κεντρικά συστήματα έναντι των πολλών και μικρών ιδιωτικών. Για τα είδη της όχλησης που δεν αντιμετωπίζεται με κεντρικά συστήματα είναι δυνατόν να γίνουν έργα προστασίας του αποδέκτη, για τη χρηματοδότηση των οποίων, θα διατεθούν οι εισπράξεις από τα Δικαιώματα. Π.χ. για το θόρυβο μπορούν να γίνουν διαπλατύνσεις δρόμων με χρηματοδότηση από τα "Δικαιώματα Θορύβου" από τα οχήματα. 27

28 Επίδραση στην κατανάλωση (του μηχανισμού των τιμών και των Δικαιωμάτων): Κάθε είδους παρέμβαση στην αύξηση του κόστους παραγωγής, συνεπάγεται μείωση της ζήτησης των προϊόντων, των οποίων η παραγωγή έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Με την αύξηση των τιμών των προϊόντων που η παραγωγή τους έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον, μειώνεται το πραγματικό εισόδημα των καταναλωτών και στρέφονται προς μερική υποκατάσταση των προϊόντων αυτών από άλλα, που δεν είναι επιβαρυμένα με περιβαλλοντικά κόστη. Συνεπώς, ο συνολικός όγκος της κατανάλωσης θα πέσει, εξ' αιτίας κυρίως της μείωσης της κατανάλωσης για προϊόντα με επιπτώσεις στο περιβάλλον, ενώ για τα υπόλοιπα προϊόντα κατά πάσα πιθανότητα θα παρατηρηθεί αύξηση της ζήτησης, εξ' αιτίας της μετάθεσης των προτιμήσεων των καταναλωτών. Σε περιπτώσεις όμως ανελαστικών αγαθών, η αύξηση της τιμής τους γίνεται αιτία μείωσης της ζήτησης των υπολοίπων αγαθών, λόγω μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος των καταναλωτών. Τέλος, τα περιβαλλοντικά κόστη της παραγωγής, μπορεί να μην έχουν την ίδια επίδραση πάνω στις τιμές των προϊόντων, επειδή ενδέχεται οι επιχειρήσεις να συμπιέσουν κατά ένα μέρος την αύξηση του κόστους, ώστε να μην πέσει αισθητά η ζήτησής τους. Αυτό όμως, εξαρτάται από την ελαστικότητα τόσο της προσφοράς (περιθώρια κέρδους), όσο και της ζήτησης (είδος πρώτης ανάγκης ή πολυτελείας κλπ.) Συγκριτικά με τις επιδοτήσεις, ο μηχανισμός των τιμών επιρρίπτει το κόστος του περιβάλλοντος, κατά ένα μέρος στον παραγωγό και κατά ένα άλλο στον καταναλωτή. Αντίθετα, οι επιδοτήσεις επιβαρύνουν κύρια το φορολογούμενο. Επίσης με το μηχανισμό των τιμών, πραγματοποιείται μαζί με την προστασία του περιβάλλοντος και μείωση της παραγωγής προϊόντων με επιπτώσεις στο περιβάλλον, ενώ με τις επιδοτήσεις και τις επιπτώσεις τους στους φορολογούμενους μειώνεται η ζήτηση, και η παραγωγή όλων των προϊόντων, είτε έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον είτε όχι. Κατά συνέπεια, με το μηχανισμό των τιμών μπορεί να επιτευχθεί καλύτερη ποιότητα περιβάλλοντος και ν' αυξηθεί, για το λόγο αυτό, η κοινωνική ευημερία του συνόλου. 28

29 Επίδραση στην παραγωγή (του μηχανισμού των τιμών): Η επιβάρυνση των προϊόντων που παράγονται με μεθόδους που επιβαρύνουν το περιβάλλον, στρέφει πολλές φορές τους παραγωγούς σε αλλαγές των μεθόδων αυτών και εντατικοποίηση των συντελεστών παραγωγής με τις λιγότερες επιπτώσεις στο περιβάλλον (π.χ. μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας στην βιομηχανία ή μεταξύ εντατικών και εκτατικών εκμεταλλεύσεων στην γεωργία). Στις περιπτώσεις αυτές, το πραγματικό κόστος των καινοτομιών με μειωμένες επιπτώσεις στο περιβάλλον, είναι μικρότερο του λογιστικού, αν συνυπολογιστούν και τα οφέλη από την άρση των οικονομικών επιβαρύνσεων που επιβάλλονται λόγω επιπτώσεων στο περιβάλλον. Βασικές κατευθύνσεις αλλαγών στις μεθόδους είναι: η αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης των πρώτων υλών (μείωση των απορριπτόμενων) η ανακύκλυση των υλικών η αξιοποίηση των παραπροϊόντων και υποπροϊόντων η εξοικονόμηση ενέργειας. 29

30 5. Οικοανάπτυξη Ως οικοανάπτυξη έχει ορισθεί από τον Ignacy Sachs, «Εκείνο το στυλ ανάπτυξης το οποίο λαμβάνει υπόψη τα οικολογικά αλλά και τα πολιτιστικά δεδομένα, τις άμεσες καθώς και τις μακροπρόθεσμες ανάγκες ενός τόπου. Η επάρκεια των πόρων και η διατηρησιμότητα της παραγωγής, είναι τα βασικά συστατικά της». Από την παραδοσιακή αντίληψη για την ανάπτυξη λείπει ο συνυπολογισμός των περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως η επάρκεια των φυσικών πόρων και η απαραίτητη για την ευόδωση της ζωής «ποιότητα του περιβάλλοντος». Με τον τρόπο αυτό, δε λαμβάνονται υπόψη οι επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον, αλλά ούτε και εκείνες του περιβάλλοντος πάνω σε αυτές. Η "οικοανάπτυξη" ή "εναλλακτική ανάπτυξη" θεωρείται ως μια εναλλακτική πολιτική οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, που λαμβάνει υπόψη τα όρια του περιβάλλοντος και είναι σύμφωνη με τις αρχές της οικολογίας. Οι όροι "οικοανάπτυξη " και "εναλλακτική ανάπτυξη" έχουν ανακύψει στα πλαίσια μιας ριζοσπαστικής κριτικής του μοντέλου ανάπτυξης, που έχει επιβληθεί τα τελευταία χρόνια από τις αναπτυγμένες χώρες στον Τρίτο Κόσμο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εισαγωγή μιας ακατάλληλης τεχνολογίας, που τείνει να καταστρέψει το εκεί υπάρχον φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον και να επιτείνει την υπανάπτυξη και την εξάρτηση των χωρών αυτών από την Δύση. Στο πλαίσιο αυτής της κριτικής, το ρεύμα της «οικοανάπτυξης», εμφανίζεται ως συνέχεια της αντιιμπεριαλιστικής και αντιαποικιοκρατικής σκέψης των μεταπολεμικών δεκαετιών και διαπλέκεται ισχυρά με τα δόγματα της αυτοδύναμης ανάπτυξης και ανεξαρτησίας από τη Δύση. Τέλος, η οικοανάπτυξη, είναι μια μορφή ανάπτυξης αισιόδοξη, που αποβλέπει στο δικαίωμα του τρίτου κόσμου να αναπτυχθεί σωστά και να μην παραμείνει υπανάπτυκτος. Και αυτό, σε αντίθεση με την εντελώς αρνητική κριτική που ασκείται στο σημερινό μοντέλο ανάπτυξης της Δύσης, με αίτημα την πλήρη απόρριψη της ανάπτυξης. Η οικοανάπτυξη έχει πάρει τον χαρακτήρα μιας συνολικής εναλλακτικής λύσης στο θέμα της ανάπτυξης αναδεικνύοντας τις παρακάτω βασικές έννοιες : 30

31 διατηρησιμότητα (sustainability) μέσα στο χρόνο, των φυσικών διαδικασιών καθώς και των σχέσεων κοινωνίας και φύσης. Η έννοια αυτή έχει εκφραστεί με διάφορους άλλους τρόπους όπως αρχή του διατηρούμενου κέρδους, αρχή της οικολογικής ισορροπίας, «αειφορία» ή «αειφορική ανάπτυξη» κλπ. Προβάλλεται, σε αντίθεση με όλες εκείνες τις μορφές διαχείρισης που εξαντλούν το περιβάλλον και υπονομεύουν μακρόχρονα την ίδια τους την ύπαρξη. αυτοπεποίθηση (self-reliance), ως ικανότητα να φέρεις ο ίδιος τα βάρη της ύπαρξής σου. Για μια κοινωνία σημαίνει την στήριξή της σε αυτόχθονες παρά σε εξωγενείς παράγοντες (φυσικούς και ανθρώπινους πόρους). συμβατότητα με το περιβάλλον, ως ένταξη και εναρμόνιση των διαχειριστικών δραστηριοτήτων με τις ποιοτικές και ποσοτικές απαιτήσεις του γύρω περιβάλλοντος, τους φυσικούς κύκλους και τη φέρουσα ικανότητα του οικοσυστήματος. πρoτίμηση για τη χρήση ήπιων και προσαρμοσμένων τεχνολογιών. Ως ήπιες τεχνολογίες θεωρούνται εκείνες που παράγουν μειωμένα κατάλοιπα προς το περιβάλλον, ενώ παράλληλα έχουν ελαττωμένη κατανάλωση σε σχέση με τους φυσικούς πόρους. Ως «προσαρμοσμένες» τεχνολογίες θεωρούνται εκείνες, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από την τοπική κοινωνία χάρις στις δικές της δυνάμεις, χωρίς τη δημιουργία εξαρτήσεων από πόρους και τεχνογνωσία από το εξωτερικό. Συνήθως, οι ήπιες και οι προσαρμοσμένες τεχνολογίες, συμπίπτουν κατά το μεγαλύτερό τους μέρος, ιδίως στην περίπτωση των λιγότερο αναπτυγμένων κoινωνιών. αποκέντρωση και μικρή κλίμακα στις εκμεταλλεύσεις, σε αντίθεση με τη συγκεντρωση και. το γιγαντισμό, που έχει επιβληθεί στις παραδοσιακές αναπτυξιακές εκμεταλλεύσεις. 31

32 Η οικοανάπτυξη, όπου έχει εκφραστεί ως συνολική πολιτική (π.χ. διακηρύξεις οικολογικών κινημάτων), περιλαμβάνει: Στο πεδίο της οικονομίας αποκέντρωση της παραγωγής και της κατανάλωσης σε μικρές και αυτοδύναμες μονάδες (αποφυγή του γιγαντισμού). εναρμόνιση των χρήσεων γης και προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος Στο πεδίο της τεχνικής ήπιες και προσαρμοσμένες τεχνολογίες κατάλληλες για μικρής και τοπικής κλίμακας παραγωγή. νέες χρήσεις των φυσικών πόρων: ανακύκλωση των αναλώσιμων, μακροχρόνια προοπτική για τους αναλώσιμους (ανανεώσιμους και μη) χαμηλές ενεργειακές καταναλώσεις, προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας προϊόντα μεγάλου χρόνου ζωής Στο πεδίο της πολιτικής βελτίωση της ανθρώπινης επικοινωνίας και προώθηση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά αποκέντρωση της πολιτικής, προς όφελος της τοπικής αυτοδιοίκησης στα μέτρα της ανθρώπινης εποπτείας. Στο κοινωνικό πεδίο επιστροφή στις βασικές και ουσιαστικές ανάγκες, με προτεραιότητα στην ικανοποίηση των φτωχότερων και πιο αδικημένων στρωμάτων της κοινωνίας και του κόσμου. 32

33 μείωση του ποσοστού της αλλοτριωμένης εργασίας, καθώς και του υπερβολικού καταμερισμού της και μετατροπή της, από πηγή μόχθου και αλλοτρίωσης σε πηγή αυτοπραγμάτωσης και αξιοπρέπειας. διάθεση του ελεύθερου χρόνου για μεγαλύτερη επαφή με τη φύση προώθηση μορφών κοινωνικής οργάνωσης και τρόπων ζωής βασισμένων στην αγάπη, τη συντροφικότητα, την αλληλεγγύη κλπ. Στο πολιτιστικό πεδίο αποστασιοποίηση από τα πρότυπα απόδοσης και κατανάλωσης της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας διαμόρφωσης μιας κουλτούρας βασισμένης στη σχέση με τη φύση και τα ζωντανά τοπικά έθιμα 33

34 6. Περιβαλλοντικός σχεδιασμός και περιβαλλοντική διαχείριση Η σημασία του παράγοντα περιβάλλον είναι σήμερα στις δυτικές και ανεπτυγμένες κοινωνίες πλήρως αποδεκτή, στη θεωρία και την πρακτική του σχεδιασμού και της υλοποίησης κάθε καινούργιου σημαντικού έργου, που εκτείνεται από μια απλή επιχείρηση μέχρι και τη συνολική ανάπτυξη μιας περιοχής. Ο «περιβαλλοντικός σχεδιασμός» και η «περιβαλλοντική διαχείριση», ως μορφές σχεδιασμού και διαχείρισης και ως ανώτερες μορφές αντίληψης και πρακτικής λαμβάνουν υπόψη: τη ρύπανση του περιβάλλοντος την εξάντληση και αλλοίωση των φυσικών πόρων την καταστροφή του εδάφους, του νερού και του αέρα τις συγκρούσεις των χρήσεων γης τη χειροτέρευση της ποιότητας ζωής Πολλές νέες τεχνικές αξιολόγησης έχουν προταθεί, ώστε να λαμβάνουν υπόψη τους νέους παράγοντες που εισέρχονται είτε ποσοτικά είτε ποιοτικά στο πρόβλημα. Η βασικότερη μάλιστα κατεύθυνση φαίνεται να είναι η μετακίνηση των μεθόδων από εκείνες που ξεκαθαρίζουν πλήρως έναν περιορισμένο αριθμό παραγόντων, προς εκείνες που διαπραγματεύονται όλους έστω και κάτω από μη πλήρεις ποσοτικές αποτιμήσεις. 6.1 Οικολογικός σχεδιασμός (οικολογική διαχείριση) «Οικοανάπτυξη» και «περιβαλλοντική διαχείριση» (ή σχεδιασμός) είναι δύο τρόποι εισαγωγής του παράγοντα περιβάλλον στην ανάπτυξη, σκοπεύοντας σε δύο διαφορετικούς στόχους: Η πρώτη, προχωρά σε oξεία κριτική του μέχρι σήμερα κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης ζητώντας την ανατροπή του και την υποκατάστασή του από έναν νέο τύπο, ενώ η δεύτερη αποσκοπεί σε εκλογίκευση και εκσυγχρονισμό του, χωρίς να επηρεάζει το υπάρχον κοινωνικό και οικονομικό status. 34

35 Από τη σκοπιά της σχέσης ανθρώπων-φύσης, η οικοανάπτυξη σκοπεύει στη χαλάρωση της εξασκούμενης πίεσης πάνω στη φύση, ενώ η περιβαλλοντική διαχείριση στην εκλογίκευση της, δηλαδή κατ' ουσία, στην επιστημονικά σχεδιασμένη αύξηση της πίεσης πάνω σε αυτήν. Λαμβάνοντας υπόψη τα μειονεκτήματα και πλεονεκτήματα, το δίκαιο, το άδικο καθώς και τις ιδεολογικές προκαταλήψεις κάθε προσέγγισης, έχουν αναπτυχθεί νέοι όροι και νέες μέθοδοι προσέγγισης που συνδυάζουν τη μακρόπνοη, ευρείας αντίληψης και πιο πολιτικοποιημένη οπτική της οικοανάπτυξης, με τις καλύτερα αναπτυγμένες μεθόδους αξιολόγησης της «περιβαλλοντικής διαχείρισης». Για μια τέτοιου τύπου προσέγγιση έχει προταθεί από πολλούς ο όρος «οικολογικός σχεδιασμός», που από τον τίτλο του δείχνει εξ' αρχής μια τάση συγκερασμού και συμπερίληψης όλων των αντιλήψεων και απόψεων στο θέμα. Αρχές της οικολογικής διαχείρισης η οικολογική διαχείριση σε συνδυασμό με τον οικολογικό σχεδιασμό περιλαμβάνει: την έρευνα και κατανόηση του περιβάλλοντος και των αρχών που διέπουν τη λειτουργία του την εφαρμογή των αρχών αυτών στις διαχειριστικές πρακτικές της οικονομίας και της κοινωνίας. Προκειμένου να παρουσιαστούν συστηματικά οι αρχές της οικολογικής διαχείρισης, είναι απαραίτητο να προηγηθεί μια ανάλυση του περιβάλλοντος κατά τομείς. 35

36 7. Οι τομείς του περιβάλλοντος Από τις μέχρι στιγμής προσεγγίσεις του περιβάλλοντος, διαφαίνονται οι παρακάτω τρόποι ανάλυσής του σε τομείς: Με βάση τις σχέσεις εναλλαγής που έχει με τη ζωή : Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, το περιβάλλον παρουσιάζεται ως «εναλλάκτης της ζωής», δηλαδή ως προμηθευτής των απαραίτητων για αυτή συστατικών ( φυσικοί πόροι) και ταυτόχρονα ως αποδέκτης των πάσης φύσεως εκροών της (καταλοίπων). Με βάση την κατάταξη αυτή ως μείζονες τομείς οικολογικής διαχείρισης προκύπτουν: η διαχείριση των πόρων η διαχείριση των καταλοίπων Με βάση την κατανομή μέσα στο χώρο της ζωής: Σύμφωνα με την κατάταξη αυτή, το περιβάλλον μπορεί να διαχωριστεί στα «αβιοτικά» και τα «βιοτικά» του μέρη. Παρόλο που ένας τέτοιος διαχωρισμός δεν είναι ποτέ πλήρως διακριτός, ούτε στον χώρο ούτε σε σχέση με τις λειτουργίες της ζωής, εν τούτοις είναι μεθοδολογικά σημαντικός γιατί διακρίνει το περιβάλλον σε: βιότοπους και οικοσυστήματα. 'Έτσι, με βάση την κατάταξη αυτή, ως μείζονες τομείς οικολογικής διαχείρισης προκύπτουν: η διαχείριση των οικοσυστημάτων η διαχείριση των βιοτόπων (εδάφους, νερών, αέρα κλπ.) Είναι φανερό, ότι τόσο τα οικοσυστήματα όσο και οι βιότοποι, αποτελούν πηγές φυσικών πόρων. Ιδιαίτερα μάλιστα, τα οικοσυστήματα είναι και πηγή παραγωγής καταλοίπων, των οποίων αποδέκτες είναι ολόκληρο το περιβάλλον, δηλ. τόσο τα ίδια τα οικοσυστήματα όσο και οι βιότοποι. 36

37 Συνεπώς, η προτεινόμενη κατάταξη των τομέων διαχείρισης μπορεί να διακρίνει δύο μείζονες τομείς: διαχείριση των φυσικών πόρων και διαχείριση των καταλοίπων και δύο ελάσσονες: διαχείριση των οικοσυστημάτων και διαχείριση των βιοτόπων όπου οι δύο τελευταίοι θα πραγματεύονται θέματα που δεν καλύπτονται πλήρως από την πρώτη κατάταξη. Πιο συγκεκριμένα, η διαχείριση των οικοσυστημάτων μπορεί να αποφύγει την ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων και την ελαχιστοποίηση της παραγωγής των καταλοίπων και να επικεντρωθεί στις καθαρά οικολογικές σχέσεις (Δίκτυα, Τροφικές αλυσίδες, σταθερότητα, διαδοχή, παραγωγικότητα), ενώ η διαχείριση των βιοτόπων θα πρέπει να έχει ως αντικείμενο τη διατήρηση της αισθητικής ποιότητάς τους. Παρ' όλα αυτά, η κατάταξη αυτή δε χάνει τη μεθοδολογική σημασία της, δεδομένου ότι βάζει μια «τάξη στο χάος» και θέτει τις βάσεις μιας συστηματικής προσέγγισης στον τομέα της καταγραφής του περιβάλλοντος. Χωροθεσία και Περιβάλλον: Τέλος, ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει, στο πλαίσιο της διαχείρισης των οικοσυστημάτων, στο θέμα του τόπoυ τους και των απαιτήσεών τους σε χώρο. Έχει ήδη ανακύψει ως αυτόνομο αντικείμενο διαχείρισης με το όνομα «χρήσεις γης» ή «χωροθέτηση δραστηριοτήτων», στο πλαίσιο άλλων επιστημών και ειδικοτήτων όπως χωροταξία, πολεοδομία. 37

38 8. Η διαχείριση των φυσικών πόρων Οι φυσικοί πόροι καλούνται και πλουτοπαραγωγικές πηγές ή πηγές πλούτου. Οι πηγές πλούτου δεν είναι συνήθως άμεσα διαθέσιμες στον άνθρωπο ούτε ομοιόμορφα κατανεμημένες στο χώρο. Αυτό το γεγονός, που αποτελεί βασικό περιορισμό για τις μη ανθρώπινες βιοκοινωνίες, αίρεται μερικά στις ανθρώπινες με το εμπόριο. Οι εμπορικές όμως ανταλλαγές είναι άνισες και καθορίζονται από τους νόμους της αγοράς, καθώς και από το ποσό του προς ανταλλαγή πλεονάσματος, που κατέχει μια κοινωνία ή περιφέρεια. 'Eτσι στη σπανιότητα των πηγών πλούτου θα πρέπει πάντα να προστίθεται και η δυσκολία πρόσβασης, απόκτησης και χρήσης τους από τους ανθρώπους. Οι φυσικοί πόροι χωρίζονται σε 3 μεγάλες κατηγορίες : στους ανανεώσιμους στους μη ανανεώσιμους στο έδαφος. 8.1 Οι ανανεώσιμοι πόροι Είναι όλα τα έμβια με την έννοια, ότι έχουν τη δυνατότητα και τους μηχανισμούς αναπαραγωγής τους. Παράλληλα, στους ανανεώσιμους πόρους ανήκουν και μη έμβιοι παράγοντες, όπως η ενέργεια η προερχόμενη έξω από τη γη (ηλιακή -αιολική - ρεύματα κλπ. ) και η φυσική ευφορία του εδάφους. Χαρακτηριστικό για τους ανανεώσιμους πόρους είναι, ότι έχουν ένα ρυθμό ανανέωσης, που επιβάλλεται από παράγοντες υπερκείμενους του ανθρώπου και τον οποίο ρυθμό ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει συνήθως δυσμενώς και σπανιότερα, καθώς και σε περιορισμένη κλίμακα, ευμενώς. 38

39 'Έτσι, π.χ. η χλωρίδα (δάση, φυτά) και η πανίδα, έχουν ρυθμούς ανανέωσης που βασίζονται στην ικανότητα φωτοσύνθεσης ή αντίστοιχα εξεύρεσης τροφής καθώς και ταχύτητα ανάπτυξής τους, που βασίζεται σε γενετικές εντολές. Ανάλογα, το διαθέσιμο νερό εξαρτάται από τις βροχοπτώσεις και τη σύσταση του εδάφους, ενώ η ηλιακή, αιολική κλπ. ενέργεια από ένα περίπλοκο σύστημα κλιματικών παραγόντων, στους οποίους, ο άνθρωπος λίγο μπορεί να επέμβει, μια και δε διαθέτει τα τεράστια ποσά ενέργειας που απαιτούνται για αυτό. Η διαχείριση των ανανεώσιμων πόρων πρέπει να βασίζεται στην αρχή του διατηρούμενου, μακροχρόνιου κέρδους (SUSTΑΙΝΕD YIELD) σύμφωνα με την οποία, ο ρυθμός εκμετάλλευσης δεν πρέπει να ξεπερνά τον ρυθμό ανανέωσης. Στην αντίθετη περίπτωση έχουμε μείωση του αντίστοιχου διαθέσιμου πόρου με τάση εξαφάνισης του. Στην περίπτωση της ηλιακής και αιολικής ενέργειας ξεπέρασμα του ρυθμού εκμετάλλευσης της ενέργειας από ότι μας διατίθεται δε νοείται. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να έχουμε υπολειτουργικότητα των εγκαταστάσεων, επειδή η ικανότητα απόληψής τους θα είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια που τους διατίθεται. Αυτό σημαίνει σπατάλη σε υλικά κατασκευής τους, σε ενέργεια και σε ανθρώπινη εργασία, τα οποία θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κάπου αλλού. Οι επιπτώσεις της ρύπανσης στους ανανεώσιμους πόρους: Οι ανανεώσιμοι πόροι παρουσιάζουν πρόσφατα σοβαρά προβλήματα στη διατήρησή τους, εξ αιτίας της ρύπανσης και τείνουν να μεταπέσουν σε μη ανανεώσιμους με την έννοια, ότι ένα όλο και μεγαλύτερο μερίδιό τους καθίσταται μη χρησιμοποιήσιμοι (νερά, έδαφος., άρρωστα ζώα, φυτά κ.ά.), εξ' αιτίας της ολοένα επεκτεινόμενης ρύπανσης. Προς την κατεύθυνση αυτή, βασική θεραπεία είναι η υιοθέτηση μη ρυπαίνουσας τεχνολογίας και εφαρμογής μεθόδων αντιρρύπανσης. Παράλληλα, με κατάλληλη χωροταξική πολιτική μπορούμε να διαφυλάξουμε περιοχές με αποθέματα ανανεώσιμων πόρων. Αυτό σημαίνει διαφύλαξη της καθαρότητας των υδάτινων αποδεκτών, προστασία υδροφόρων λεκανών, λιμνών, ποταμών, κλπ Επίσης σημαίνει, δημιουργία περιοχών 39

40 ελεύθερης ανάπτυξης της χλωρίδας και πανίδας και των σπάνιων μορφών ζωής (προστασία βιοτόπων). 8.2 Μη ανανεώσιμοι πόροι Με τον όρο αυτό νοούνται όλα τα ορυκτά (καύσιμα, μέταλλα, πρώτες ύλες) και η ποικιλία των ειδών της βιόσφαιρας. Οι μη ανανεώσιμοι πόροι μπορούν να διαχωριστούν σε δύο κατηγορίες: Σε αναλώσιμους και Σε μη αναλώσιμους Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται τα μέταλλα και η βιοποικιλότητα. Αναλώσιμοι πόροι (ορυκτά καύσιμα): Ο τρόπος εκμετάλλευσής τους ξεκινά ιστορικά από τους πιο άφθονους και άμεσα διαθέσιμους και προχωρά προς τους πιο σπάνιους και δυσκολότερα χρησιμοποιήσιμους. Η πορεία υποκατάστασης ενεργειακών πόρων βασίζεται στην αναπόδεικτη πεποίθηση, πως με την τεχνολογική πρόοδο θα βρίσκονται συνεχώς νέοι πόροι, όταν εξαντλούνται οι παλιοί. Στον τομέα συγκεκριμένα, της ενέργειας υπάρχει η πεποίθηση, ότι από τα καύσιμα θα περάσουμε στην πυρηνική ενέργεια, από εκεί στους αντιδραστήρες ταχέων νετρονίων και από εκεί στην ενέργεια σύντηξης πυρήνων. Από πρόσφατες όμως έρευνες φάνηκε, ότι ο ρυθμός κατανάλωσης καυσίμων ξεπερνά τον ρυθμό τεχνολογικής εξέλιξης, που θα μας έκανε προσιτές χωρίς προβλήματα, τις νέες πηγές, γεγονός που τείνει να δημιουργήσει αδιέξοδα για το μέλλον. 'Έτσι, η διαχείριση της μη ανανεώσιμης ενέργειας, θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της μη υπέρβασης του ρυθμού υποκατάστασής της από τις νέες πηγές και την επέκταση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών, τουλάχιστον μέχρι να βρεθεί και να εφαρμοστεί το νέο υποκατάστατο. μη αναλώσιμοι πόροι : Για τον ορυκτό πλούτο (μέταλλα), θα πρέπει να εφαρμοστεί η αρχή της ανακύκλωσης και η κατά το δυνατό υποκατάστασή τους με ανανεώσιμα υλικά π.χ. ξύλο αντί για πλαστικό κ.α. 40

41 Για τη διατήρηση της ποικιλίας των ειδών στη βιόσφαιρα απαραίτητος όρος είναι η διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος (η χρήση μη ρυπαντικής τεχνολογίας), που απαιτείται για τα είδη που σπανίζουν και η διάθεση ειδικών χώρων βιοτόπων για την επιβίωσή τους. 8.3 Η διαχείριση του εδάφους Το έδαφος, τόσο ως διαθέσιμoς χώρος όσo και ως πηγή θρεπτικών για τις βιοκοινωνίες, που είναι εκεί εγκατεστημένες, έχει στοιχεία που το κατατάσσουν τόσο στους ανανεώσιμους όσο και τους μη ανανεώσιμους πόρους. Ανανεώσιμα στοιχεία του είναι : τα παρεχόμενα θρεπτικά ο διαθέσιμος χώρος για τα έμβια μη ανανεώσιμα είναι : η ποιότητα του, ( η οποία χειροτερεύει με τη διάβρωση, την εκμετάλλευση και τη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων καθώς και τη ρύπανσή του από τα βαρέα μέταλλα, τοξικά κλπ.). Για τα ανανεώσιμα στοιχεία του, αν εφαρμοζόταν η αρχή της μακροχρόνιας διατήρησης του κέρδους και δεν ξεπερνιόταν η ικανότητά του, θα έπρεπε να μειωθεί σε βαθμό που να φτάνει για να θρέψει ένα μικρό μόνο μέρος της ανθρωπότητας ( ίσως 1 δις. κατοίκους). Γι' αυτό είναι ανάγκη να ξεπερνιέται η φέρουσα ικανότητά του σε αναπαραγωγή των θρεπτικών, όχι όμως στο βαθμό που θα επιδεινώνει τα μη ανανεώσιμα χαρακτηριστικά του, δηλαδή την ποιότητά του. 'Έτσι, θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερλίπανση, η υπερβολική χρήση παρασιτοκτόνων, το ξεχορτάριασμα (που επιτείνει τη διάβρωση) και να εφαρμόζεται η αρχή της ανακύκλωσης με την παροχή φυσικών θρεπτικών από απορρίμματα και φυτικά. Παράλληλα, θα πρέπει να αποφεύγεται η ρύπανσή του από τα υγρά και στερεά απόβλητα. 41

42 Τέλος, θα πρέπει να εφαρμόζεται η αρχή «το κάθε τι στη σωστή του θέση», με την κατάλληλη επιλογή χρήσεων γης για γεωργία, μεταποίηση, κατοικία αναψυχή και διατήρηση της ποικιλίας των ειδών (βιότοποι). 42

43 9. Η διαχείριση των καταλοίπων 9.1 Οι επιπτώσεις των καταλοίπων στο περιβάλλον Η διείσδυση και παρουσία στο περιβάλλον των καταλοίπων από τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στα οικοσυστήματα και ιδιαίτερα στα ανθρωπογενή, έχει τις παρακάτω επιπτώσεις στο γύρω περιβάλλον της : υποβαθμίζει την πoιότητα των φυσικών πόρων ( αέρα, νερού, εδάφους, τροφίμων και άλλων υλικών) και μεταβάλλει το κλίμα. υποβαθμίζει και αλλοιώνει τη ζωή, υποσκάπτει την υγεία, αυξάνει τη θνησιμότητα, μειώνει το βιoγενετικό δυναμικό (εξαφάνιση ειδών) και καταστρέφει τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων. αλλοιώνει την αισθητική ποιότητα του περιβάλλοντος και τη λειτουργία του ως πηγή αναψυχής, ψυχαγωγίας και αισθητικής απόλαυσης. 9.2 Η πορεία των καταλοίπων στο περιβάλλον Τα κατάλοιπα καθώς εκπέμπονται από τους χώρους παραγωγής τους στο περιβάλλον είναι δυνατόν να ακολουθήσουν τους παρακάτω δρόμους : Διασπορά: Αυτή αποτελεί την πρώτη φάση της εξόδου των καταλοίπων, όπου αυτά αναμιγνύονται με τα υλικά του γύρω περιβάλλοντος, τα αβιοτικά του στοιχεία και αραιώνουν μέχρις ενός βαθμού. Η ίδια όμως η παρουσία των καταλoίπων μέσα στο γύρω περιβάλλον αποτελεί βασική αιτία και μέτρο υποβάθμισής του. Η διασπορά σε δεύτερη φάση υφίσταται τον ανταγωνισμό άλλων διαδικασιών που τα μεταλλάσσουν δηλ. αλλοιώνουν τη σύσταση των διασπαρμένων καταλοίπων ή τα εντάσσουν στις φυσικοχημικές και βιολογικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο γύρω περιβάλλον. Η μεταλλαγή των καταλοίπων: Τα εξερχόμενα και αραιωμένα κατάλοιπα αντιδρούν φυσικοχημικά και βιολογικά με τα στοιχεία του περιβάλλοντος και μεταλλάσσεται έτσι η σύστασή τους. Παραδείγματα μεταλλαγής των καταλοίπων είναι : 43

44 η παραγωγή δευτερογενών αερίων ρύπων από τους πρωτογενείς εξερχόμενους αερίους ρύπους, με τη βοήθεια του ηλιακού φωτός, του οξυγόνου και της υγρασίας η διασπορά των οργανικών ουσιών στα νερά προς άλλες απλούστερες καθώς και η παραγωγή υδροξειδίων, ανθρακικών και θειούχων ενώσεων των μετάλλων από τα ιόντα τους, όταν εισέρχονται στα νερά. η ενσωμάτωση των ρύπων στο έδαφος με τη μορφή νέων ενώσεων (π.χ. χουμικά, μεταλλικά άλατα, ανόργανες ενώσεις.) Η συσσώρευση: Τα διεισδύοντα κατάλοιπα στο περιβάλλον, μετά την αραίωσή τους και ανεξάρτητα από την αλλοίωση ή όχι της σύστασης, τους, εισάγονται σε διαδικασίες επανασυμπύκνωσης τους μέσα από βιολογικές ή φυσικοχημικές διεργασίες. Η συσσώρευση αυτή θα μπορούσε να ειδωθεί ως «οικονομία της φύσης», η οποία απαλλάσσει το περιβάλλον από τους διεσπαρμένους σε αυτό ρύπους καθαρίζοντας το και τους συμπυκνώνει σε ορισμένα τμήματά του. Η συμπύκνωση αυτή, έχει σε πολλές περιπτώσεις αρνητικά ή και καταστρεπτικά αποτελέσματα για τα τμήματα αυτά του περιβάλλοντος, ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να είναι αδιάφορα έως και ευεργετικά (π.χ. παραγωγή φωσφορικών κοιτασμάτων ή χουμικών). Παραδείγματα συσσώρευσης καταλοίπων είναι: ο βιολογικός μεταβολισμός των ρύπων, κατά τον οποίο οι τελευταίοι εισέρχονται στο σώμα των έμβιων. Ανάλογα με την σύσταση των ρύπων, οι τελευταίοι, αφομοιώνονται από τα έμβια απαρτίζοντας μέρος της βιομάζας τους ή βιοσυσσωρεύονται στο σώμα τους, με αρνητικές επιπτώσεις σε αυτά. η ιζηματοποίηση των ρύπων στα νερά, όπου αυτά μετατρέπονται σε υλικά που αποβάλλονται από τη μάζα του νερού και ακολούθως συσσωματώνονται ως ιζήματα στους πυθμένες των υδάτινων αποδεκτών. Τέτοιες περιπτώσεις είναι συχνές με τα βαρέα και τα ανόργανα στοιχεία (θείο, φωσφόρος, αρσενικό, κα.) η συσσώρευση όξινων ρύπων στην ατμόσφαιρα, όπου οι όξινοι ρύποι μέσω της υδροφιλίας τους ακολουθούν τον δρόμο της συμπύκνωσης των υδρατμών σε σύννεφα και ακολούθως στην παραγωγή της βροχής ή του χιονιού. 44

45 Η αφομοίωση των καταλοίπων από το περιβάλλον: Οι παραπάνω τρεις διεργασίες (αραίωση, μεταλλαγή και συσσώρευση) μπορούν να καταλήξουν στην ενσωμάτωση των καταλοίπων από το περιβάλλον. Στην περίπτωση αυτή έχουμε αφομοίωση των ρύπων από το περιβάλλον, η οποία μπορεί να επιφέρει ή όχι αλλαγή στην σύσταση του καθώς και να έχει ή όχι επιπτώσεις στην ποιότητά του. Παρόλα αυτά, η λειτουργία της αφομοίωσης και η ποσοτική μέτρηση της ικανότητας του περιβάλλοντος γι αυτό δηλ. η αφομοιωτική ικανότητά του, είναι βασικοί παράγοντες που συνυπολογίζονται σε κάθε περίπτωση διαχείρισης καταλοίπων. Η ανακύκλωση των καταλοίπων από το περιβάλλον: Μία ειδική περίπτωση αφομοίωσης των καταλοίπων αποτελεί η ανακύκλωση, δηλαδή η επιστροφή στην πηγή από την οποία αυτά προέκυψαν. Παρόλο που οι δρόμοι της επιστροφής αυτής δεν είναι πάντοτε απλοί, ξεκάθαροι ή σύντομοι, η διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικής σημασίας για τη διαχείριση του περιβάλλοντος όσο και των οικοσυστημάτων. Ενώ δηλ. η αφομοίωση από το περιβάλλον μπορεί να αποτελέσει παράγοντα διαρκώς μεταβαλλόμενης σύστασης του άρα και κυλιόμενης ισορροπίας των παραγόντων του, η ανακύκλωση επιφέρει σταθερή σύστασή του σε αυτό, λόγω του ότι οι εκροές καταλοίπων προς το περιβάλλον αντισταθμίζονται από αντίστοιχες εκροές τους από το περιβάλλον και κατά συνέπεια επέρχεται μακροχρόνια κατάσταση ισορροπίας σε αυτό. 9.3 Αρχές διαχείρισης των καταλοίπων Βασική στρατηγική διαχείρισης των καταλοίπων είναι η ελαχιστοποίηση των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον. Η παραπάνω γενική στρατηγική μπορεί να χωριστεί σε τρεις κλάδους : στην ελαχιστοποίηση των προκυπτόντων καταλοίπων από τις διεργασίες των οικοσυστημάτων που τα παράγουν, στην ελαχιστοποίηση των τελικώς διατιθέμενων στο περιβάλλον μέσω της επεξεργασίας τους 45

46 και στην ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των τελικώς διατιθέμενων καταλοίπων μέσω βελτιστοποίησης των όρων διάθεσης τους προς το περιβάλλον. Η ελαχιστοποίηση των προκυπτόντων καταλοίπων: Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω παρεμβάσεων στις βασικές διεργασίες σύμφωνα με τις παρακάτω κατευθύνσεις : Υποκατάσταση διεργασιών με άλλες, που δίνουν λιγότερα κατάλοιπα, μέσω εκλογίκευσης της παραγωγής ώστε να προκύπτουν ταυτόχρονα οικονομίες στη χρήση υλικών και ενέργειας. Υποκατάσταση διεργασιών με άλλες, που δίνουν λιγότερο επικίνδυνα κατάλοιπα. Αυτό επιτυγχάνεται με μεταβολές τόσο στις πρώτες ύλες όσο και στον τρόπο επεξεργασίας τους, ώστε τα προκύπτοντα κατάλοιπα να είναι συστάσεως η οποία να έχει ελαχιστοποιημένες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Επαναχρησιμοποίηση μέρους ή όλων των προκυπτόντων καταλοίπων είτε από άλλες γειτονικές διεργασίες είτε από την ίδια τη βασική διεργασία, η οποία τα παράγει. Στην τελευταία περίπτωση έχουμε ανακύκλωση των καταλοίπων. Ελαχιστοποίηση -πoσοτική- της βασικής διεργασίας, από την οποία προκύπτουν τα απόβλητα. Στόχος της αρχής αυτής είναι η κριτική της ίδιας της σκοπιμότητας της έκτασης της βασικής διεργασίας και η προσπάθεια μείωσης των καταλοίπων. Στην παραγωγή, αυτό σημαίνει λιγότερα προϊόντα ενός είδους έστω και με υποκατάστασή τους με άλλα, από την παραγωγή των οποίων προκύπτουν λιγότερα απόβλητα. Στη μετακίνηση, αυτό σημαίνει λιγότερα ρυπογόνα οχήματα (υποκατάσταση με άλλα μη ρυπογόνα) ή λιγότερες μετακινήσεις (υποκατάστασή τους με τηλέφωνα, ταχυδρομεία κ.α) Η επεξεργασία των καταλοίπων: Τα με τον ένα ή άλλο τρόπο προκύπτοντα απόβλητα θα πρέπει, πριν από τη διάθεσή τους, να υποστούν την κατάλληλη μορφή επεξεργασίας, ώστε να μπορούν να διατεθούν στο περιβάλλον Η επεξεργασία αυτή λαμβάνει χώρα σε ειδικές διατάξεις που καλούνται «συστήματα επεξεργασίας των αποβλήτων», όπου τα εισερχόμενα απόβλητα υφίστανται καθαρισμό, 46

47 ώστε να πληρούν τις απαραίτητες προδιαγραφές, που θα επιτρέψουν την διάθεση τους στο περιβάλλον. Οι προδιαγραφές αυτές ή τα πρότυπα ποιότητας που προκύπτουν από ειδική μελέτη του περιβάλλοντος για κάθε περίπτωση αποτελούν όρους εντολής, οι οποίοι μαζί με τη σύσταση των εισερχόμενων αποβλήτων αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί η βελτιστοποίηση της επεξεργασίας των καταλοίπων. Οι βασικές αρχές της επεξεργασίας των κατάλοιπων είναι οι ακόλουθες : Η αρχή οικονομικότητας, δηλ η με τα λιγότερα μέσα επίτευξη του ίδιου στόχου που στην περίπτωση μας είναι η επίτευξη της επιθυμητής ποιότητάς τους. Η παραπάνω αρχή προκύπτει από τεχνοοικονομική ανάλυση των υφιστάμενων μεθόδων επεξεργασίας σε κάθε περίπτωση. Η αρχή της ασφάλειας, κατά πόσο δηλαδή τα παραπάνω συστήματα εγγυώνται την επίτευξη του στόχου που τίθεται, καθώς και ποιοι είναι οι κiνδυνοι που αναλαμβάνονται σε περιπτώσεις δυσλειτουργιών τους. Με βάση την αρχή αυτή η συμβατική ποιότητα των επεξεργασμένων καταλοίπων που προκύπτει από την ομαλή λειτουργία του συστήματος αναθεωρείται με βάση το βαθμό ασφαλείας και το ύψος του κινδύνου και προκύπτει έτσι, η στατιστικά αναμενόμενη ποιότητα των καταλοίπων, η οποία επιβάλλει νέες αυστηρότερες προδιαγραφές στο σύστημα επεξεργασίας. Δευτερεύουσες αλλά εμπειρικά πολύ χρήσιμες αρχές βελτιστοποίησης της επεξεργασίας είναι: Η αρχή της μεγιστοποίησης του επενδυτικού και ελαχιστοποίησης του λειτουργικού κόστους, στο πλαίσιο της εξίσωσης βεβαίως, του ολικού κόστους επεξεργασίας. Η αρχή αυτή εφαρμόζεται στην επιλογή μεταξύ δύο εναλλακτικών λύσεων ίσης οικονομικότητας. Η επιλογή της μεγιστοποίησης του επενδυτικού κόστους ανταποκρίνεται καλύτερα συνήθως στην αρχή της ασφάλειας, ενώ η επιλογή της ελαχιστοποίησης του λειτουργικού κόστους αποτελεί αντικίνητρο καλής λειτουργίας της εγκατάστασης επεξεργασίας μέσα στον χρόνο. 47

48 Η αρχή της ελαχιστοποίησης των νέων καταλοίπων που προκύπτουν από την επεξεργασία των αρχικών καταλοίπων. Έτσι π.χ. από την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων προκύπτουν συχνά λάσπες αυξημένης τοξικότητας, ή αντίστοιχα από την επεξεργασία των αερίων προκύπτουν υγρά μεγάλου ρυπαντικού φορτίου, η επεξεργασία των οποίων θα πρέπει να συναξιολογηθεί μέσα στο σύστημα. Αντίθετα σε άλλες περιπτώσεις, από την επεξεργασία των αποβλήτων προκύπτουν χρήσιμα υλικά, η αξία των οποίων μειώνει το κόστος επεξεργασίας. Η βελτιστοποίηση της διάθεσης των αποβλήτων: Σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν παραπάνω, τα κατάλοιπα ανάλογα με την ποιότητα και την ποσότητά τους ακολουθούν μια ορισμένη πορεία μέσα στο περιβάλλον, η οποία έχει συγκεκριμένες επιπτώσεις σε αυτό. Βασική στρατηγική της διάθεσης των καταλοίπων είναι η επιδίωξη της διατήρησης της επιθυμητής ποιότητας του περιβάλλοντος με κατάλληλη διευθέτηση των όρων διάθεσής τους Οι όροι αυτοί είναι, η ποσότητα, η ποιότητα καθώς και ο τόπος και ο χρόνος διάθεσής τους. Βελτιστοποίηση της ποιότητας των καταλοίπων: Ανάλογα με την ποιότητα τους τα διάφορα συστατικά των καταλοίπων ακολουθούν διαφορετική πορεία στο περιβάλλον. Βασική επιδίωξη της διάθεσης των αποβλήτων, σχετικά με την ποιότητά τους, είναι η άδεια διαθέσεως εκείνων των συστατικών που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη δυνατή μεταλλαγή τους προς αβλαβείς ουσίες, τη μικρότερη δυνατή παραγωγή επικίνδυνων δευτερογενών ρύπων, τη μικρότερη δυνατή ανακύκλωση μέσω του περιβάλλοντος. Υπό όρους είναι αποδεκτή η συσσώρευση σε ορισμένα τμήματα του περιβάλλοντος και η αφομοίωσή τους προς μη επικίνδυνα συστατικά. Βελτιστοποίηση της ποσότητας των καταλοίπων: Η συγκέντρωση καταλοίπων στο περιβάλλον παρεμποδίζει τις διάφορες λειτουργίες του κατά τρόπο αυξανόμενο με την ποσότητά τους μέσα στο χώρο. Από αυτό προκύπτουν για τα διάφορα επί μέρους συστατικά των καταλοίπων όρια συγκέντρωσης τους στο περιβάλλον, πέρα από τα οποία 48

49 παρεμποδίζονται συγκεκριμένες επιθυμητές λειτουργίες ή ανακύπτουν φαινόμενα ανεπιθύμητα. Ο καθορισμός αυτών των ορίων συγκέντρωσης για κάθε επιμέρους ουσία, ιδωμένος συνολικά, δίνει τα πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος σε σχέση με την ευόδωση κάθε συγκεκριμένης λειτουργίας του. Με βάση τα πρότυπα ποιότητας του περιβάλλοντος καθώς και την ανάλυση της πορείας κάθε συστατικού των αποβλήτων, καθορίζονται ανώτατα όρια εκπομπής και κάθε συστατικό των καταλοίπων σε κάποιο τμήμα του περιβάλλοντος. Τα ανώτατα αυτά όρια εκπομπής, που αποτελούν και όρους εντολής για το σύστημα επεξεργασίας των καταλοίπων, αποτελούν τη βέλτιστη λύση ως προς την ποσότητα των διατιθέμενων καταλοίπων. Μεγαλύτερη ποσότητα από τα όρια αυτά συνεπάγεται αυξημένη προσπάθεια και κόστος για την περαιτέρω μείωσή τους. Ο καθορισμός των προτύπων ποιότητας είναι προϊόν συλλογικής εργασίας και βασικής έρευνας επιστημόνων του περιβάλλοντος διαφόρων και αλληλλοϋποστηριζόμενων ειδικοτήτων. Βελτιστοποίηση του τόπου διάθεσης: Τα κατάλοιπα κατά την πορεία τους μέσα στο περιβάλλον υφίστανται ποσοτικές και ποιοτικές μεταβολές, οι οποίες είναι δυνατόν να προσδιοριστούν όταν είναι γνωστός ο τόπος διάθεσής τους. Με βάση αυτό καταρτίζεται ένας χάρτης ποσοτικής κατανομής των διαφόρων συστατικών των διατιθέμενων καταλοίπων στο περιβάλλον, η οποία συνήθως είναι φθίνουσα με την απόσταση από τον τόπο διάθεσης. Κατόπιν αυτού, ο βέλτιστος τόπος διάθεσης είναι εκείνος, από τον οποίο όταν εκπέμπονται τα κατάλοιπα κατανέμονται έτσι ώστε δεν ξεπερνούν τα πρότυπα ποιότητας σε κανένα σημείο του περιβάλλοντος. Επειδή τα διάφορα σημεία του περιβάλλοντος δεν επιτελούν τις ίδιες λειτουργίες, άρα δεν έχουν τα ίδια πρότυπα ποιότητας, θα πρέπει οι μεγάλες σχετικά συγκεντρώσεις να συμπίπτουν με τα χαμηλά πρότυπα, ενώ οι μικρότερες συγκεντρώσεις να συμπίπτουν με τα υψηλότερα πρότυπα ποιότητας. Η βελτιστοποίηση του χρόνου διάθεσης: Οι λειτουργίες του περιβάλλοντος ποικίλουν χρονικά ανάλογα με την ώρα, την ημέρα και την εποχή του έτους. 'Έτσι π.χ. μια θάλασσα 49

50 χρησιμεύει για αναψυχή κυρίως τις θερμές, εποχές του έτους και ώρες της ημέρας, ενώ ένα φυσικό οικοσύστημα σε ορισμένες εποχές επιτελεί λειτουργίες εξαιρετικά ευαίσθητες όπως ζευγάρωμα, αναπαραγωγή, ανθοφορία κ.α. Κατά συνέπεια, τα διάφορα τμήματα του περιβάλλοντος δεν απαιτούν τα ίδια πρότυπα ποιότητας μέσα στο χρόνο, άρα ούτε και τα ίδια χρονικά πρότυπα εκπομπής. Η βελτιστοποίηση λοιπόν του χρόνου διάθεσης των καταλοίπων βασίζεται στην προσαρμογή στα πρότυπα εκπομπής καθώς αυτά κυμαίνονται μέσα στο χρόνο. Αυτό, εκτός των άλλων, σημαίνει αυξημένες εκπομπές σε χρονικές περιόδους μεγαλύτερης ανοχής (μικρότερων προτύπων πoιότητας), ώστε να υπάρχουν περιθώρια για μειωμένες εκπομπές σε περιόδους μεγαλύτερων απαιτήσεων (προτύπων ποιότητας) του περιβάλλοντος. 50

51 10. Η διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων Τα φυσικά οικοσυστήματα θα πρέπει να ειδωθούν ταυτόχρονα, τόσο σαν πηγές φυσικών πόρων όσο και σαν πηγές εκπομπής καταλοίπων, αλλά και ως συστήματα που έχουν ανάγκη εισροών (νερό, θρεπτικά, ενέργεια). Οι αρχές διαχείρισής τους θα πρέπει λοιπόν να ειδωθούν ως ένας συνδυασμός αρχών διαχείρισης των φυσικών πόρων, των καταλοίπων και των αναγκαίων εισροών Οι «χρήσεις» των φυσικών οικοσυστημάτων Με τον όρο αυτό εννοούμε το σύνολο των υλικών αγαθών και υπηρεσιών που μας προσφέρουν τα φυσικά οικοσυστήματα. Τα φυσικά λοιπόν οικοσυστήματα: παρέχουν βιομάζα κατάλληλη τόσο για τροφή όσο και για άλλες χρήσεις (ενέργεια, πρώτες ύλες όπως δομικά υλικά, χημικές ουσίες, ιατρικά παρασκευάσματα κ.ά.). είναι πηγές παραγωγής και διατήρησης βιογενετικού υλικού, δηλ. μιας ποικιλίας έμβιων ανεπανάληπτης παράγουν βασικούς φυσικούς πόρους, όπως (καθαρό) νερό, έδαφος, ορυκτά καύσιμα, οξυγόνο. παρέχουν υπηρεσίες υγιεινής και αναψυχής Οι «εκροές» των φυσικών οικοσυστημάτων. Με τον όρο αυτό εννοούμε τα πάσης φύσεως εξερχόμενα, υλικά και ενέργεια, από τα φυσικά οικοσυστήματα τα οποία δε μπορούν να ενταχθούν στις τροφικές αλυσίδες. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι : τα ανόργανα υλικά με τη μορφή αερίων όπως οξυγόνο, διοξείδιο του άνθρακα, υδρατμοί κλπ. και η πλεονάζουσα, ζωντανή ή νεκρή, βιομάζα. Επειδή όμως τα αέρια είναι εύκολο να απομακρυνθούν το κυριότερο βάρος «πέφτει» στην απομάκρυνση της υγρασίας και της πλεονάζουσας βιομάζας. 51

52 10.3 Οι «εισροές» των φυσικών οικοσυστημάτων. Τα φυσικά οικοσυστήματα έχουν ανάγκη βασικών ανόργανων υλικών όπως π.χ. αδρανή συστατικά, χώμα, νερό, οξυγόνο, διοξείδιο του άνθρακα, θρεπτικά συστατικά, ιχνοστοιχεία απαραίτητα για την στήριξη της πρωτογενούς παραγωγής. Η κανονική τροφοδοσία με τα παραπάνω υλικά αποτελεί αναγκαίο όρο επιβίωσης του οικοσυστήματος. Στις περισσότερες μάλιστα περιπτώσεις, η κανονική τροφοδοσία δε σημαίνει μόνο αποφυγή της έλλειψης αλλά και της υπέρβασης στις εισροές των παραπάνω υλικών. Στην τελευταία περίπτωση η υπερβολική τροφοδοσία με εισροές μπορεί να έχει συνέπειες ανάλογες της ρύπανσης, της μη επιθυμητής δηλ. εισόδου καταλοίπων Οι αρχές διαχείρισης των φυσικών οικοσυστημάτων. Κατόπιν όλων αυτών, η διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων θα πρέπει να αποτελείται από ένα σύνολο ενεργειών που τείνει να: εξασφαλίσει τις εισροές απομακρύνει τις εκροές υποστηρίξει την ομαλή διεξαγωγή των λειτουργιών, δηλ. των χρήσεων τους. Πιο συγκεκριμένα, η εξασφάλιση των εισροών συνίσταται: Στην εξασφάλιση του νερού που είναι απαραίτητο για το οικοσύστημα. Δεδομένου μάλιστα ότι το οικοσύστημα έχει ανακύψει σε αντιστοιχία με το υπάρχον υδάτινο δυναμικό, εκείνο που θα πρέπει να εξασφαλιστεί είναι η επάρκεια του νερού, μετά τις υδροληψίες για χρήσεις των γειτονικών ανθρώπινων οικοσυστημάτων. Στην περίπτωση αυτή βασική αρχή διαχείρισης του νερού είναι «το παρατεταμένο κέρδος» σε σχέση με την εναπομένουσα ποσότητα στο οικοσύστημα. 52

53 Στην εξασφάλιση το εδάφους το οποίο παράγεται με έναν ρυθμό ανάλογο με την αύξηση του οικοσυστήματος. Στην περίπτωση αυτή βασική σημασία έχει η αποφυγή των διαβρώσεων και αφαίρεση εδάφους εξ αιτίας αναγκών από γειτονικά ανθρώπινα οικοσυστήματα. Στην εξασφάλιση των θρεπτικών και ιχνοστοιχείων. Συνήθως ο τύπος και η ανάπτυξη των φυσικών οικοσυστημάτων εναρμονίζονται με τα υπάρχοντα θρεπτικά και ιχνοστοιχεία στο περιβάλλον. Σημασία λοιπόν όπως και προηγούμενα έχει η μη αφαίρεσή τους μέσω του νερού, του εδάφους και της λαμβανόμενης βιομάζας. Για το ανανεώσιμο τμήμα των συστατικών εφαρμόζεται εδώ η αρχή του παρατεταμένου κέρδους ενώ για το μη ανανεώσιμο ακολουθείται η αρχή της ελαχιστοποίησης των απωλειών. Η απομάκρυνση των εκροών πραγματοποιείται κυρίως μέσα από την: απαγωγή της πλεονάζουσας βιομάζας. Με τον τρόπο απομακρύνεται ταυτόχρονα και η υγρασία, ενώ εξασφαλίζεται ο καλός αερισμός και ταυτόχρονα η εισροή ηλιακής ενέργειας Η διαχειριστική αυτή πρακτική θα πρέπει να διαχωρίζεται από την οικονομική εκμετάλλευση του οικοσυστήματος, αν και σε πολλά σημεία συμπίπτει με αυτήν. Στον τομέα αυτόν υπάρχουν διαχειριστικές πρακτικές όπως π.χ. ελεγχόμενες πυρκαγιές, καθαρισμός νεκρής βιομάζας, που δεν έχουν άμεσο οικονομικό όφελος. Σχετικά με την υποστήριξη της ομαλής διεξαγωγής των λειτουργιών των φυσικών οικοσυστημάτων βασικές αρχές είναι οι παρακάτω: η αρχή του παρατεταμένου κέρδους στην εκμετάλλευση της βιομάζας και των λοιπών ανανεώσιμων φυσικών τους πόρων. η απόλυτη προστασία στους κρίσιμους τόπους του οικοσυστήματος όπου επιτελείται η αναπαραγωγή του βιογενετικού υλικού. Η απόλυτη προστασία περιλαμβάνει και κρίσιμα στάδια, ελάχιστα όρια, διατήρηση της τροφικής αλυσίδας, μέσω της οποίας επιβιώνει το κάθε προστατευόμενο είδος. 53

54 η ελαχιστοποίηση της όχλησης σε σχέση με τις χρήσεις υγιεινής και αναψυχής. Επειδή οι χρήσεις αυτές απαιτούν τη γειτονία ή και τη διείσδυση (έστω και με την μορφή της επίσκεψης) των ανθρώπινων οικοσυστημάτων στα φυσικά είναι απαραίτητο να εκτιμηθεί η προκαλούμενη όχληση μέσω των αποβλήτων, θορύβου κλπ., των οδών επικοινωνίας και διείσδυσης και να τροποποιηθούν οι παρεμβάσεις ώστε να βρίσκεται κάτω ενός ορίου το οποίο δε διαταράσσει τις λειτουργίες του οικοσυστήματος. Προφανώς εδώ απαιτείται «μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 54

55 Μέρος II: Προσέγγιση μέσω δεικτών Πρόλογος Οι επιπτώσεις της «πάση θυσία ανάπτυξης με όρους μεγέθυνσης» στο περιβάλλον αποτυπώνονται στις διάφορες αλλαγές που έχουν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια στην ποιότητά του, αλλά και σε προβλήματα που ανέκυψαν ως φαινόμενα και των οποίων οι αιτίες βρίσκονται στις ανθρώπινες, παραγωγικές και μη, δραστηριότητες. Από τότε που το περιβάλλον αξιολογήθηκε ως ουσιαστικός παράγοντας ανάπτυξης αλλά και ως δέκτης των θετικών και αρνητικών επιπτώσεων της οποιασδήποτε οικονομικής δράσης, γεννήθηκε η ανάγκη παρακολούθησης των παραμέτρων εκείνων που αποτελούν συστατικά στοιχεία ενός υγιούς και βιώσιμου περιβάλλοντος ως παράγοντα διαβίωσης, αλλά και ως προμηθευτή πρώτων υλών και διαχειριστή καταλοίπων. Αναζητήθηκαν, έτσι, τρόποι παρακολούθησης της κατάστασης του, μέσω διαφόρων παραμέτρων που αποτυπώνουν την παρούσα κατάσταση, τις τάσεις, τις προοπτικές, τους υπευθύνους αλλά και τις δυνατές παρεμβάσεις για την αναστροφή των δυσμενών και προώθηση των ευμενών συνθηκών. Η αποτύπωση αυτή επιδιώκεται να παρακολουθείται με τη χρήση δεικτών. Οι δείκτες ως εργαλεία πολιτικής, επικοινωνίας και λήψης αποφάσεων πρέπει να πληρούν μια σειρά κριτηρίων που αναλύονται παρακάτω. Η δυσκολία κατάρτισης δεικτών ικανών να πληρούν την πλειονότητα αυτών των κριτηρίων αλλά και η προφανής αναγκαιότητά τους έχει οδηγήσει στην έκδοση σειράς δεικτών από διεθνείς οργανισμούς και επιτροπές, που έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Η ποικιλία αυτή, σε πολλές περιπτώσεις δυσχέραινε την κατάσταση λόγω των προβλημάτων επικοινωνίας που δημιουργούσε. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, αναγνωρίζεται από όλους η ανάγκη περιορισμού του αριθμού και εμπλουτισμού της ποιότητας των δεικτών σε μια έμπρακτη προσπάθεια αποκατάστασης της επικοινωνίας αλλά και έγκαιρης λήψης των σημάτων που εκπέμπονται από το περιβάλλον, καθώς οι καιροί απαιτούν ταχεία και συγχρονισμένη παρέμβαση σε επίπεδο πολιτικής αλλά και μέτρων. Ένας μεγάλος αριθμός περιβαλλοντικών δεικτών χρησιμοποιείται σήμερα. Οι δείκτες αυτοί αντανακλούν την κατάσταση του περιβάλλοντος και παρακολουθούν την πρόοδο 55

56 στην πραγματοποίηση των στόχων της περιβαλλοντικής πολιτικής. Έτσι οι περιβαλλοντικοί δείκτες έχουν γίνει απαραίτητοι στους διαμορφωτές της πολιτικής. Ωστόσο καθίσταται συνεχώς δυσκολότερο γι αυτούς να συλλάβουν ολόκληρη την παρεχόμενη πληροφορία καθώς και ο αριθμός αλλά και η ποικιλία των δεικτών είναι μεγάλη, ενώ αναμένονται και άλλοι. Έτσι είναι απαραίτητα κάποια μέσα ανάλυσης των δεικτών και των περιβαλλοντικών /κοινωνικών συνδέσεων. 56

57 1. Γιατί χρειαζόμαστε περιβαλλοντικούς δείκτες; Η επικοινωνία είναι η βασική λειτουργία των δεικτών: θα πρέπει να ενδυναμώσουν ή να προάγουν την ανταλλαγή πληροφορίας που αφορά το θέμα στο οποίο αναφέρονται. Οι περιβαλλοντικοί δείκτες παρέχουν πληροφορίες κρίσιμες για την ποιότητα του περιβάλλοντος. Η επικοινωνία απαιτεί απλότητα. Οι δείκτες καθιστούν απλό ένα σύνθετο φαινόμενο. Επικεντρώνονται σε συγκεκριμένες πτυχές που θεωρούνται σχετικές και όπου υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Αλλά η χρησιμότητά τους δεν έγκειται μόνο στο γεγονός της παροχής της αρχικής πληροφορίας αλλά και στο ότι αυτή μπορεί να αποτελέσει βάση για σύγκριση και λήψη απόφασης για το μέλλον. Σε σχέση με την εφαρμογή πολιτικής οι περιβαλλοντικοί δείκτες χρησιμοποιούνται για τρεις βασικούς σκοπούς: Να παρέχουν πληροφόρηση για περιβαλλοντικά προβλήματα για να παρέχουν τη δυνατότητα να ελέγχεται η σοβαρότητά τους Να υποστηρίζουν την ανάπτυξη προτεραιοτήτων πολιτικής καθορίζοντας τους βασικούς παράγοντες όχλησης του περιβάλλοντος. Να παρακολουθούν τα αποτελέσματα των πολιτικών που εφαρμόζονται για τη μείωση της όχλησης. Επιπλέον οι περιβαλλοντικοί δείκτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αυξήσουν την παρεχόμενη πληροφόρηση στους πολίτες για θέματα περιβάλλοντος. Η παροχή πληροφοριών για τις γενεσιουργές αιτίες, τις επιπτώσεις και τις πολιτικές αντιμετώπισης των προβλημάτων μπορούν να ενδυναμώσουν την υποστήριξη του κοινού στα μέτρα που λαμβάνονται. 57

58 2. Ταξινόμηση των περιβαλλοντικών δεικτών Επί του παρόντος οι περισσότερες αναφορές δεικτών συνθέτουν ομάδες από φυσικούς, βιολογικούς και χημικούς δείκτες. Συνήθως αναφέρονται στην οπτική των σχέσεων μεταξύ του περιβαλλοντικού και του ανθρώπινου συστήματος (σύστημα DPSIR -εικόνα 1). Εικόνα 1. Το πλαίσιο αναφοράς στα περιβαλλοντικά ζητήματα. Εκκινητές Απαντήσεις Οχλήσεις Επιπτώσεις Κατάσταση Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη (εκκινητές, drivers) επιφέρει οχλήσεις (pressures) στο περιβάλλον και ως συνέπεια η κατάσταση (situation)του περιβάλλοντος αλλάζει όπως και η πρόνοια για κατάλληλες συνθήκες υγείας, διαθεσιμότητας πόρων και βιοποικιλότητας. Τέλος αυτό οδηγεί σε επιπτώσεις (impacts) στην ανθρώπινη υγεία, στα οικοσυστήματα και τα υλικά και πιθανώς απαιτεί μια κοινωνική απάντηση (responses) που απηχεί σε όλα τα προηγούμενα στάδια μέσω προσαρμογής ή άμεσης παρέμβασης (DPSIR). Φυσικά ο πραγματικός κόσμος είναι πολύ πιο πολύπλοκος από ότι οι αιτιώδεις σχέσεις μιας συστημικής ανάλυσης μπορούν να παρουσιάσουν. Ο διαχωρισμός μεταξύ ανθρώπινου και περιβαλλοντικού συστήματος πιθανόν είναι αυθαίρετος. Και επιπλέον πολλές από τις σχέσεις μεταξύ των δύο συστημάτων δεν είναι σαφείς και δε μπορούν να περιληφθούν σε 58

59 ένα απλό πλαίσιο. Ωστόσο από πολιτικής πλευράς υπάρχει ανάγκη για σαφή και ειδική πληροφόρηση για Τους εκκινητές Τις προκύπτουσες περιβαλλοντικές οχλήσεις Την κατάσταση του περιβάλλοντος Τις επιπτώσεις από τις αλλαγές στην περιβαλλοντική ποιότητα και Την απάντηση της κοινωνίας σε αυτές τις αλλαγές Για να απαντηθεί η ανάγκη για πληροφόρηση οι περιβαλλοντικοί δείκτες θα πρέπει να αντανακλούν όλα τα στοιχεία των αιτιωδών σχέσεων που οδηγούν τις ανθρώπινες δραστηριότητες στις τελικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις απαντήσεις της κοινωνίας σε αυτές. Το παραπάνω πλαίσιο είναι χρήσιμο στην περιγραφή των σχέσεων μεταξύ των πηγών και των συνεπειών των περιβαλλοντικών προβλημάτων αλλά για να καταλάβουμε τη δυναμική τους είναι επίσης χρήσιμο να επικεντρώσουμε στις συνδέσεις μεταξύ των στοιχείων του πλαισίου. Για παράδειγμα, η σχέση μεταξύ των εκκινητών και των οχλήσεων από οικονομικές δραστηριότητες, είναι μια λειτουργία οικοαποτελεσματικότητας της τεχνολογίας και των σχετικών συστημάτων σε χρήση, με λιγότερες οχλήσεις που προκαλούνται από τους εκκινητές όταν η οικοαποτελεσματικότητα βελτιώνεται. Ομοίως η σχέση μεταξύ επιπτώσεων σε ανθρώπινα και οικοσυστήματα και της κατάστασης εξαρτάται από τη φέρουσα ικανότητα του συστήματος. Το αν η κοινωνία απαντά στις επιπτώσεις εξαρτάται από το πως αυτές συλλαμβάνονται και αξιολογούνται. Τέλος τα αποτελέσματα τις απάντησης στους εκκινητές εξαρτώνται από την αποφασιστικότητα της απάντησης. 59

60 3. Η τυπολογία των δεικτών Οι δείκτες μπορούν να ταξινομηθούν σε τέσσερις ομάδες που αντιστοιχούν στα ακόλουθα ερωτήματα: Τι συμβαίνει στο περιβάλλον και τους ανθρώπους (τύπος Α ή περιγραφικοί δείκτες) Πειράζει; (τύπος Β ή δείκτες επίδοσης ) Βελτιωνόμαστε; ( τύπος Γ ή δείκτες αποτελεσματικότητας) Ζούμε καλύτερα; (τύπος Δ ή δείκτες ολικής ευμάρειας) 3.1 Τύπος Α - περιγραφικοί δείκτες Οι περισσότεροι δείκτες που χρησιμοποιούνται σήμερα βασίζονται στο πλαίσιο που περιγράφηκε προηγουμένως. Περιγράφουν την παρούσα κατάσταση με αναφορά σε κεντρικά περιβαλλοντικά ζητήματα όπως οι κλιματικές αλλαγές, η όξινη βροχή, η ρύπανση από τοξικά και απόβλητα, σε σχέση με τα γεωγραφικά επίπεδα που αυτά τα θέματα εμφανίζονται. Δείκτες για εκκινητές (κινητήριες δυνάμεις) περιγράφουν την κοινωνική, δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη σε κοινωνίες και τις συνακόλουθες αλλαγές στον τρόπο ζωής, στα επίπεδα κατανάλωσης και στα μοντέλα παραγωγής. Αρχικοί εκκινητές είναι η αύξηση του πληθυσμού και η αύξηση των αναγκών και των δράσεων των ατόμων. Αυτές οι τάσεις εμποδίζουν αλλαγές στα συνολικά επίπεδα παραγωγής και κατανάλωσης. Μέσα από τέτοιες αλλαγές στην παραγωγή και την κατανάλωση οι εκκινητές ασκούν οχλήσεις στο περιβάλλον. Οι δείκτες οχλήσεων περιγράφουν αύξηση στις εκπομπές συστατικών, φυσικούς και βιολογικούς παράγοντες, τη χρήση των πόρων και της γης. Οι οχλήσεις που προκαλούνται από την κοινωνία μεταφέρονται και μετασχηματίζονται σε ποικίλες φυσικές διεργασίες που επιφέρουν αλλαγές στις περιβαλλοντικές συνθήκες. Παραδείγματα τέτοιων δεικτών είναι οι εκπομπές CO 2 ανά τομέα, η χρήση άμμου για κατασκευές, το ποσοστό της γης που χρησιμοποιείται για δρόμους κλπ. 60

61 Οι δείκτες κατάστασης δίνουν μια περιγραφή της ποσότητας και της ποιότητας των φυσικών φαινομένων (όπως η θερμοκρασία), βιολογικά φαινόμενα, όπως τα αποθέματα ψαριών και χημικών φαινομένων, όπως οι συγκεντρώσεις CO 2 στην ατμόσφαιρα σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Μπορούν να περιγράφουν επίσης τους πόρους δασών και άγριας φύσης, τη συγκέντρωση φωσφόρου και θείου σε λίμνες, ή το επίπεδο θορύβου σε περιοχές γειτονικές αεροδρομίων. Εξαιτίας των οχλήσεων στο περιβάλλον η κατάστασή του αλλάζει. Αυτή η αλλαγή έχει επιπτώσεις στις κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες για το περιβάλλον όπως η πρόνοια για κατάλληλες συνθήκες υγείας, η διαθεσιμότητα φυσικών πόρων και η βιοποικιλότητα. Οι δείκτες επίπτωσης μετρούν τέτοιες επιπτώσεις. Οι επιπτώσεις συμβαίνουν με συγκεκριμένη αλληλουχία: η ρύπανση του αέρα μπορεί να προκαλέσει παγκόσμια υπερθέρμανση (πρωτεύον φαινόμενο) η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της θερμοκρασίας (δευτερεύον φαινόμενο), η οποία μπορεί να προκαλέσει ανύψωση του επιπέδου της θάλασσας (τριτεύον φαινόμενο), η οποία μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια της βιοποικιλότητας. Οι δείκτες ανταπόκρισης αναφέρονται στις ενέργειες από ομάδες και άτομα στην κοινωνία, όπως και σε κυβερνητικές προσπάθειες να εμποδίσουν, να αποζημιώσουν, να καλυτερεύσουν ή να υιοθετήσουν τις αλλαγές στην κατάσταση του περιβάλλοντος. Μερικές από τις δράσεις αυτές μπορούν να θεωρηθούν αρνητικοί εκκινητές καθώς σκοπεύουν στον επαναπροσανατολισμό των υφιστάμενων τάσεων στην παραγωγή και την κατανάλωση. Οι ανταπόκριση στοχεύει στην αύξηση της αποτελεσματικότητας των προϊόντων και των διαδικασιών μέσω παρακίνησης της ανάπτυξης και εισαγωγής «καθαρών» τεχνολογιών. Παραδείγματα τέτοιων δεικτών είναι ο σχετικός αριθμός των καταλυτικών αυτοκινήτων και οι μονάδες ανακύκλωσης οικιακών αποβλήτων. Ένας συχνά χρησιμοποιούμενος δείκτης επίσης είναι αυτός που περιγράφει τις περιβαλλοντικές δαπάνες. 61

62 3.2 Τύπος Β δείκτες επίδοσης Οι δείκτες που αναφέρθηκαν παραπάνω αντανακλούν την κατάσταση όπως είναι χωρίς να αναφέρονται στο πώς θα έπρεπε να είναι. Σε αντίθεση οι δείκτες επίδοσης συγκρίνουν τις πραγματικές συνθήκες με μια καθορισμένη συνθήκη αναφοράς. Μετρούν την απόσταση μεταξύ της τρέχουσας και της επιθυμητής κατάστασης. Οι δείκτες επίδοσης εστιάζουν στο αν συγκεκριμένες ομάδες ή οργανισμοί μπορούν να θεωρηθούν υπόλογοι για οχλήσεις ή καταστάσεις στο περιβάλλον. Οι περισσότερες χώρες και διεθνείς οργανισμοί αναπτύσσουν δείκτες για να παρακολουθούν την πρόοδο τους σχετικά με τους περιβαλλοντικούς τους στόχους. Οι δείκτες αυτοί μπορεί να αναφέρονται σε διαφορετικά είδη συνθηκών / αξιών όπως: Στόχοι εθνικής πολιτικής Στόχοι διεθνούς πολιτικής που έγιναν αποδεκτοί από τις εθνικές κυβερνήσεις Δοκιμαστικές προσεγγίσεις επιπέδων αειφορίας Το πρώτο και το δεύτερο είδος σπάνια αντανακλούν ανησυχίες αειφορίας καθώς είναι συχνά συμβιβαστικές λύσεις μέσω διεθνών διαπραγματεύσεων και υπόκεινται σε περιοδικές αναθεωρήσεις και τροποποιήσεις. Μέχρι τώρα μικρή εμπειρία υπάρχει για τους λεγόμενους δείκτες αειφορίας που σχετίζονται με επίπεδα στόχους περιβαλλοντικής ποιότητας που έχουν καθοριστεί από τη σκοπιά της αειφορικής ανάπτυξης. Ενδιαφέροντα παραδείγματα έχουν προταθεί για τα θέματα της όξινης βροχής και των κλιματικών αλλαγών. 3.3 Τύπος Γ δείκτες αποτελεσματικότητας Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι κάποιοι δείκτες εκφράζουν τη σχέση μεταξύ διακριτών στοιχείων της αιτιώδους αλυσίδας. Πιο σχετικοί με την εφαρμογή πολιτικής είναι εκείνοι που σχετίζουν περιβαλλοντικές οχλήσεις με ανθρώπινες δραστηριότητες. Παρέχουν μια άποψη για την αποτελεσματικότητα προϊόντων και διαδικασιών. Αποτελεσματικότητα 62

63 σε όρους των πόρων που χρησιμοποιούνται, των εκπομπών και των αποβλήτων, που παράγονται ανά μονάδα επιθυμητού αποτελέσματος. Η περιβαλλοντική αποτελεσματικότητα ενός κράτους μπορεί να μετρηθεί σε όρους επιπέδων εκπομπών και παραγωγής απορριμμάτων ανά μονάδα ΑΕΠ. Η ενεργειακή αποτελεσματικότητα των αυτοκινήτων μπορεί να περιγραφεί ως ο όγκος των καυσίμων που χρησιμοποιείται ανά άτομο, ανά χιλιόμετρο ταξιδιού. Εκτός από τους δείκτες αποτελεσματικότητας μιας μεταβλητής, έχουν κατασκευαστεί και δείκτες συνολικής αποτελεσματικότητας. Ο πιο γνωστός από αυτούς είναι αυτός που εκφράζει την τάση χρήσης υλικών ανά μονάδα εξυπηρέτησης. Είναι πολύ χρήσιμο να συγκρίνεις την αποτελεσματικότητα των διαφόρων τρόπων παραγωγής μιας παρόμοιας λειτουργίας. Για παράδειγμα οι δείκτες αυτοί μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να συγκρίνουν τα ποσά ενέργειας και πόρων που χρησιμοποιούνται για να μεταφερθεί ένας άνθρωπος 100χλμ. με αυτοκίνητο, αεροπλάνο ή ηλεκτρικό σιδηρόδρομο. Η συνάφεια αυτών και άλλων δεικτών αποτελεσματικότητας είναι ότι δείχνουν το πόσο μια κοινωνία βελτιώνει την ποιότητα των προϊόντων και διαδικασιών της σε όρους εκπομπών, φυσικών πόρων και απορριμμάτων ανά μονάδα αποτελέσματος. 3.4 Τύπος Δ δείκτες ολικής ευημερίας Κάποια μέτρηση ολικής βιωσιμότητας είναι απαραίτητη. Για παράδειγμα ένα είδος «πράσινου ΑΕΠ», όπως ο δείκτης «βιώσιμου οικονομικού πλούτου». 63

64 4. Τύποι δεικτών που χρησιμοποιούνται στις αναφορές για την κατάσταση του περιβάλλοντος Τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη παράγουν αναφορές για την κατάσταση του περιβάλλοντος. Διάφοροι τύποι δεικτών χρησιμοποιούνται σ αυτές τις αναφορές. Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται τα αποτελέσματα των αναφορών μέχρι το καλοκαίρι του Το ύψος των στηλών δείχνει σε ποια έκταση χρησιμοποιούνται οι ανάλογοι δείκτες στις αντίστοιχες αναφορές. Πηγή: ΕΟΠ (DPSIR: εκκινητές, οχλήσεις, κατάσταση, επιπτώσεις, απαντήσεις) (Efficiency: αποτελεσματικότητα Performance: επίδοση) Βασισμένοι στα αναλυτικά αποτελέσματα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι: Πρώτον είναι φανερό ότι σε όλες τις αναφορές γίνεται χρήση των περιγραφικών δεικτών. Δείκτες εκκινητών, οχλήσεων, και κατάστασης αναφέρονται περισσότερο συχνά, ενώ 64