«ΥΠΑΓΩΓΗ ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ»

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Π.Μ.Σ. ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ: ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΕΞΑΜΗΝΟ: Β «ΥΠΑΓΩΓΗ ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ» ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΚΗΣΤΗ Α.Μ.: 611 ΑΘΗΝΑ Ιούνιος 2011 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. Περίληψη 2 ΙΙ. Εισαγωγή 3 ΙΙΙ. Η Υπαγωγή Θεσμική προσαρμογή ως μέθοδος επίλυσης των 5 πρακτικών διαφορών στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων 1. Απλή επίδραση ή περιορισμός 5 1.1. Γενικά 5 1.2. Οι επιβαρύνσεις των συνταγματικών δικαιωμάτων 5 1.3. Υπαγωγή 6 1.4. Γενικές Ρήτρες Άσκηση των δικαιωμάτων 7 1.4.1. Γενικά 7 1.4.2. Ρήτρα Νομιμότητας 8 1.4.3. Ρήτρα Κοινωνικότητας 8 1.4.4. Ρήτρα Χρηστότητας 9 2. Έννομη σχέση 10 2.1. Γενική έννομη σχέση 10 2.2. Ειδική έννομη σχέση 12 3. Θεσμική προσαρμογή 12 ΙV. Η αναλογικότητα ως μέθοδος επίλυσης των πρακτικών 14 διαφορών στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων 1. Γενικά 14 2. Οι επιμέρους αρχές 14 3. Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας 15 4. Προέλευση της αρχής της αναλογικότητας 15 5. Κατοχύρωση της αρχής της αναλογικότητας 16 V. Συμπέρασμα 17 VI Βιβλιογραφία 18 VΙI Παράρτημα 19 1

I.ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τις μεθόδους επίλυσης πρακτικών διαφορών όσον αφορά στα συνταγματικά δικαιώματα. Εξετάζεται κατ αρχήν η υπαγωγή, η σχέση δηλαδή δικαιωμάτων και θεσμών στα πλαίσια γενικών σχέσεων κατ αρχήν, ώστε να διερευνηθεί, αν πρόκειται για απλή και συνεπώς επιτρεπόμενη επίδραση επί του δικαιώματος ή αντίθετα για περιορισμό, που ενδεχομένως συνιστά προσβολή, εφόσον δεν τηρούνται οι ρήτρες της νομιμότητας, χρηστότητας και κοινωνικότητας. Περαιτέρω, υπογραμμίζεται, πως εντός ειδικών σχέσεων είναι κατ αρχήν δυνατή η επιβολή περιορισμού, εφόσον το επικαλούμενο δικαίωμα και ο θεσμός εντός του οποίου ασκείται τελούν σε αιτιώδη συνάφεια, δηλαδή έχουν ένα κοινό αντικειμενικό στοιχείο. Στη συνέχεια εξετάζεται το οικείο ζήτημα και από τη σκοπιά της αρχής της αναλογικότητας, η οποία εν προκειμένω αναλύεται στην αρχή της καταλληλότητας, την αρχή της αναγκαιότητας και εκείνη της αναλογικότητας εν στενή εννοία και κατοχυρώνεται νομολογιακά στην αρχή του κράτους δικαίου. 2

IΙ.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για την κατάδειξη της επίλυσης των πρακτικών ζητημάτων προϋπόθεση αποτελεί η κατανόηση της έννοιας και της δομής του δικαιώματος. Ως συνταγματικά δικαιώματα ορίζονται «τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις κατά την κοινή αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνον προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος» 1. Τα συνταγματικά δικαιώματα αναλύονται στα τμήματα του περιεχομένου του, την κτήση και την άσκηση. Η κτήση του δικαιώματος λογίζεται, ότι ανάγεται στον πυρήνα του, ενώ στην περιφέρεια αυτού τοποθετείται η άσκηση του δικαιώματος. Επομένως, το δικαίωμα περιγράφεται ως κύκλος, που στον πυρήνα του, στο κέντρο του, εντάσσεται η κτήση του, ενώ στο λοιπό περιεχόμενό του, δηλαδή στην περιφέρειά του σκιαγραφείται η άσκησή του. Όσον αφορά στον πυρήνα του δικαιώματος πρέπει να σημειωθεί, ότι αυτός δέον να νοηθεί ως σύνολο τριών ομόκεντρων κύκλων. Ο 1 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 93. 3

πρώτος, ο εγγύτερος στο κέντρο του κύκλου περιέχει το προστατευόμενο αγαθό, ο δεύτερος τους εννοιολογικούς προσδιορισμούς, που αφορούν στο αντικείμενο της κτήσης και ο τρίτος στην ικανότητα κτήσης του υποκειμένου του δικαιώματος 2. 2 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σσ. 106-110. 4

ΙIΙ. Η Υπαγωγή Θεσμική προσαρμογή ως μέθοδος επίλυσης των πρακτικών διαφορών στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων 1. Απλή επίδραση ή περιορισμός 1.1.Γενικά Η αναγκαιότητα επίλυσης μιας διαφοράς στο εν λόγω πεδίο προϋποθέτει, ότι η άσκηση ενός δικαιώματος εν προκειμένω παρεμποδίζει την άσκηση ενός άλλου. Το βασικό ερώτημα γύρω από το οποίο περιστρέφεται όλη η διαλεκτική αφορά στο χαρακτηρισμό των δράσεων που εκατέρωθεν συγκρούονται. Ουσιώδης επομένως είναι ο χαρακτηρισμός αυτών ως απλών επιδράσεων ή ως περιορισμών, διότι μόνο οι τελευταίοι δύνανται να αποτελέσουν προσβολή δικαιώματος, ενώ οι απλές επιδράσεις είναι απολύτως ανεκτές και δεν προσβάλλουν τον πυρήνα του δικαιώματος 3. 1.2. Οι επιβαρύνσεις των συνταγματικών δικαιωμάτων Αμφότεροι οι περιορισμοί και οι απλές επιδράσεις αποτελούν επιβαρύνσεις των συνταγματικών δικαιωμάτων, επεμβάσεις δηλαδή επ αυτών. Όσον αφορά στις απλές επιδράσεις, αυτές είναι επιρροές, που ασκούνται από τη νόμιμη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στον ελεύθερο κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό χώρο, χωρίς όμως να τέμνονται οι κύκλοι δράσεις των ατόμων και χωρίς να θίγεται ο προστατευτικός νομικός κύκλος 3 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 2-3. 5

του δικαιώματος 4. Σημειώνεται, ότι εν προκειμένω συνιστούν ανθρωπογενείς επεμβάσεις στα πλαίσια της ελεύθερης και νόμιμης δράσης εντός γενικών σχέσεων, κυριαρχικών ή διαπροσωπικών. Δεδομένου ότι προκύπτουν από νόμιμες ενέργειες, ακόμα και αν επηρεάζουν σημαντικά τα την κατάσταση ενός ατόμου, δεν το προσβάλλουν και δεν έχουν νομικές συνέπειες. Σχετικά με τους περιορισμούς πρέπει να υπογραμμισθεί, ότι εν ευρεία έννοια αποτελούν ανθρώπινες ενέργειες που προκαλούν συρρίκνωση του νόμιμου γενικού περιεχομένου του δικαιώματος, δηλαδή της κτήσης ή της άσκησης. 1.3. Υπαγωγή Για την ανωτέρω διακρίβωση θα πρέπει να ελεγχθούν τα δύο δικαιώματα ξεχωριστά και συγκεκριμένα οι παρεμποδιζόμενες εκατέρωθεν δράσεις των φορέων των σχετικών δικαιωμάτων καθώς και το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών. Όσο αφορά στην παρεμποδιζόμενη δράση, πρέπει να σημειωθεί, ότι κάθε δικαίωμα παρέχει στον φορέα του μία δυνατότητα δράσης. Αντικείμενο της επίλυσης του πρακτικού ζητήματος αποτελεί η εύρεση του περιεχομένου της παρεμποδιζόμενης δράσης. Εν συνεχεία σημασία έχει η εύρεση του περιεχομένου του παρεμποδιζόμενου δικαιώματος. Για να καταστεί αυτό δυνατόν εξετάζεται ο 4 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 182. 6

προβαλλόμενος από το ένα μέρος περιορισμός του δικαιώματός του και η άσκηση αυτού. Ενδιαφέρει εν προκειμένω το προστατευόμενο έννομο αγαθό, το άυλο δηλαδή αγαθό που θίγεται. Αν η παρεμποδιζόμενη δράση υπάγεται στο περιεχόμενο του αντίστοιχου παρεμποδιζόμενου δικαιώματος, θα πρόκειται για περιορισμό, ενώ στην αντίθετη περίπτωση για απλή επίδραση, η οποία είναι ανεκτή, όπως διατυπώνεται ανωτέρω. 1.4. Γενικές Ρήτρες Άσκηση των δικαιωμάτων 1.4.1. Γενικά Σε ένα δεύτερο στάδιο, εφόσον πρόκειται για περιορισμό, εξετάζεται η τήρηση των ορίων της άσκησης του εν λόγω δικαιώματος κατά τόπο, χρόνο και τρόπο. Η άσκηση επομένως του δικαιώματος θα πρέπει να γίνεται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην έρχονται σε αντίθεση με τις οριοθετήσεις που προκύπτουν από τις γενικές ρήτρες, ήτοι το Σύνταγμα, τα χρηστά ήθη και τα δικαιώματα των άλλων 5. Οι ανωτέρω ρήτρες θέτουν τα όρια μέσα στα οποία μπορεί να ασκείται ένα συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, ώστε να ασκείται νόμιμα, χωρίς να προσβάλλουν ωστόσο τον πυρήνα του δικαιώματος, χωρίς δηλαδή να το περιορίζουν. Επομένως, εφόσον το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα ασκείται εντός των ορίων που χαράσσουν οι γενικές ρήτρες, η αντιτιθέμενη δράση αποτελεί περιορισμό και όχι μόνο μία 5 Σύμφωνα με το άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος. 7

απλή επιβάρυνση. Τις ανωτέρω οριοθετήσεις συμπληρώνουν και η απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος, καθώς και η κοινωνική οριοθέτηση, όπως προβλέπονται από το Σύνταγμα 6. Βάσει των ανωτέρω, συνίσταται το τρίπτυχο της νομιμότητας, της κοινωνικότητας και της χρηστότητας. 1.4.2. Ρήτρα Νομιμότητας Όσον αφορά στη ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας, αυτή διατυπώνεται στο άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος και ισχύει πάντα, χωρίς να χρειάζεται να επαναλαμβάνεται σε κάθε διάταξη. Επομένως, όλες οι συνταγματικές διατάξεις αποτελούν γενική οριοθέτηση στην άσκηση κάθε θεμελιώδους δικαιώματος. Άλλωστε ως αδήριτη ανάγκη προκύπτει η συστηματική ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο σημειώνεται πως από το άρθρο 120 παράγραφος 2 προκύπτει η γενική υποχρέωση σεβασμού και απαγόρευση παραβίασης του Συντάγματος 7. 1.4.3. Ρήτρα Κοινωνικότητας Σχετικά με τη ρήτρα κοινωνικότητας υπογραμμίζεται, πως έχει δύο διαστάσεις, μία ατομική και μία συλλογική. Σημειώνεται πως η κοινωνική 6 Άρθρο 25 του Συντάγματος. 7 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 163. 8

οριοθέτηση των συνταγματικών δικαιωμάτων αποτελεί μια πραγματικότητα, δεδομένου, ότι ο άνθρωπος ζει σε κοινωνία, εντός της οποίας τα δικαιώματά του οριοθετούνται. Επομένως, κατ αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται το γενικό περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων. Σε αυτήν την αρχή εντάσσεται και ο σεβασμός του γενικού ή δημοσίου συμφέροντος, το οποίο ωστόσο δεν προβλέπεται ως γενική οριοθέτηση, εφόσον δημόσιο συμφέρον συνιστά η άσκηση κάθε θεμελιώδους δικαιώματος. Άρα, δεν είναι νόμιμος ο περιορισμός συνταγματικών δικαιωμάτων με την επίκληση του δημοσίου συμφέροντος, εφόσον δεν υπάρχει ειδική σχετική συνταγματική διάταξη 8. Περαιτέρω, σημειώνεται, ότι γενική οριοθέτηση συνιστούν και τα δικαιώματα των άλλων 9. Επομένως, η άσκηση του δικαιώματος κάθε ανθρώπου δεν είναι δυνατή, εφόσον προσβάλλει τα δικαιώματα των συνανθρώπων του και κυρίως τα θεμελιώδη. Άρα, πρόκειται για ρητή αναγνώριση της απόλυτης αμυντικής ενέργειας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. 1.4.4. Ρήτρα Χρηστότητας Όσον αφορά, τέλος, στη ρήτρα της χρηστότητας, περιλαμβάνονται ο σεβασμός των χρηστών ηθών, η τήρηση της καλής πίστης, καθώς και η απαγόρευση κατάχρησης. Υπογραμμίζεται δε, ότι η αρχή της χρηστότητας 8 Όπως ιδίως προβλέπεται στα άρθρα 17 και 106 του Συντάγματος σχετικά με την άσκηση οικονομικών δικαιωμάτων. 9 Όπως προβλέπεται στο άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος. 9

εμπεριέχεται τρόπον τινά και στην αρχή της συνταγματικής νομιμότητας, αλλά και στα δικαιώματα των άλλων. Σχετικά με τα χρηστά ήθη ζήτημα τίθεται σχετικά με τη δυνατότητα γενικής εφαρμογής του σε όλα τα δικαιώματα και όχι μόνο σε ό,τι αφορά στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του άρθρου 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος, όπου και προβλέπεται. Ωστόσο, σήμερα αναμφισβήτητα κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξίας και των συνταγματικών δικαιωμάτων αντιτίθεται στα χρηστά ήθη. Κατ αυτόν τον τρόπο η αόριστη αξιολογική έννοια των χρηστών ηθών διέρχεται ολόκληρη την έννομη τάξη 10. Ακόμη, στην εν λόγω ρήτρα εμπεριέχεται η απαγόρευση της καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος 11, που ορίζεται ως η νομότυπη πλην όμως υπερβολική και γι αυτό μη ανεκτή από την έννομη τάξη άσκηση δικαιώματος. Δεδομένης της ενότητας της έννομης τάξης, η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος διέπεται τόσο από το Σύνταγμα, όσο και από τον Αστικό Κώδικα 12 και διέπει τόσο τα δημόσια, όσο και τα ιδιωτικά δικαιώματα 13. 2. Έννομη σχέση 2.1. Γενική έννομη σχέση 10 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 172. 11 Όπως προβλέπεται στο άρθρο 25 παράγραφος 3 του Συντάγματος. 12 Άρθρο 281 του Αστικού Κώδικα. 13 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 177. 10

Εν συνεχεία, προκειμένου να διακριβωθεί, αν ο ανωτέρω περιορισμός είναι ανεκτός από την έννομη τάξη, πρέπει να διακριβωθεί, αν εντάσσεται στα πλαίσια μιας γενικής ή ειδικής έννομης σχέσης. Όσον αφορά στη γενική σχέση, αυτή νοείται κατ αρχήν ως κυριαρχική και είναι εκείνη που συνδέει το κράτος με τον πολίτη. Τα θεμελιώδη δικαιώματα νοούνταν μόνο στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων κατά την παραδοσιακή θεωρία 14 και όχι στα πλαίσια θεσμών. Ως γενική όμως σχέση νοείται και εκείνη η οποία χαρακτηρίζει δύο πολίτες, που δεν εντάσσονται στα πλαίσια κάποιου θεσμού 15. Παρατηρείται, πως στη γενική σχέση απαγορεύεται η εισαγωγή περιορισμών, εξαιτίας της αντίθεσής τους με την ελεύθερη δημοκρατική τάξη, η οποία αποτελεί γενικό όριο στην επιβολή περιορισμών 16. Άλλωστε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επιτρέπει μόνο τους περιορισμούς οι οποίοι είναι αναγκαίοι σε μία δημοκρατική κοινωνία που βασίζεται στην ελευθερία. Ακόμη, οι εν λόγω περιορισμοί δεν πρέπει να είναι υπερβολικά γενικοί και αόριστοι, όπως συμβαίνει όμως στις εν λόγω περιπτώσεις. Άρα, δεν είναι ανεκτοί γενικά οι περιορισμοί σε μία γενική σχέση, δεδομένου, ότι κρίνονται ως αντίθετοι στη δημοκρατική κοινωνία. 14 Βλ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, Αθήνα 2005, σσ. 197 198. 15 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σσ. 55-56. 16 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σ. 96. 11

2.2. Ειδική έννομη σχέση Αντιθέτως, στις ειδικές σχέσεις είναι κατ αρχήν επιτρεπτή η επιβολή περιορισμού. Ωστόσο, εξετάζονται και επιμέρους άλλα ζητήματα, ώστε να διακριβωθεί, αν σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση πρόκειται για επιτρεπόμενο περιορισμό ή για προσβολή δικαιώματος. Οι απλοί περιορισμοί είναι επιτρεπόμενες από το δίκαιο και με ενέργεια κρατικού οργάνου ή ιδιώτη προκαλούμενες συρρικνώσεις του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος κατά την εφαρμογή του στο πλαίσιο ειδικής σχέσης, ενώ οι προσβολές απαγορευμένοι από το Σύνταγμα περιορισμοί 17. Εν προκειμένω στο σημείο αυτό αναζητά ο εφαρμοστής του δικαίου, αν η εν λόγω συνταγματική διάταξη που περιέχει το επικαλούμενο από τον φορέα δικαίωμα προβλέπει ρητά κάποιον ειδικό περιορισμό αυτού στο γράμμα της. Αν δεν προβλέπονται τέτοιου είδους περιορισμοί εξεταστέα είναι η ύπαρξη ή μη μη ρητών περιορισμών που προκύπτουν από την αιτιώδη συνάφεια δικαιώματος και θεσμού. 3. Θεσμική προσαρμογή Εκτός από τους ρητούς περιορισμούς που αναφέρθηκαν ανωτέρω, δυνατή είναι η ύπαρξη μη ρητών περιορισμών, που προκύπτουν από τη συστηματική ερμηνεία των διατάξεων του Συντάγματος, εφόσον το επικαλούμενο 17 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σσ. 188-191. 12

δικαίωμα και ο θεσμός εντός του οποίου ασκείται τελούν σε αιτιώδη συνάφεια, δηλαδή έχουν ένα κοινό αντικειμενικό στοιχείο 18, το οποίο ενυπάρχει τόσο στο περιεχόμενο του δικαιώματος, όσο και σε εκείνο του θεσμού σε περιπτώσεις σύμφυτων ζευγών. Ως σύμφυτα ζεύγη νοούνται αυτά τα οποία εντάσσονται στην ίδια βιοτική περιοχή 19. Ωστόσο, και μη σύμφυτα ζεύγη παρατηρείται, πως είναι δυνατόν να εντάσσονται στην ίδια βιοτική περιοχή και να συνδέονται αιτιωδώς 20. Εφόσον πράγματι υφίσταται κοινό αντικειμενικό στοιχείο, τότε ο ανωτέρω περιορισμός θα είναι δυνατός. Άρα, δεν προκύπτει προσβολή του δικαιώματος. Ωστόσο, ζήτημα τίθεται σχετικά με την έκταση που δύναται να λάβει ο περιορισμός. Καταδεικνύεται, ότι νόμιμος είναι ο περιορισμός ο οποίος προκύπτει από τις ιδιότητες του κοινού αντικειμενικού στοιχείου. 18 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008, σ. 70. 19 Παραδείγματος χάριν, σύμφυτα ζεύγη αποτελούν το πολιτικό κόμμα και η πολιτική ελευθερία, που έχουν ως αντικειμενικό στοιχείο τις πολιτικές πεποιθήσεις. 20 Για παράδειγμα, η ελευθερία της τέχνης και η συναλλακτική σχέση είναι δυνατόν να έχουν ως αντικειμενικό στοιχείο το έργο τέχνης. 13

ΙV. «Η αναλογικότητα ως μέθοδος επίλυσης των πρακτικών διαφορών στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων» 1.Γενικά Εκτός από την υπαγωγή ως μέθοδο επίλυσης πρακτικών διαφορών στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων απαντάται η αρχή της αναλογικότητας 21, η οποία εφαρμόζεται μόνο κατά το μέτρο που δεν προκύπτουν τα αποτελέσματά της ήδη από άλλες ειδικές διατάξεις 22. 2. Οι επιμέρους αρχές Σημειωτέον εν προκειμένω, ότι η αρχή της αναλογικότητας αναλύεται σε τρεις επιμέρους εκφάνσεις: στην αρχή της καταλληλότητας, την αρχή της αναγκαιότητας και την αρχή της αναλογικότητας εν στενή εννοία. Όσον αφορά στην πρώτη, η αρχή της καταλληλότητας ή προσφορότητας συνίσταται στο γεγονός ότι το περιοριστικό του εκάστοτε δικαιώματος μέτρο θα πρέπει να είναι πρόσφορο για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού. Όσον αφορά στην αρχή της αναγκαιότητας, δεν θα πρέπει να υφίστανται εξίσου άλλα λιγότερο περιοριστικά μέτρα, δηλαδή δεν θα πρέπει ο περιορισμός να είναι επαχθέστερος σε ένταση, έκταση και διάρκεια από το αναγκαίο για την επίτευξη του αποτελέσματος μέτρου 23. 21 Άρθρο 25 παράγραφος 1 εδάφιο δ του Συντάγματος. 22 Βλ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α, Αθήνα 2005, σ. 212. 23 Βλ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α, Αθήνα 2005, σ. 212. 14

Σχετικά με την αρχή της αναλογικότητας εν στενή εννοία, τα προσδοκώμενα οφέλη από τη λήψη του περιοριστικού μέτρου δεν θα πρέπει να είναι δυσανάλογα μικρά σε σχέση με τις προκαλούμενες ζημίες 24. 3. Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για μία στάθμιση εν προκειμένω των εννόμων αγαθών, η οποία λαμβάνει χώρα ενόψει των συγκεκριμένων συνθηκών που επικρατούν σε κάθε περίπτωση και όχι γενικά για όλες τις περιπτώσεις, δεδομένου ότι κανένα δικαίωμα δεν υπερισχύει a priori των άλλων 25. Όσον αφορά στην αρχή της αναλογικότητας επομένως, θα πρέπει μεταξύ του νόμιμου σκοπού που επιδιώκει ένας περιορισμός από τη μια και της εντάσεως, της εκτάσεως και της διάρκειάς του από την άλλη να υπάρχει μία εύλογη σχέση, η οποία να προσδιορίζεται από τις ανωτέρω παραμέτρους. 4. Προέλευση της αρχής της αναλογικότητας Σημειώνεται, πως η εν λόγω αρχή ακολουθείται από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο, από όπου και προέρχεται 26. Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και εισήχθη στη 24 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 84-85. 25 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρ., Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 84-85. 26 Βλ. Χρυσόγονος Κ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Αθήνα Κομοτηνή, 1998, σ. 87. 15

νομολογία και άλλων κρατών μελών, όπως και στην Ελλάδα, δεδομένου ότι ακολουθείται και από το Συμβούλιο της Επικρατείας. 5. Κατοχύρωση της αρχής της αναλογικότητας Νομολογικά κατοχυρωνόταν στην αρχή του κράτους δικαίου, ενώ στη συνέχεια προβλέφθηκε στη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και ρητά στο Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων 27. Στην Ελλάδα απολαμβάνει ρητής συνταγματικής κατοχύρωσης 28. Αν και υποστηρίζεται, ότι έμμεσα θα προέκυπτε και από το άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος 29 και το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγματος 30. 27 Βλ. Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τ. Α, Αθήνα 2005, σ. 212 28 Στο άρθρο 25 παράγραφος 1 εδάφιο δ: «Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά (δηλ. δικαιώματα του ανθρώπου) πρέπει να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». 29 «Οι περιορισμοί της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας δε μπορούν να ξεπερνούν το αναγκαίο μέτρο για την προστασία του Συντάγματος, των χρηστών ηθών και των δικαιωμάτων των άλλων». 30 «υποχρέωση των κρατικών οργάνων για αποτελεσματική και ανεμπόδιστη άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων». 16

V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Από την όλη διαπραγμάτευση του ζητήματος καθίσταται σαφές, ότι αμφότερες οι ανωτέρω μέθοδοι επίλυσης πρακτικών διαφορών απολήγουν κατ αρχήν στο αυτό αποτέλεσμα 31. Δεδομένης της ανωτέρω παρατήρησης κρίνεται, πως αποτελούν ασφαλείς μεθόδους για την εξαγωγή αποτελέσματος που θα διασφαλίζει τη συνταγματική νομιμότητα. Η μεθοδολογία εκάστου εκ των δύο τρόπων εξεύρεσης λύσης αποδεικνύει την επιστημονική τους βάση. Άλλωστε, η μνεία σε αυτές Ανωτάτων Δικαστηρίων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως είναι το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας, τους προσδίδει πλήρη αξιοπιστία. 31 Βλ. σχετικό πρακτικό παράδειγμα στο παράρτημα της αυτής εργασίας. 17

VI. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, Αθήνα 2005. Δημητρόπουλος Ανδρ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα 2008. Δημητρόπουλος Ανδρ., Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007. Χρυσόγονος Κ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Αθήνα Κομοτηνή, 1998. 18

VIΙ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πρακτικό Θέμα: Εγκατάσταση κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε πυκνοκατοικημένη περιοχή (δικαίωμα επί της προσωπικότητας δικαίωμα συμμετοχής στην οικονομική ζωή της Χώρας) Η Εταιρία κινητής τηλεφωνίας Ε προβαίνει σε εγκατάσταση σταθμού βάσης κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε δώμα οικοδομής σε πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή. Ο γείτονας Γ απαιτεί να απαγορευθεί η λειτουργία και η εγκατάσταση της κεραίας ή οποιουδήποτε άλλου σχετικού εξοπλισμού επικαλούμενος την παράνομη προσβολή της προσωπικότητάς του, και συγκεκριμένα μεταξύ των άλλων και την προσβολή της υγείας του (άρθρο 5 παράγραφος 2 του Συντάγματος), από την ακτινοβολία των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Η υπόθεση ακολουθεί τη δικαστική οδό και στο πλαίσιο της συζήτησης ο Γ ισχυρίζεται ότι η εταιρία Ε προβαίνοντας στην εγκατάσταση της κεραίας παραβίασε το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμά του. Από την πλευρά της, η εταιρία κινητής τηλεφωνίας Ε επικαλείται το δικαίωμα συμμετοχής στην οικονομική ζωή του τόπου, 19

υποστηρίζοντας, ότι η αξίωση του Γ αντίκειται στο άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος. Ερώτηση: Ποιος από τους δύο ισχυρισμούς είναι ορθός; Υπάρχουν στην συγκεκριμένη υπόθεση περιορισμοί συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ποιοί; Απάντηση: Η υπόθεση θα εξεταστεί ταυτόχρονα τόσο από την πλευρά του Γ (γείτονας) όσο και από την πλευρά της Ε (εταιρίας κινητής τηλεφωνίας). Θα χρησιμοποιηθεί και στις δύο περιπτώσεις, ως μέθοδος επίλυσης του πρακτικού, η μέθοδος της θεσμικής προσαρμογής, ακολουθώντας τα στάδια λογικής ερμηνείας και διερεύνησης των περιορισμών, καθώς και η μέθοδος της στάθμισης των εν λόγω δικαιωμάτων βάσει της αρχής της αναλογικότητας. Απάντηση Α (Θεσμική εφαρμογή): Δ ι ά γ ρ α μ μ α 20

Α' ΣΤΑΔΙΟ: ΑΠΛΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ Η ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ; Από την πλευρά του Γ Από την πλευρά της Ε (α) παρεμποδιζόμενες δράσεις / αξίωσεις (ελάσσων πρόταση): Αξίωση απομάκρυνσης της κεραίας κινητής τηλεφωνίας από οικοδομή Εγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε οικοδομή. παρακείμενη της οικείας του. (β) παρεμποδιζόμενα δικαιώματα δικαίωμα επί 5 2Σ). της υγείας (άρθρο δικαίωμα συμμετοχής στην οικονομική ζωή του τόπου (άρθρο 5 1 Σ). (βi) προστατευόμενα αγαθά (μείζων πρόταση): ΥΓΕΙΑ [Η παρεμποδιζόμενη αξίωση εμπίπτει στο Συμμετοχή στην ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ του τόπου. [η παρεμποδιζόμενη δράση της Ε 21

προστατευτικό περιεχόμενο του δικαιώματος, όπως προσδιορίζεται από το προστατευόμενο ανήκει στο περιεχόμενο του δικαιώματος, όπως προσδιορίζεται από προστατευόμενο αγαθό] αγαθό]. (βii) άσκηση (γενικές ρήτρες τόπου, χρόνου, τρόπου): ο φορέας ασκεί το δικαίωμά του εντός των νομίμων ορίων άσκησης. Ο φορέας ασκεί το δικαίωμά του εκτός ορίων νόμιμης άσκησης, δεδομένου ότι η άσκηση του δικαιώματος στον εν λόγω τόπο (κατοικημένη περιοχή) προσβάλλει δικαιώματα άλλων. (γ) Υπαγωγή : (θετική) : η παρεμποδιζόμενη αξίωση του Γ (απεγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας) ανήκει στο (αρνητική) : η παρεμποδιζόμενη δράση της Ε (εγκατάσταση κεραίας κινητής τηλεφωνίας εντός προστατευτικό περιεχόμενο του κατοικημένης περιοχής) δικαιώματος, καθόσον υπάγεται στην δεν ανήκει στο περιεχόμενο του 22

έννοια του προστατευόμενου αγαθού και ευρίσκεται εντός των συνταγματικών ορίων άσκησης. δικαιώματος (δικαίωμα συμμετοχής στην οικονομική ζωή του τόπου), εφόσον δεν ασκείται εντός των συνταγματικών ορίων άσκησης (ασκούμενο σε κατοικημένη περιοχή παραβιάζει δικαιώματα άλλων). Συμπέρασμα : Η εγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε κατοικημένη περιοχή αποτελεί από νομική άποψη περιορισμό του δικαιώματος επί της προσωπικότητας του Γ. Η προβαλλόμενη αξίωση για απεγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας από κατοικημένη περιοχή αποτελεί από νομική άποψη για την Ε απλή επιβάρυνση της άσκησης και όχι περιορισμό του δικαιώματός της για συμμετοχή στην οικονομική ζωή του τόπου κατά το άρθρο 5 1 Σ. Β' ΣΤΑΔΙΟ : ΓΕΝΙΚΗ ή ΕΙΔΙΚΗ ΣΧΕΣΗ; 23

Ως προς τον Γ ΓΕΝΙΚΗ: Το παρεμποδιζόμενο ΕΙΔΙΚΗ: δικαίωμα ασκείται στο πλαίσιο γενικής διαπροσωπικής σχέσης, λόγω του ότι δεν υφίσταται οιοσδήποτε νομικός δεσμός μεταξύ της Ε και του Γ. ΡΗΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΝΑΙ :... ΌΧΙ: Γ' ΣΤΑΔΙΟ: ΑΙΤΙΩΔΗΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑ Ως προς τον Γ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η εγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε δώμα οικοδομής παρακείμενης προς την οικεία του Γ αποτελεί προσβολή του δικαιώματός του επί της υγείας του, δεδομένου ότι πρόκειται για γενική διαπροσωπική σχέση στην οποία δεν είναι νοητός οιοσδήποτε περιορισμός (αντίθεση στην ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία). 24

Απάντηση Β (Αρχή αναλογικότητας): Α. Καταλληλότητα: Η εγκατάσταση κεραίας κινητής τηλεφωνίας σε κατοικημένη περιοχή αποτελεί πρόσφορο μέσο για τη συμμετοχή της Ε στην οικονομική ζωή της Χώρας. Β. Αναγκαιότητα: Α ενδεχόμενο: Η Ε θα μπορούσε να επιλέξει για την εγκατάσταση της κεραίας κινητής τηλεφωνίας τόπο απομακρυσμένο από κατοικημένη περιοχή, ώστε να μην προσβάλλεται η προσωπικότητα του Γ. Β ενδεχόμενο: Ωστόσο, η Ε μπορεί να υποστηρίξει, ότι δυσχερώς θα εξυπηρετούνταν το δικαίωμά της για συμμετοχή στην οικονομική ζωή του τόπου με την εγκατάσταση κεραίας σε μη κατοικημένη περιοχή, δεδομένου ότι ενδιαφέρεται για την προώθηση της επικοινωνίας μεταξύ των πολιτών και αντικείμενο της επιχειρηματικής της δράσης αποτελεί η κάλυψη των περιοχών της χώρας που είναι κατοικημένες, αφού η υπηρεσία που παρέχει απευθύνεται στο κοινό. Γ. Αναλογικότητα εν στενή εννοία: Α ενδεχόμενο: Αν αποδειχθεί, ότι η εγκατάσταση της κεραίας σε κατοικημένη περιοχή δεν ήταν αναγκαία, παρέλκει η εξέταση αυτού του σταδίου. 25

Β ενδεχόμενο: Αν υποτεθεί, ότι η εγκατάσταση σε κατοικημένη περιοχή είναι αναγκαία για την άσκηση του δικαιώματος της Ε, ζήτημα ανακύπτει σχετικά με το κατά πόσον η εγκατάσταση αυτή και η διακινδύνευση της υγείας των κατοίκων είναι δυσανάλογες ή όχι με την επιδίωξη της Ε για συμμετοχή στην οικονομική ζωή. Η αξίωση της Ε για την ανάπτυξη της επιχειρηματικής της δράσης, που έχει ως αντικείμενο τη δημιουργία δικτύου σε κατοικημένες περιοχές με σκοπό να καταστήσει εφικτή τη μεταξύ τους ασύρματη τηλεφωνική επικοινωνία αποτελεί αναμφισβήτητα συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμά της. Παρά ταύτα, δεδομένου ότι η υγεία αποτελεί υπέρτατο προστατευόμενο αγαθό, προκρίνεται η προστασία της υγείας του Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Από την ανωτέρω επίλυση του ζητήματος καθίσταται σαφές, ότι τόσο η μέθοδος της θεσμικής εφαρμογής, όσο και εκείνη της στάθμισης έχουν ως αποτέλεσμα την κατάδειξη της ίδιας λύσης. Σε κάθε περίπτωση το δικαίωμα του Γ επί της προσωπικότητάς του προκρίνεται έναντι του δικαιώματος της Ε για συμμετοχή στην οικονομική ζωή της Χώρας. 26