ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ. Θέµα: Η αρχή της ανθρώπινης αξίας ΒΑΣΙΛΙΚΗ. ΓΡΙΒΑ. ιδάσκων Καθηγητής: Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Θέµα: Η αρχή της ανθρώπινης αξίας ΒΑΣΙΛΙΚΗ. ΓΡΙΒΑ ιδάσκων Καθηγητής: Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Αθήνα, Ιανουάριος

2 ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΥΛΗΣ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΑ: 10/2000 Γνωµοδότηση του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Γ.1. Ιστορικό Γ.2. Ερώτηµα αν για την ασφαλή φύλαξη των κρατουµένων είναι νόµιµη η εγκατάσταση στο εσωτερικό των αστυνοµικών κρατητηρίων συσκευής εικονοληψίας για τη συνεχή επιτήρηση των κρατουµένων στα κρατητήρια αυτά. Γ.3. Συµπέρασµα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

3 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας αποτελεί την καταστατική αρχή της ελληνικής έννοµης τάξης. Συγκεκριµένα, το άρθρο 2 1 του Συντάγµατος καθιερώνει ως «πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» το σεβασµό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου. Από τη συστηµατική θέση του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος, το οποίο βρίσκεται αµέσως µετά το πρώτο άρθρο που καθορίζει τη µορφή του πολιτεύµατος της χώρας, καθώς και από το περιεχόµενό του, προκύπτει ότι ο συντακτικός νοµοθέτης αντιλαµβάνεται την αξία του ανθρώπου ως µια θεµελιώδη αρχή, το πεδίο εφαρµογής της οποίας δεν περιορίζεται στα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα. Η αρχή της αξίας του ανθρώπου δεν εξαντλείται σε µια αρνητική υποχρέωση σεβασµού εκ µέρους της πολιτείας, αλλά επεκτείνεται στη θετική εκ µέρους της πολιτείας υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας έναντι προσβολών της και από ιδιώτες 1. Ειδικότερα, το Σύνταγµα δεν διακηρύσσει απλώς το απαραβίαστο της αξίας του ανθρώπου, αλλά, προϋποθέτοντας τη διακήρυξη αυτή, ορίζει απευθείας την έννοµη συνέπειά της, δηλαδή την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου. Πρόκειται για µια από τις λίγες περιπτώσεις που το Σύνταγµα επιβάλλει ρητώς όχι απλώς όρια, αλλά υποχρεώσεις στο κράτος. Οι υποχρεώσεις αυτές αφορούν τη λήψη των αναγκαίων νοµοθετικών και διοικητικών (κανονιστικών) µέτρων, καθώς και την επίδειξη συµπεριφοράς εκ µέρους των διοικητικών οργάνων ότι σέβονται και προστατεύουν την αξία του ανθρώπου. Η πολιτεία υποχρεούται όχι µόνον να σέβεται η ίδια, αλλά και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, όταν ο τελευταίος απειλείται ή προσβάλλεται από άλλους. Εποµένως, η παραπάνω υποχρέωση της πολιτείας αφορά τις προσβολές που προέρχονται όχι µόνον από τα κρατικά όργανα, αλλά και από ιδιώτες. Στην υποχρέωση αυτή του κράτους αντιστοιχεί δικαίωµα του ανθρώπου 2. Ο σεβασµός και η προστασία της ανθρώπινης αξίας κατοχυρώνονται από το Σύνταγµα όχι µόνον για τους Έλληνες πολίτες, αλλά για όλα τα φυσικά πρόσωπα ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση, άρα και για τους αλλοδαπούς και τους ανιθαγενείς που βρίσκονται στην Ελλάδα, όπως προκύπτει από τη διατύπωση του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος, ενώ όπου ο συνταγµατικός νοµοθέτης αποβλέπει στην προστασία µόνον των Ελλήνων σχετικά µε κάποιο ατοµικό δικαίωµα, αναφέρει τούτο ρητά 3. Η ανθρώπινη αξία και η αξιοπρέπεια δεν ταυτίζονται. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αναφέρεται κυρίως στην κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης φύσης και όχι στη 1 Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 1998, σελ Π. αγτόγλου, Ατοµικά δικαιώµατα, τοµ. Α', σελ Γεωργόπουλος Κ., Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, 4 η έκδοση, 1992, σελ

4 σωµατική ή πνευµατική. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι βασικά έννοια που προσδιορίζεται από αξιολογικές κρίσεις, όχι βέβαια υποκειµενικές, αλλά από τις κρίσεις εκείνες που επικρατούν στην κοινωνική συνείδηση. Η ανθρώπινη αξία προσδιορίζεται από την ίδια την ανθρώπινη οντότητα και έχει σαφώς ευρύτερο περιεχόµενο 4. Η ανθρώπινη αξία ως έννοια είδους ταυτίζεται µε την προσωπικότητα, στην οποία προσδίδει ουσιαστικό περιεχόµενο και ταυτόχρονα την οριοθετεί. Άλλωστε, η ανάπτυξη της προσωπικότητας εντάσσεται µέσα σε πλαίσιο δικαιωµάτων ως «δικαίωµα πλαίσιο», το οποίο συνθέτουν η αξία του ανθρώπου και στοιχεία της ανθρώπινης ιδιότητας, τα οποία είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένα και συναποτελούν το ανθρώπινο ον µε σωµατική, ψυχική, πνευµατική και κοινωνική ατοµικότητα 5. Β. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας προκύπτει σαφώς από τη διάταξη του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος, όπως επίσης και από άλλες συνταγµατικές διατάξεις όπως αυτές του άρθρου 4 1 και 2, του άρθρου 5 1 και 2, του άρθρου 7 2, του άρθρου 15 2, του άρθρου 25 1 έως 4, του άρθρου 106 και του άρθρου του Συντάγµατος. Πέραν των ανωτέρω συνταγµατικών διατάξεων η καταστατική αρχή της ανθρώπινης αξίας θεµελιώνεται σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο στα άρθρα 2 1, 3, 4 και 8 της Ευρωπαϊκής Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, στο προοίµιο της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, καθώς και στο άρθρο 1 του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 6. Σε επίπεδο κοινής νοµοθεσίας η αρχή της ανθρώπινης αξίας βρίσκει τη συνταγµατικά επιβεβληµένη εξειδίκευσή της κυρίως στις διατάξεις των άρθρων 34 και 57 του Αστικού Κώδικα, ενώ παραπέρα στην προστασία της κατατείνουν πολλά από τα έννοµα αγαθά του Ποινικού Κώδικα που κατοχυρώνονται στα άρθρα 304, και του Ποινικού Κώδικα 7. Γ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΑ: 10/2000 Γνωµοδότηση του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου 1. Ιστορικό Στα αστυνοµικά κρατητήρια κρατούνται οι νοµίµως συλληφθέντες λόγω διαπράξεως από αυτούς αυτόφωρου κακουργήµατος ή πληµµελήµατος (άρθρο 242 και Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 938 επ.. 5. Παναγιωτόπουλος, ιοικ ίκη, 2001, τεύχος 2, σελ Αρχείο Νοµολογίας, τεύχος 5/2001, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 1998, σελ

5 Κώδικα Ποινικής ικονοµίας) ή σε εκτέλεση δικαστικού εντάλµατος συλλήψεως ή βουλεύµατος του ικαστικού Συµβουλίου (άρθρα 276, 277 και 281 Κώδικα Ποινικής ικονοµίας) ή και σε εκτέλεση αµετάκλητης καταδικαστικής αποφάσεως (άρθρα 546 και 552 Κώδικα Ποινικής ικονοµίας) ή ακόµη σε εκτέλεση εντάλµατος βίαιης προσαγωγής κατηγορουµένου ή λιποµάρτυρα (άρθρα 272, 229, 231, 353 και 375 Κώδικα Ποινικής ικονοµίας) και εντέλει αλλοδαποί, για τους οποίους έχει διαταχθεί νοµίµως η διοικητική ή δικαστική απέλασή τους (βλ. τα άρθρα 27 παρ. 4 και 7 του 1975/1991 και της υπ αριθ. 4803/13/7α/ αποφάσεως των Υπουργών Εξωτερικών, ικαιοσύνης και ηµόσιας Τάξεως, καθώς και το άρθρο 74 του Ποινικού Κώδικα). Με το υπ αριθ. 1007/8/ έγγραφό του, ο Γενικός Γραµµατέας του Υπουργείου ηµόσιας Τάξεως αναφέρει ότι λόγω του µεγάλου αριθµού των κρατουµένων των παραπάνω κατηγοριών στα αστυνοµικά κρατητήρια δηµιουργούνται σοβαρά προβλήµατα φύλαξης των κρατουµένων αυτών. Εκ του λόγου τούτου, υποβάλλει στη συνέχεια το ερώτηµα αν για την ασφαλή φύλαξη των εν λόγω κρατουµένων είναι νόµιµη η εγκατάσταση στο εσωτερικό των αστυνοµικών κρατητηρίων συσκευής εικονοληψίας για τη συνεχή επιτήρηση των κρατουµένων στα κρατητήρια αυτά. 2. Είναι νόµιµη η εγκατάσταση στο εσωτερικό των αστυνοµικών κρατητηρίων συσκευής εικονοληψίας; 2.i. Είναι προφανές ότι οι παραπάνω κρατούµενοι έχουν µεν νόµιµα στερηθεί της προσωπικής ελευθερίας τους, δεν παύουν όµως να απολαµβάνουν των βασικών ατοµικών δικαιωµάτων τους που έχουν θεσπισθεί µε τις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγµατος, των ιεθνών Συµβάσεων που έχει κυρώσει η Ελληνική Πολιτεία και των σχετικών νόµων. 2.ii. Το τελευταίο αυτό συνάγεται σαφώς από τη συνταγµατική επιταγή του σεβασµού και της προστασίας της ανθρώπινης αξίας. Ειδικότερα, σύµφωνα µε τη διάταξη του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος, ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας. Στην προκειµένη περίπτωση, ως ανθρώπινη αξία νοείται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, δηλαδή ο,τιδήποτε αποτελεί περιεχόµενο της προσωπικότητας αυτού και συγκεκριµένα όχι µόνο του Έλληνα πολίτη, αλλά κάθε ανθρώπου. Εποµένως, µε την παραπάνω συνταγµατική διάταξη καθιερώνεται µια γενική αρχή, σύµφωνα µε την οποία τα διάφορα όργανα του Κράτους υποχρεούνται αφενός µεν να σέβονται την αξία του ανθρώπου και να µην επεµβαίνουν µε πράξεις ή παραλείψεις τους σε έναν ελάχιστο προσωπικό χώρο που του διασφαλίζει η εν λόγω διάταξη, αφετέρου δε να την προστατεύουν, δηλαδή να µεριµνούν για την αποτροπή της προσβολής της, τόσο εκ µέρους των φορέων της κρατικής εξουσίας, όσο και εκ µέρους των ιδιωτών. 5

6 2.iii. Εξάλλου, παρόµοια µε την παραπάνω συνταγµατική διάταξη είναι και αυτή που θεσπίζεται µε το άρθρο 7 2 του Συντάγµατος, σύµφωνα µε την οποία, κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύεται και τιµωρείται, όπως ο νόµος ορίζει 8. 2.iv. Περαιτέρω, η Ελληνική Πολιτεία, προκειµένου να είναι συνεπής µε την ανωτέρω πρωταρχική υποχρέωσή της, προέβη µε το Ν. 2462/1997 στην κύρωση του ιεθνούς Συµφώνου για τα ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα. Πράγµατι, κατά το άρθρο 10 1 του νόµου αυτού, κάθε πρόσωπο που στερείται της ελευθερίας του αντιµετωπίζεται µε ανθρωπισµό και σεβασµό της εγγενούς ανθρώπινης αξιοπρέπειάς του. 2.v. Άλλωστε, σε περίπτωση που ο αριθµός των κρατουµένων στα αστυνοµικά κρατητήρια είναι µεγάλος, προβλέπονται από τα άρθρα 66 και 67 του Π 141/1991 ιδιαίτεροι τρόποι ασφαλούς φυλάξεώς τους, όπως µε ένοπλη φρουρά, διορισµό δεσµοφύλακα και βοηθού αυτού, καθώς και µε διαχωρισµό των κρατουµένων ανάλογα µε το βαθµό της επικινδυνότητάς τους, το είδος και τη βαρύτητα του εγκλήµατος που διέπραξαν ή για άλλους ειδικούς λόγους. 3. Συµπέρασµα Η επιτήρηση των κρατουµένων στα αστυνοµικά κρατητήρια δεν µπορεί να πραγµατοποιείται µε συνεχή έλεγχο του εσωτερικού των κρατητηρίων µε την εγκατάσταση σε αυτά κυκλώµατος εικονοληψίας (κάµερας). Η συνεχής παρακολούθηση των κρατουµένων αυτών µε τον παραπάνω τεχνικό τρόπο, µε αποτέλεσµα τα όργανα της αρµόδιας αστυνοµικής αρχής, υπό την απόλυτη εξουσία της οποίας διατελούν οι κρατούµενοι, να λαµβάνουν γνώση κάθε στιγµής της εντός του αστυνοµικού κρατητηρίου διαβίωσής τους, αποδοκιµάζεται από την ηθική µιας δηµοκρατικής κοινωνίας και ασφαλώς αντιβαίνει στον εν προκειµένω επιβαλλόµενο σεβασµό της προσωπικότητας κάθε κρατουµένου. Συνακόλουθα, η παραπάνω συνεχής επιτήρηση των εν λόγω κρατουµένων δεν είναι νόµιµη, διότι µπορεί να χαρακτηρισθεί ως προσβολή της αξιοπρέπειάς τους, κατά την έννοια των διατάξεων 2 1 και 7 2 του Συντάγµατος και του άρθρου 10 1 του Ν. 2462/1997 που κύρωσε το ιεθνές Σύµφωνο για τα ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα.. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Αριστοβ. Μάνεση, Συνταγµατικά ικαιώµατα, τοµ. Α', σελ. 108 επ.. - Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 938 επ.. - Αρχείο Νοµολογίας, τεύχος 5/2001, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 1998, σελ Π. αγτόγλου, Ατοµικά δικαιώµατα, τοµ. Α', σελ Παναγιωτόπουλος, ιοικ ίκη, 2001, τεύχος 2, σελ Αριστοβ. Μάνεση, Συνταγµατικά ικαιώµατα, τοµ. Α', σελ. 108 επ.. 6