«Υιέ μ αν ζης και γίνεσαι, στην Ρωμανίαν φύγον» (Από παλιό ποντιακό τραγούδι της προσφυγιάς)

«Υιέ μ αν ζης και γίνεσαι, στην Ρωμανίαν φύγον» (Από παλιό ποντιακό τραγούδι της προσφυγιάς)

Περιεχόμενα Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα...13 Το «ξανθό γένος» των Ρώσων...41 Οι Έλληνες πρόσφυγες του Πόντου...78 Αναταραχή, λαϊκές εξεγέρσεις και επαναστάσεις στη Ρωσία...91 Στη δίνη του Μεγάλου Πολέμου... 112 Τουρκικές θηριωδίες... 120 Η Επανάσταση των μπολσεβίκων... 127 Η Ρωσία μετά την Επανάσταση... 144 Ο Ελληνισμός σε κρίσιμη φάση... 152 Οι συνέπειες στη Μικρά Ασία και τον Πόντο... 158 Σκοτεινές πλευρές και προβλήματα... 167 Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού... 177 Ρωσο-γερμανικό Σύμφωνο... 181 Μεταξύ μπολσεβίκων και μενσεβίκων... 188 Το δράμα του Ποντιακού Ελληνισμού... 194 Η Μικρασιατική Καταστροφή... 208 Κύματα μεταναστών και προσφύγων... 215 Στα βουνά του Καυκάσου... 220 Οι Έλληνες στη Γεωργία... 224 Η ζωή στο Τσιχιστζβάρι... 234 Από τον Λένιν στον Στάλιν... 245 Στάλιν: ηγέτης, ηγεμόνας ή δικτάτορας;... 249 Ο Ποντιακός Ελληνισμός στη Σοβιετική Ένωση... 257 Φοιτητής στο Λένινγκραντ... 266 Η Επανάσταση στην πράξη... 270 Η «Μεγάλη Κάθαρση»... 286 Στο στόχαστρο ο Ποντιακός Ελληνισμός... 308 Το δράμα και η χαρά του Μιχαήλ και της Όλγας... 338 Στα δάση της Καρελίας... 347 Υπερασπιστής του Λένινγκραντ... 356

Στη νήσο Σαχαλίνη... 365 Από τον Ειρηνικό στον Ατλαντικό Ωκεανό... 369 Θάνατος του Στάλιν Διάδοχος ο Χρουστσόφ... 373 Αποκαλύπτονται τα εγκλήματα... 386 Στη χώρα του Ντεντ Μορόζ... 405 Φεύγει ο Χρουστσόφ, έρχεται ο Μπρέζνιεφ... 419 Ο Μιχαήλ Κυριάκοβ στη Μόσχα... 424 Επιστροφή στις ρίζες... 430 Εισβολή στην Τσεχοσλοβακία... 442 Προσέγγιση Ελλάδας και Σοβιετικής Ένωσης... 445 Ανησυχίες αλλά και ελπίδες... 450 Η Επιστροφή των Αργοναυτών... 462 Η Σοβιετική Ένωση σε κρίση... 466 Ο Ελληνισμός και πάλι σε δοκιμασία... 474 Νέος ξεριζωμός, νέα προσφυγιά... 495 Ρωσία-Γεωργία: αγάπη και μίσος... 500 Ψυχική δοκιμασία και συντριβή... 504 Το Τέλος... 519 Βιβλιογραφία... 525

ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ Οι κύριες πόλεις στις αρχές του 20ού αιώνα

ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ Οι ελληνικές πόλεις και αποικίες κατά την αρχαία εποχή

Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα Το 1915, ένα χρόνο περίπου μετά την κήρυξη του Μεγάλου Πολέμου στην Ευρώπη, στην πόλη Καρς της ανατολικής Μικράς Ασίας, χτισμένη πάνω σε ένα οροπέδιο που δεσπόζει στις διαβάσεις του Ερζερούμ προς Βορρά, στις νοτιοδυτικές υπώρειες του νότιου Καυκάσου, γεννήθηκε ο Μιχαήλ Θεοδόροβιτς Κυριάκοβ (Μιχαήλ Κυριακίδης του Θεοδώρου), τρίτο παιδί οικογένειας Ελλήνων προσφύγων με καταγωγή από τη Σαμψούντα του Πόντου. Η ζωή του ανθρώπου αυτού υπήρξε ένας διαρκής αγώνας για την επιβίωση και την αξιοπρεπή διαβίωση, αλλά και μια διαρκής προσφορά στο συνάνθρωπο. Αν και κατόρθωσε να ανέλθει σε υψηλά αξιώματα στη Σοβιετική Ένωση μετά τα δύσκολα χρόνια της προσφυγιάς, σε όλη του τη ζωή υπήρξε απλός, σεμνός και προσηνής προς όλους, χωρίς διακρίσεις, υστεροβουλίες και υπολογισμούς. Για τους λόγους αυτούς, η ιστορία του, απλή και συνηθισμένη, χωρίς εξάρσεις, εντάσεις και υπόγειες διαδρομές,

14 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ είναι ωστόσο αξιόλογη και άξια αναφοράς. Και το γεγονός αυτό γίνεται σημαντικός παράγοντας όταν προσδιοριστεί η Σοβιετική Ένωση, από τη δημιουργία της μέχρι την κατάρρευσή της, ως το πλαίσιο στο οποίο έζησε, εργάστηκε και αναδείχτηκε απολαμβάνοντας το σεβασμό και τη γενική αποδοχή όλων, ακόμα και σε περίοδο μεγάλων εντάσεων, κρίσεων και ανταγωνισμών. Για τους λόγους αυτούς, ο Μιχαήλ Κυριάκοβ (Κυριακίδης) αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα της αξιοσύνης των Ελλήνων της Διασποράς, αφού διέπρεψε στη δεύτερη πατρίδα του τη Ρωσία κάτω από δύσκολες συνθήκες, χωρίς παρά ταύτα να συμβιβαστεί με αρχές που δεν τον εξέφραζαν όχι τόσο ως πολιτικό όσο ως άνθρωπο. Και είναι άξιο αναφοράς το ότι δεν απαρνήθηκε ποτέ την καταγωγή του και την Ελλάδα, αν και τη γνώρισε από κοντά για πρώτη και τελευταία φορά στο τέλος σχεδόν της ζωής του. Πατέρας του Μιχαήλ ήταν ο Θεόδωρος «Κυριακίδης» για τους Έλληνες Ποντίους, «Κυριάκοβ» για τους Ρώσους στη συνέχεια, όταν η οικογένεια εγκαταστάθηκε στο Καρς. Ήταν άνθρωπος σεμνός, χαμηλών τόνων, με ευγενικούς τρόπους και αγαπητός σε όλους. Είχε σπουδάσει καθηγητής Μαθηματικών και Φυσικής στο περίφημο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας και δίδασκε σε γυμνάσιο του Καρς στα ελληνόπουλα, επεκτείνοντας πολλές φορές την ύλη των μαθημάτων αναφερόμενος με θέρμη και νοσταλγία στη μακρινή ιστορική πατρίδα, την Ελλάδα, τη «Χώρα των θεών και των ηρώων», όπως την ονόμαζε με νοσταλγία και θαυμασμό. Ο άνθρωπος έφυγε σύντομα από τη ζωή, κάτω μάλιστα από οδυνηρές συνθήκες, αλλά άφησε παρακαταθήκες στην οικογένειά του, που τις βρήκε και τήρησε κατά γράμμα ο μικρός του γιος Μιχάλης. Σύζυγος του καθηγητή ήταν η Κλεονίκη, με όνομα από την αρχαία ελληνική ιστορική παράδοση όπως συνήθιζαν οι

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 15 Έλληνες Μικρασιάτες και Πόντιοι για να κρατούν συνεχείς δεσμούς με τη μητέρα Πατρίδα Ελλάδα. Δεν είχε ιδιαίτερη μόρφωση, αλλά ακτινοβολούσε έντονη και πηγαία αρχοντιά και καλοσύνη. Ήταν η χαρακτηριστική γυναίκα του σπιτιού, δυνατή στις δυσκολίες και τα προβλήματα. Όλα τα αντιμετώπιζε με καρτερία και σθένος, κρατώντας πάντα ζωντανή την ελπίδα και την προσμονή για καλύτερες ημέρες στο μέλλον για την οικογένειά της, αλλά και για όλους τους σκληρά δοκιμασμένους Έλληνες του ξεριζωμού και της προσφυγιάς. Δεν είχε μεγάλες γραμματικές γνώσεις, αλλά φρόντιζε να κρατάει ζωντανές τις παραδόσεις και τα έθιμα ως ιερό κληροδότημα στα τρία ανήλικα παιδιά τους, παρέχοντάς τους, κατά κανόνα με προσωπικές θυσίες και στερήσεις, ό,τι τους ήταν απαραίτητο και αναγκαίο στη ζωή τους.το μεγαλύτερο από τα παιδιά τους ήταν ο Αλέξιος, όνομα επιλεγμένο από την ένδοξη ιστορία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων της δυναστείας των Κομνηνών της Τραπεζούντας του Πόντου. Ο Αλέξιος Α (1204-1222) ήταν ο ιδρυτής της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και οι καταγόμενοι από την ιστορική αυτή πόλη του Πόντου θεωρούσαν σχεδόν υποχρέωσή τους ο πρωτοτόκος γιος να ονομαστεί Αλέξιος. Στη σειρά μετά τον Αλέξιο ερχόταν η Μαρία, δύο χρόνια πιο μικρή, βαφτισμένη στο όνομα της Θεοτόκου. Η Παναγία λατρευόταν με μεγάλη ευσέβεια στον Πόντο και ιδιαίτερα στην Τραπεζούντα, όπου υπήρχε η περίφημη Μονή της Παναγίας Σουμελά που προστάτευε όλους τους Έλληνες του Πόντου. Στη συνέχεια ακολουθούσε ο Μιχαήλ, δύο χρόνια κι αυτός πιο μικρός από την αδελφή του. Ήταν ο βενιαμίν της οικογένειας του Θεόδωρου Κυριακίδη και ο πατέρας του από τις πρώτες ημέρες που ήρθε στη ζωή έλεγε με καμάρι: «Αυτός, να το δείτε, θα γίνει μεγάλος άνθρωπος και θα τιμήσει την οικογένειά του αλλά και το Γένος». Και συνέχιζε

16 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ αστειευόμενος, λέγοντας: «Γεννήθηκε ο νέος Μιχαήλ Παλαιολόγος που θα αναστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία των Ρωμιών στην Πόλη, όπως έκανε ο συνονόματός του Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, αυτοκράτορας της Νικαίας, πριν από 650 χρόνια, όταν ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη από τους Λατίνους». Ήταν, άλλωστε, η αγαπημένη ιστορία του καθηγητή και συχνά, καθώς γνώριζε καλά και σε λεπτομέρειες, πέρα από μαθηματικά και φυσική, και την ιστορία του Γένους των Ελλήνων, διηγούνταν πολλά ιστορικά γεγονότα με συναρπαστικό τρόπο που αποσπούσε την προσοχή όλων. Γι αυτό, όταν είχε πολυπρόσωπο ακροατήριο, εξιστορούσε σαν να τα είχε ζήσει ο ίδιος, το πώς ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος ίδρυσε την ένδοξη δυναστεία των Παλαιολόγων, την τελευταία βυζαντινή δυναστεία, και πώς κατόρθωσε να μπει στη βασιλεύουσα Πόλη και να την καταλάβει από τους Φράγκους που την κατείχαν από τα χρόνια των Σταυροφοριών. Οι νύχτες του χειμώνα είναι κρύες και μεγάλες στην περιοχή του Καυκάσου και πολλοί ήταν αυτοί από την πολυάριθμη ελληνική κοινότητα της πόλης που έβρισκαν φιλόξενη εστία στο σπίτι του καθηγητή όπου η σύζυγός του Κλεονίκη έκανε τα πάντα για να τους περιποιηθεί και να τους ευχαριστήσει καθώς τους υποδεχόταν «Με την ύαν και την καλοχαρίαν» (Με υγεία και καλή χαρά) όπως έλεγε. Και αυτό γινόταν πολύ συχνά αφού ο χειμώνας στο Καρς άρχιζε Σεπτέμβρη μήνα και διαρκούσε ως τις αρχές του Απρίλη. Έτσι, με τα κλεφτοφάναρα στο χέρι, δυο-δυο, τρεις και περισσότεροι μαζί, συγκεντρώνονταν στο σπίτι του καθηγητή για τα λεγόμενα «παρακάθια» όπου οι γεροντότεροι διηγούνταν διάφορες ιστορίες από τα παλιά, αλλά και παραμύθια για τα παιδιά. Αργότερα, όταν τα παιδιά πήγαιναν για ύπνο, η συζήτηση περνούσε στα σοβαρά και κρίσιμα θέματα. Και

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 17 ήταν πολλά αυτά τα θέματα και πολλές οι απορίες που απαιτούσαν απάντηση. Χωρίς υπερβολή, ο κυρ Θόδωρος για την ελληνική κοινότητα της πόλης ήταν η πηγή απ όπου αντλούσαν όλοι ειδήσεις για το τι συνέβαινε στον κόσμο τα δύσκολα εκείνα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Δεν ήταν μόνο ότι ήξερε καλά τα γράμματα, είχε και πολλούς φίλους εμπόρους και ταξιδευτάδες που κινούνταν συχνά με προορισμό τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου, αλλά και πολύ πιο μακριά, ως ψηλά στη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη. Όπως ήταν καθιερωμένο στις βραδινές συνάξεις, όλα άρχιζαν με ειδήσεις από την Ελλάδα και όλοι περίμεναν να δουν από εκεί κάποιο φως στο βαθύ σκοτάδι του μέλλοντός τους. Οι ειδήσεις βέβαια κατά κανόνα δεν ήταν καλές και στην ομήγυρη, μετά από την εξιστόρηση των γεγονότων και τον απαραίτητο σχολιασμό, επικρατούσε κατήφεια και στενοχώρια. Ήταν η ώρα που ο καθηγητής, με τη γνωστή του ικανότητα να διηγείται και να πείθει για τα λεγόμενά του το ακροατήριο, αναλάμβανε να αλλάξει την ατμόσφαιρα και το κλίμα, μετατρέποντας σιγά-σιγά με τα λόγια του την απογοήτευση σε ελπίδα και την ελπίδα σε βεβαιότητα. Ο τρόπος του ήταν γνωστός και δοκιμασμένος. Τον χρησιμοποιούσε συχνά και στο σχολείο, όταν έβλεπε να κυριαρχεί αγωνία και φόβος στους μαθητές του μετά από κάποιο δυσάρεστο γεγονός για την κοινότητα. Και αυτό ήταν συχνή περίπτωση. Η «επιχείρηση» άρχιζε κατά κανόνα με κάποιο ανέκδοτο ή αθώο χωρατό σε κάποιον για να ελαφρύνει η βαριά ατμόσφαιρα. Και όταν έβλεπε πως αυτό είχε πετύχει, συνέχιζε με μια σύντομη αναφορά σε κάποιο από τα πρόσφατα ευχάριστα γεγονότα που τα κρατούσε σε εφεδρεία για παρόμοιες καταστάσεις. Στη συνέχεια, καθώς το ακροατήριο είχε χαλαρώσει αποβάλλοντας την ένταση και την κατήφεια,

18 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ προχωρούσε «επιθετικά», αναζητώντας και βρίσκοντας μια ευκαιρία για να χαρακτηρίσει ούτε λίγο ούτε πολύ τον Πόντο ως το «κέντρο του κόσμου». Αυτό σήμαινε ασφαλώς συμπερασματικά πως και οι Πόντιοι, κατά τον καθηγητή, όχι μόνο δεν ήταν κατατρεγμένοι και δυστυχείς, αλλά αποτελούσαν τους «εκλεκτούς» και «ικανούς», για τους οποίους έχει γράψει και υμνήσει η Ιστορία. Και δεν το έκανε αυτό από ματαιοδοξία ή καυχησιολογία. Ήταν συστατικό της δικής του μεθόδου να μετατρέπει τους γύρω του από αδρανείς ακροατές σε ενεργούς και δραστήριους συνομιλητές-συζητητές όπως ήθελε. Ήταν αναγκαίο στην περίπτωση αυτή, πέρα απ οτιδήποτε άλλο, να έχουν όλοι κατά την κρίση του πρώτα απ όλα εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και να μη νιώθουν παρακατιανοί και ασήμαντοι. Στη συνέχεια ήταν όλα πιο εύκολα και το μόνο που χρειαζόταν ήταν ένας ήρεμος και τεκμηριωμένος λόγος και ασφαλώς μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Το καλό κλίμα, ωστόσο, το διαμόρφωνε η γυναίκα του, η κυρά Κλεονίκη, που φρόντιζε να περιποιηθεί τους επισκέπτες προσφέροντάς τους ζεστό τσάι και διάφορα γλυκά και αλμυρά εδέσματα. Δεν χάλαγε το χατίρι όμως και σ αυτούς που προτιμούσαν τη ρακή αντί για τσάι, συνοδευόμενη με «στύπα», σπιτικά τουρσιά που έφτιαχναν οι νοικοκυρές στον Πόντο και υπήρχαν για παρόμοιες περιπτώσεις σε όλα τα ποντιακά νοικοκυριά. Από τις πιο συνηθισμένες διηγήσεις του κυρ Θόδωρου ήταν ο Εύξεινος Πόντος και η ιστορία του, που χάνεται στα βάθη των αιώνων, αφού η παρουσία του Ελληνισμού εκεί ανάγεται στα μυθικά χρόνια. Και αυτό δεν γινόταν τυχαία. Οι δοκιμασμένοι σκληρά συμπατριώτες του από τις μαζικές διώξεις και τους εκτοπισμούς των Τούρκων, τον ξεριζωμό από τις εστίες τους και την ταπεινωτική προσφυγιά, έπρεπε να δυναμώσουν το καταπτοημένο φρόνημά τους και να

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 19 πάρουν κουράγιο και δύναμη για να ξεπεράσουν ό,τι έζησαν και να αντέξουν αυτά που έμελλαν με βεβαιότητα να έρθουν. Δεμένος άρρηκτα με τον Πόντο και τη Μαύρη Θάλασσα ήταν από τα πανάρχαια χρόνια και ο Καύκασος, ο Μεγάλος και ο Μικρός. Είναι ο ορεινός όγκος μήκους 1.250 χιλιομέτρων και πλάτους 100-250, που χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία, αρχίζοντας από την Κασπία Θάλασσα και φτάνοντας ως τον Εύξεινο Πόντο. Εκτείνεται στις χώρες Γεωργία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, στις αυτόνομες περιοχές της Ατζαρίας, Αμπχαζίας, Οσετίας, Τσετσενίας και στην περιοχή του Κουμπάν της νότιας Ρωσίας. Χωρίζεται σε τρία τμήματα, στον δυτικό, τον κεντρικό και τον ανατολικό Καύκασο, με διαφορετικό κλίμα και ύψος σε κάθε του περιοχή. Στον κεντρικό Καύκασο βρίσκονται οι πιο ψηλές κορυφές του ορεινού συγκροτήματος. Είναι οι κορυφές Ελμπρούς με υψόμετρο 5.633 μέτρα, Ντιχτάου με 5.203 και Καζμπέκ με υψόμετρο 5.047. Από τα απρόσιτα εδάφη του και την καίρια θέση του στον ανατολικό Πόντο, ο Καύκασος υπήρξε ανέκαθεν παραδοσιακό καταφύγιο προσφύγων και συνεχίζει να κατοικείται από ένα μωσαϊκό εθνοτήτων ανάμεσα στις οποίες έντονη ήταν πάντα η παρουσία των Ελλήνων. Αυτό που τόνιζε ο κυρ Θόδωρος από την αρχή, όταν ξεκινούσε τις διηγήσεις του, ήταν πως οι Έλληνες δεν εμφανίστηκαν στον Πόντο μόλις πριν από λίγους αιώνες. Με στοιχεία και ντοκουμέντα αδιάψευστα αποδείκνυε πως η παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή του Πόντου συνολικά εντοπίζεται τουλάχιστον από τον 9ο π.χ. αιώνα με έμφαση κυρίως στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Οι ιστορικοί ερευνητές κάνουν λόγο για πολλές ελληνικές αποικίες που ιδρύθηκαν στα παράλια του Πόντου από τον 8ο ως τον 6ο π.χ. αιώνα. Κι αυτό γιατί τα μέρη αυτά ήταν εύφορα και η παραγωγικότητα μεγάλη παράγοντας που επέδρασε

20 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ σημαντικά στο να δημιουργηθούν πολλές ελληνικές πόλεις με υψηλό οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο για αιώνες. Συγχρόνως οι Έλληνες κάτοικοι των πόλεων αυτών φρόντιζαν να ζουν αρμονικά με τους γηγενείς πληθυσμούς, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην πολιτιστική και οικονομική τους ανάπτυξη. Πρώτη ελληνική αποικία στον Πόντο ο καθηγητής Κυριακίδης ανέφερε τη Σινώπη που ιδρύθηκε στις αρχές του 8ου π.χ. αιώνα από τη Μίλητο της Ιωνίας. Ήταν η πατρίδα του Διογένη, του μεγάλου κυνικού φιλόσοφου της ελληνικής αρχαιότητας κατά τον 4ο π.χ. αιώνα, που έμεινε στην ιστορία για την αρνητική του στάση απέναντι στα πλούτη και τη δόξα. Με βάση τη Σινώπη ιδρύθηκαν στη συνέχεια από τους Έλληνες πολλές και σημαντικές αποικίες στα ανατολικά παράλια του Πόντου, όπως η Σαμψούντα, τα Κοτύωρα (η πόλη «Κύτωρος» στην Ιλιάδα του Ομήρου), η Κερασούντα και η Τραπεζούντα, πόλεις που αποτέλεσαν κέντρα πολιτισμού και ανάπτυξης για τους επόμενους αιώνες. Στη συνέχεια ο καθηγητής, σε ένα χάρτη μόνιμα αναρτημένο στον τοίχο, έδειχνε λες κι έκανε μάθημα στο σχολείο, πού ήταν οι τόποι όπου οι αρχαίοι Έλληνες ίδρυσαν μεγάλες και ακμάζουσες πόλεις, πολλές από τις οποίες συνέχιζαν να υπάρχουν και να ζουν αρχίζοντας από την Πόλη, το Βυζάντιο της αρχαιότητας. Στη συνέχεια, στα νότια παράλια ήταν η Χαλκηδόνα, η Ηράκλεια, η Τίος, η Αμαστρίς, η Σήσαμος, το Κύτωρος, η Κρώμνα, η Ιωνόπολις, η Σινώπη, η Λεοντόπολις, η Αμισός, η Οινόη, το Πολεμώνιον, τα Κοτύωρα, η Τραπεζούς, η Ριζούς, αι Αθήναι. Μετά, ανέβαινε πιο πάνω, ανατολικά στα παράλια του Καυκάσου όπου υπήρχαν οι πόλεις Βάττα (το σημερινό Βατούμι ή Μπατούμι), Φάσις, Διοσκουριάς (το σημερινό Σουχούμι) και η Πιτυούς. Έπειτα ο καθηγητής γύριζε προς τα πίσω, απαριθμώντας τα βόρεια παράλια της Μαύρης

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 21 Θάλασσας προς την Κριμαία (την αρχαία «Ταυρική») και την Αζωφική Θάλασσα (τη «Μαιώτιδα λίμνη» των αρχαίων Ελλήνων) όπου οι Έλληνες είχαν ιδρύσει τις πόλεις Ερμώνασσα, Φαναγόρεια, Παντικάπαιον (σημερινό Κερτς), Νυμφαίον, Ψόα, Θεοδοσία, Νεάπολις (σημερινή Συμφερόπολις), Σύμβολον, Χερσώνα, Ευπατόριον, Καλός Λιμήν, Κερκίνη, Ολβία. Η περιήγηση «επί χάρτου» τελείωνε με αναφορά στις αρχαίες πόλεις των δυτικών παραλίων της Μαύρης Θάλασσας Ίστρος, Κρουνοί, Τόμοι (σημερινή Κωστάντζα), Καλάτις, Οδησσός (Πάρνα), Μαρκιανούπολις, Μεσημβρία και Απολλωνία. Δεν ήταν μία ή δύο οι ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας στη Μαύρη Θάλασσα. Ήταν δεκάδες, περίπου 75, και από το αναμφισβήτητο αυτό γεγονός έβγαινε αβίαστα το συμπέρασμα πως η παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή ούτε ολιγόχρονη ούτε περιστασιακή ήταν. Και προπάντων όχι πρόσφατη των τελευταίων αιώνων. Γνήσιος Πόντιος ο Θεόδωρος Κυριακίδης και θερμός υποστηρικτής της ιδέας να δημιουργηθεί στον Πόντο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, δεν έχανε την ευκαιρία να εμφανίζει την ιδέα αυτή ως απόλυτη ιστορική αναγκαιότητα που πήγαζε από το παρελθόν αλλά και τα δεδομένα που διαμορφώθηκαν στην περιοχή μέσα από τη διαδρομή των αιώνων και την εποχή του. Έκανε τότε λόγο για την ακμή που γνώρισε η περιοχή κατά την περίοδο των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, επικεντρώνοντας τη διήγησή του στην ίδρυση του κράτους του Πόντου από τους Μιθριδάτες στα χρόνια 281-63 π.χ. Είχε ασφαλώς να πει πολύ περισσότερα για τους προηγούμενους αιώνες, αλλά το θέμα είχε κάποια επικαιρότητα εκείνα τα χρόνια και ήθελε να εξηγήσει πώς η ιδέα της δημιουργίας ελληνικού κράτους στον Πόντο είχε μεγάλο ιστορικό παρελθόν. Εκείνο τον καιρό, ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος προσπαθούσε σε συνεννόηση με τους απανταχού

22 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ποντίους να προωθήσει την ιδέα της δημιουργίας ανεξάρτητης ελληνικής δημοκρατίας στον Πόντο παρά τις τουρκικές απειλές και βιαιότητες σε βάρος των κατοίκων των παραθαλάσσιων κυρίως περιοχών του Πόντου. Έτσι, στη διήγηση του καθηγητή έπαιρνε μεγαλύτερη έκταση η ζωή και η δράση του τολμηρού βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη Στ του Ευπάτορα, «Πέρση την καταγωγή και Έλληνα τη διανοία», όπως έλεγε. Ο Μιθριδάτης, με βάση την Τραπεζούντα, πρωτεύουσα του βασιλείου του, ξεσήκωσε τους Έλληνες Ποντίους στα χρόνια 88-85 π.χ. ενάντια στους Ρωμαίους κατακτητές, αντιδρώντας στην καταπιεστική κυριαρχία τους. Ήταν ο ηγεμόνας που στα χρόνια της ακμής του μετονομάστηκε προς τιμήν του η αρχαιοελληνική πόλη Κερκινίτιδα στη δυτική Κριμαία όπου σήμερα βρίσκεται η μικρή πολίχνη Μπογάζκεσεν, σε «Ευπατορία». Και όλα αυτά, όταν οι Ρωμαίοι είχαν υποτάξει τους πάντες και οι λεγεώνες τους είχαν κυριεύσει όλες τις χώρες της Μεσογείου από την Αίγυπτο ως τις Ηράκλειες Στήλες και από τη Σικελία ως τις Βαλεαρίδες Νήσους, φτάνοντας ψηλά ως τη Γερμανία και τη μακρινή Σκανδιναβία. Ο Μιθριδάτης δεν πτοήθηκε από τη ρωμαϊκή ισχύ και στράφηκε ενάντια στους Ρωμαίους ελευθερώνοντας, πρόσκαιρα όμως, τους ελληνικούς και άλλους πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Οι Ρωμαίοι, γνωρίζοντας τη μεγάλη στρατηγική σημασία του Πόντου, αντέδρασαν άμεσα στα σχέδια του Μιθριδάτη να αποτινάξει τον ρωμαϊκό ζυγό. Κατέλαβαν τότε και κατέλυσαν ύστερα από πολύχρονους αγώνες το ποντιακό κράτος στα παράλια της Μικράς Ασίας, που εκτεινόταν μεταξύ Παφλαγονίας και Κολχίδας, για να μετατραπεί ολόκληρη η περιοχή σε επαρχία του ρωμαϊκού κράτους. Ήταν η ιστορία που ο καθηγητής χρησιμοποιούσε για να δείξει την τόλμη και αποφασιστικότητα

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 23 των Ποντίων απέναντι στις δυσκολίες και τα προβλήματα. Κι αυτό, παρά το θλιβερό τέλος του βασιλιά Μιθριδάτη, ενίσχυε την αυτοπεποίθηση των κατατρεγμένων Ποντίων προσφύγων του Καρς, που τα χρόνια εκείνα ζούσαν με την αγωνία για το παρόν και το μέλλον τους. Τον Πόντο είχαν πατρίδα και οι θρυλικές Αμαζόνες, γι αυτό ό,τι αναφερόταν σ αυτές προκαλούσε έντονο ενδιαφέρον στους Έλληνες του Πόντου και ιδιαίτερα στις γυναίκες. Μελετημένος καλά ο κυρ Θόδωρος ήξερε πως μόνο αν παράλληλα με τους άντρες κρατηθεί υψηλό ηθικό και στις γυναίκες της προσφυγιάς, αυτό θα μεταδοθεί και στα παιδιά και υπήρχε ελπίδα κάποτε να δουν και να ζήσουν τουλάχιστον αυτά τις καλές ημέρες που έζησαν οι ίδιοι, όπως παλιά. Οι Αμαζόνες, το πολεμόχαρο αυτό έθνος γυναικών, ζούσαν στις ανατολικές περιοχές του Εύξεινου Πόντου, στις πηγές του ποταμού Θερμώδοντα, κοντά στα Καυκάσια όρη, όπως περιγράφει ο Στράβων. Κέντρο των καταπληκτικών αυτών πλασμάτων ήταν η γυναικόπολη Θεμίσκυρα απ όπου ξεκινούσαν τις εκστρατείες τους στα χρόνια 1300-1200 π.χ., φτάνοντας και ως την Ελλάδα, πολύ πιο παλιά από την έκρηξη του Τρωικού πολέμου. Με τους άντρες ζούσαν μόλις δύο μήνες το χρόνο, μόνο για να τεκνοποιούν. Τους υπόλοιπους δέκα μήνες ζούσαν μόνες, ασχολούμενες αποκλειστικά με τα «πολέμια», με την τέχνη, δηλαδή, του πολέμου. Μάλιστα, από τα παιδιά που γεννούσαν κρατούσαν μόνο τα θηλυκά, ενώ τα αγόρια τα έδιναν στους άντρες. Μάχονταν έφιππες με φοβερή δύναμη και τόλμη, και όπλα τους ήταν το τόξο, ο αμφίστομος πέλεκυς και η στρογγυλή ασπίδα. Λέγεται μάλιστα πως έκοβαν τον ένα τους μαστό για να μην τις εμποδίζει στη χρήση του τόξου. Αυτός ήταν ο λόγος που δεν είχαν γάλα για τα βρέφη τους και τα έτρεφαν τελικά με γάλα από τις φοράδες που χρησιμοποιούσαν στον πόλεμο.

24 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Η αρχαία ελληνική μυθολογία αναφέρει πως ο βασιλιάς των Αθηνών Θησέας μαζί με τον ημίθεο Ηρακλή, γιο του Δία και της Αλκμήνης, εκστράτευσαν ενάντια στις Αμαζόνες στον Πόντο, κατέλαβαν την πρωτεύουσά τους Θεμίσκυρα και απήγαγαν την όμορφη βασίλισσά τους Αντιόπη, την οποία παντρεύτηκε στη συνέχεια ο Θησέας. Από το γάμο αυτό θα γεννηθεί ο Ιππόλυτος, ένας πανέμορφος νέος, από τη ζωή του οποίου ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης εμπνεύστηκε το ομώνυμο έργο «Ιππόλυτος». Για την απαγωγή αυτή, ο σχετικός μύθος αναφέρει πως οι Αμαζόνες στράφηκαν ενάντια στην Αθήνα όπου συγκρούστηκαν με σφοδρότητα με τους Αθηναίους και η Αμαζόνα Μολπαδία σκότωσε για εκδίκηση την Αντιόπη στη μάχη που ακολούθησε. Αλλά ο κυρ Θόδωρος δεν περιοριζόταν στο μύθο για να ερμηνεύσει την ελληνική παρουσία στον Εύξεινο Πόντο και τις σχέσεις των αρχαίων Ελλήνων με τους λαούς της περιοχής από τα πανάρχαια χρόνια. Πρόσθετε και ιστορικά στοιχεία σύμφωνα με τα οποία στην ομώνυμη κοιλάδα των Αμαζόνων κατοικούσαν για αιώνες ελληνικοί πληθυσμοί, για την ύπαρξη των οποίων κάνουν συχνά λόγο οι αρχαίοι συγγραφείς τούς επόμενους ιστορικούς αιώνες. Όταν η διήγηση για τις Αμαζόνες του Πόντου τελείωνε, ο καθηγητής έδειχνε με καμάρι τη γυναίκα του Κλεονίκη, λέγοντας τα καλύτερα λόγια για το κουράγιο και το θάρρος της. Λες και προαισθανόταν ότι θα ήταν αυτή που σε λίγα χρόνια θα αναλάμβανε όλη την ευθύνη να φέρει σε πέρας τον δύσκολο αγώνα της ζωής και της επιβίωσης στην οικογένειά του μέσα από πολλές δοκιμασίες και περιπέτειες. Η διήγηση του κυρ Θόδωρου για τη ζωή και τις περιπέτειες του Προμηθέα, ήρωα της ελληνικής αρχαιότητας, δεν μπορούσε παρά να είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες, αφού συνδεόταν με τα ψηλά βουνά του Καυκάσου. Τα παιδιά τα

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 25 ενθουσίαζε η πλοκή της υπόθεσης. Τους μεγάλους τους ευχαριστούσε και τους κολάκευε το μήνυμα που έβγαινε από τον αγώνα του φιλάνθρωπου αυτού ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, που φώτισε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ήταν ο ήρωας που είχε στόχο της ζωής του να βοηθάει τους θνητούς ανθρώπους για να βελτιώσουν τη ζωή τους, παρά τις αντιρρήσεις των νέων τυραννικών θεών του Ολύμπου που ήθελαν αυτοί να ελέγχουν τα πάντα. Ο Προμηθέας, αθάνατος από τη γενιά των δυνατών Τιτάνων, βασανίστηκε για χιλιάδες χρόνια αλυσοδεμένος στον αφιλόξενο Καύκασο από τον Δία, στο βουνό που αποτελούσε και το έσχατο όριο του τότε γνωστού κόσμου. Αιτία αποτέλεσε η φιλάνθρωπη στάση του που προσέβαλε το κύρος και το γόητρο των Ολύμπιων θεών. Ένας αετός, μάλιστα, γιος της Έχιδνας και του Τυφώνα κατά το μύθο, σταλμένος και αυτός από τον υπερόπτη Δία, του σπάραζε καθημερινά το συκώτι που ξανασχηματιζόταν όμως τα βράδια επειδή ο Προμηθέας ήταν αθάνατος. Ο κύριος λόγος της τιμωρίας του Προμηθέα ήταν ότι βοήθησε τους ανθρώπους χωρίς την έγκριση των θεών, κλέβοντας απ αυτούς τη φωτιά και δίνοντάς την στους ανθρώπους για να μπορούν να ασκούν και αυτοί, όπως οι θεοί, πολλές τέχνες, να κατασκευάζουν και να δημιουργούν. Ακόμα, θύμωσαν οι θεοί γιατί ο Προμηθέας έμαθε στους ανθρώπους να χτίζουν σπίτια, να ζεύουν το αλέτρι στα βόδια και στο άρμα τα άλογα, αλλά και να σκαρώνουν καράβια ώστε να ταξιδεύουν στις μακρινές θάλασσες, να γιατρεύονται με τα βότανα της γης και να προφητεύουν το μέλλον εξετάζοντας διάφορα φαινόμενα της φύσης. Και το πιο σημαντικό που εξόργισε τους θεούς ήταν πως ο ευεργέτης των ανθρώπων Προμηθέας τους έμαθε την τέχνη της μεταλλουργίας, τέχνη αποκλειστική του Ηφαίστου, γεγονός που άνοιξε διάπλατα τους ορίζοντες για τον αδύναμο ως τότε άνθρωπο.

26 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Τελικά, τον Προμηθέα δεσμώτη δεν τον απελευθέρωσαν οι θεοί, που δεν αποδέχτηκαν ποτέ το γεγονός ότι οι άνθρωποι απέκτησαν θεϊκές ικανότητες. Ο Ηρακλής, ήρωας ονομαστός και ιδιαίτερα αγαπητός και αυτός στους Έλληνες, αγανάκτησε από την άδικη τιμωρία που επέβαλαν οι θεοί στον Προμηθέα, και παρότι ήταν γιος του Δία ήρθε στον Καύκασο και χάρη στη μεγάλη σωματική του δύναμη έσπασε τις χοντρές αλυσίδες και τον απελευθέρωσε από τα δεσμά του. Οι Έλληνες Πόντιοι ανέφεραν συχνά στις διηγήσεις τους τον πασίγνωστο μύθο του Φρίξου και της Έλλης και του χρυσόμαλλου δέρατος, αλλά και τη συνέχεια με την Αργοναυτική εκστρατεία, ως αρχή της ιστορίας τους στον Εύξεινο Πόντο. Ήταν η αγαπημένη ιστορία όλων τους, αφού συνέδεε απευθείας την Ελλάδα και τους Έλληνες με τον ανατολικό Πόντο, από την αρχαία ελληνική πόλη Βάττα (σημερινό Μπατούμι) ως τις εκβολές του ποταμού Άλυ στη Σαμψούντα, την αρχαία Αμισό. Η ιστορία αναφερόταν στο ταξίδι του Ιάσονα και των συντρόφων του με το πλοίο Αργώ, που άρχισε από το λιμάνι της Ιωλκού στη Θεσσαλία για να καταλήξει μετά από περιπέτειες στο ανατολικό άκρο του Πόντου, στη μακρινή Κολχίδα, όπου και το βασίλειο του τοπικού βασιλιά Αιήτη. Σκοπός του ταξιδιού, που ονομάστηκε Αργοναυτική εκστρατεία, ήταν να φέρει ο μονοσάνδαλος Ιάσονας πίσω στην Ελλάδα το χρυσόμαλλο δέρας, το δέρμα, δηλαδή, του κριαριού που μετέφερε τον Φρίξο στη μακρινή αυτή χώρα όπου κατέφυγε για να σωθεί κυνηγημένος από τον πατέρα του, βασιλιά του Ορχομενού, και τη μητριά του. Το ιερό αυτό κριάρι, μετά τη σωτηρία του, ο Φρίξος το θυσίασε στον Δία και το δέρμα του το προσέφερε στο βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη να το φυλάει. Και εδώ, ο κυρ Θόδωρος άνοιγε μια παρένθεση για να εξηγήσει το μύθο, υποστηρίζοντας πως πίσω του υπήρχαν

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 27 πολλές αλήθειες και η ίδια η πραγματικότητα της εποχής. Έτσι, υποστήριζε πως το περιεχόμενο του μύθου δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ότι οι έμπειροι Έλληνες ναυτικοί δεν έψαχναν στην Κολχίδα τυχαία, ούτε έκαναν τόσο μακρύ και επικίνδυνο δρόμο για ένα δέρμα, ακόμα κι αν αυτό ήταν χρυσόμαλλο. Γνώριζαν τον πλούτο της περιοχής και ερευνούσαν στις ακτές της Κολχίδας για πολύτιμα μέταλλα και κυρίως για χρυσάφι, και αυτό αντιπροσώπευε στην ουσία το δέρμα που προσέφερε ο Φρίξος στο βασιλιά Αιήτη. Στην εκστρατεία των Αργοναυτών πήραν μέρος όλοι οι ήρωες της Αρχαίας Ελλάδας, περίπου πενήντα πρόσωπα. Ανάμεσά τους ήταν ο Ηρακλής και ο σύντροφός του Ύλας, γιος του βασιλιά της πανάρχαιας προελληνικής φυλής των Δρυόπων του Παρνασσού. Οι δύο φίλοι είχαν μια περιπέτεια περίεργη, που οι φίλοι, γνωστοί και συγγενείς του καθηγητή Θεόδωρου Κυριακίδη συνέδεσαν με τον ίδιο και την οικογένειά του τα επόμενα χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής: Όταν το πλοίο του Ιάσονα έφτασε στη Μικρά Ασία, κοντά στη νήσο Κίο της Προποντίδας, ο Ύλας κατέβηκε από την Αργώ και πήγε να φέρει νερό από κάποια κοντινή πηγή, αλλά χάθηκε στο δρόμο. Ο Ηρακλής, απαρηγόρητος για το χαμό του φίλου του, έμεινε πίσω ψάχνοντας να τον βρει. Το πλοίο, όμως, δεν τους περίμενε και απέπλευσε με προορισμό την Κολχίδα. Η ιστορία αυτή διατηρήθηκε στην περιοχή ακόμα και στα ιστορικά χρόνια και τη γιόρταζαν οι ντόπιοι κάτοικοι με το να διασκορπίζονται στα βουνά και τα δάση και να φωνάζουν το όνομα του χαμένου φίλου του Ηρακλή Ύλα. Με παρόμοιο δραματικό περιεχόμενο θα επαναληφθεί ως γεγονός η όλη ιστορία με πρωταγωνιστή και θύμα τον κυρ Θόδωρο Κυριακίδη το 1922. Αποτέλεσμα ήταν εκτός των άλλων να χαθεί ο κυρ Θόδωρος και να βρεθεί ο μικρός Μιχάλης με την οικογένειά του στη μακρινή Κολχίδα του

28 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Πόντου. Μόνο που τώρα η περιοχή είχε άλλο όνομα λεγόταν Γεωργία. Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν στο ιστορικό παρελθόν της Τραπεζούντας, την οποία οι Πόντιοι θεωρούσαν ανέκαθεν πρωτεύουσα του Πόντου. Ο καθηγητής, μέσα στις άλλες ιστορικές αναφορές για την πόλη, χρησιμοποιούσε και το έργο «Κύρου Ανάβασις» του ιστορικού Ξενοφώντα, ο οποίος κάνει λόγο ότι οι Μύριοι στη διαδρομή τους στη Μικρά Ασία πέρασαν το 401 π.χ. και από την Τραπεζούντα την οποία ονόμασε «Πόλιν Ελληνίδα μεγάλην και ευδαίμονα». Όπως διηγείται ο Ξενοφών, οι Μύριοι έμειναν στην πόλη της Τραπεζούντας τριάντα ημέρες και γνώρισαν την πατροπαράδοτη φιλοξενία των Ελλήνων του Πόντου, γιόρτασαν ελληνοπρεπώς και χόρεψαν τον ένοπλο «πυρρίχιο χορό» των Ποντίων, που διατηρήθηκε όλους τους επόμενους αιώνες στις ελληνικές παροικίες του Πόντου έως σήμερα. Όπως ήταν επόμενο, η ένδοξη και κραταιά Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε σημαντική θέση στις διηγήσεις του κυρ Θόδωρου. Κατά την περίοδο αυτή, ο Πόντος αποτέλεσε ένα από τα 29 Θέματα που συγκροτούσαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχοντας ως πρωτεύουσα την Τραπεζούντα, την πόλη που συνδέθηκε άρρηκτα με τον Ποντιακό Ελληνισμό. Η περιοχή γνώρισε τότε μεγάλη ακμή και ανάπτυξη, και ιδιαίτερα στα χρόνια από το 1204 ως το 1461 που βασίλεψαν στην Τραπεζούντα και τον Πόντο οι απόγονοι της οικογένειας του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α Κομνηνού, οι λεγόμενοι «Μεγάλοι Κομνηνοί». Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε διαμελιστεί από τους Φράγκους «σωτήρες» της Δ Σταυροφορίας και στην Κωνσταντινούπολη, τη βασιλίδα των πόλεων, βασίλευε Φράγκος ηγεμόνας. Τότε, ο Αλέξιος Κομνηνός, εγγονός του Βυζαντινού αυτοκράτορα και νόμιμος κληρονόμος του βυζαντινού θρόνου, ίδρυσε το

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 29 1204 την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας παρά τις αντιδράσεις του Θεοδώρου Λάσκαρι, αυτοκράτορα τότε της Νίκαιας Βιθυνίας και των Σελτζούκων Τούρκων. Η Τραπεζούντα αναπτύχθηκε στη συνέχεια ραγδαία, αποτέλεσε κέντρο του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου και κυριάρχησε στο χώρο ως το 1461 οπότε καταλύθηκε η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς Τούρκους του Μωάμεθ Β του Πορθητή. Στα 250 και πλέον χρόνια της, η αυτοκρατορία των Κομνηνών της Τραπεζούντας ανέπτυξε ισχυρούς δεσμούς με τους γειτονικούς λαούς και τις ηγεμονίες του Καυκάσου και της Κριμαίας, και εμπορικές σχέσεις με όλα τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Ήταν η περίοδος κατά την οποία η Τραπεζούντα αναδείχτηκε πραγματικά σε μεγάλο κέντρο του ελληνικού πολιτισμού για σχεδόν δυόμισι αιώνες. Κάνοντας λόγο για τη βυζαντινή Τραπεζούντα, ο καθηγητής έκρινε πάντα απαραίτητο να αναφερθεί και σε ένα άξιο τέκνο της, που πρωταγωνίστησε στην Αναγέννηση της Δύσης, το λόγιο, θεολόγο και φιλόσοφο Βησσαρίωνα που υπήρξε και μητροπολίτης της Νίκαιας Βιθυνίας στον ταραγμένο 15ο αιώνα. Ο Βησσαρίων γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου το 1400 και σπούδασε στην περίφημη τότε σχολή της γενέτειράς του, που η φήμη της ξεπερνούσε κάθε άλλη σχολή εκείνης της εποχής. Συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης και μαθήτευσε στη σχολή του Πλήθωνα Γεμιστού στο δεσποτάτο του Μυστρά κοντά στον τελευταίο μετά από λίγο αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, με τον οποίο συχνά συζητούσε την ανάγκη να αλλάξουν θεσμοί και πράγματα στη συρρικνωμένη πια και άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία για να διασωθεί ο Ελληνισμός από την επερχόμενη θύελλα. Το 1437 ο Βησσαρίων, μαζί με άλλους επιφανείς του Βυζαντίου,

30 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ θα συνοδεύσει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Η Παλαιολόγο στην Ιταλία όπου έγινε προσπάθεια να εξασφαλιστεί βοήθεια από τη Δύση για να αποφύγει η Πόλη την επικείμενη κατάληψή της από τους Οθωμανούς. Όμως οι προσπάθειες έμειναν άκαρπες γιατί το μόνο που ενδιέφερε τους Δυτικούς ήταν να υποταχθεί η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία στην Καθολική Εκκλησία και τον Πάπα. Τελικά, ο Βησσαρίων, που μετέφερε τον πλούτο των γνώσεων του Ελληνισμού και του Βυζαντίου στην Ιταλία και υπήρξε ένας από τους πρωταγωνιστές της Αναγέννησης, θα πεθάνει ουσιαστικά πρόσφυγας στη Ραβέννα το 1472 με την πικρία της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453 και οκτώ χρόνια αργότερα, το 1461, της άλωσης και της πατρίδας του Τραπεζούντας από τους Τούρκους. Δεν σταματούσε, όμως, η συζήτηση εκεί, αλλά γινόταν ανταλλαγή σκέψεων στην ομήγυρη για τις συνέπειες και τα προβλήματα που ακολουθούσαν τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Η Άλωση της Πόλης και της Τραπεζούντας από τους Τούρκους ήταν από τα θέματα που συχνά απασχολούσαν τους συνομιλητές που διαπίστωναν ότι αποτέλεσαν γεγονότα τα οποία συνέχιζαν να επηρεάζουν καθοριστικά τον Ποντιακό Ελληνισμό ως τις μέρες τους, σαν να είχαν συμβεί μόλις λίγο πριν. Πρώτο συμπέρασμα ήταν πως τα γεγονότα αυτά έφεραν το τέλος της πολιτικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας των Ελλήνων του Πόντου. Αυτό ήταν γεγονός που δεν μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει, ιδιαίτερα στον Πόντο όπου ο Ελληνισμός υπέστη τα πάνδεινα από τους Οθωμανούς κατακτητές. Από την άλλη, όμως, όλοι αισθάνονταν υπερηφάνεια και ικανοποίηση πως όλους τους αιώνες από την Άλωση ως τις μέρες τους, οι Έλληνες του Πόντου όχι μόνο δεν έχασαν την εθνική τους ταυτότητα, αλλά απεναντίας συνέχισαν και κατά τη μακραίωνη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 31 είναι Έλληνες, διατηρώντας τη θρησκεία και τη γλώσσα τους φανερά αλλά και κρυφά σε κάποιες περιπτώσεις δύσκολων περιστάσεων και σκληρών διωγμών. Απόδειξη αποτελούσε το γεγονός ότι ανάμεσα στους Έλληνες του Καρς υπήρχε και ένας αριθμός τουρκόφωνων αλλά ακραιφνών Ελλήνων προσφύγων από την Πάφρα του δυτικού Πόντου, οι οποίοι αναγκάστηκαν με τη βία να αλλάξουν την ελληνική γλώσσα με την τουρκική. Όμως κράτησαν με πείσμα και φανατισμό τη θρησκεία και την εθνικότητά τους και δεν ανέχονταν με τίποτα να τους ταυτίζουν με τους Τούρκους. Ακόμα, υπήρχαν ανάμεσά τους και μερικοί άλλοι Σταυριώτες όπως τους έλεγαν στο Καρς που κατάγονταν από το χωριό Σταυρίν της Αργυρούπολης, οι οποίοι ήταν κρυπτοχριστιανοί και δεν αλλαξοπίστησαν παρά μόνο φαινομενικά ενώ παρέμειναν πιστοί χριστιανοί, ίσως πιο πιστοί από τους άλλους ομόδοξούς τους που ζούσαν με ασφάλεια σε άλλες περιοχές. Όλοι ακόμα συμφωνούσαν πως για τον Ελληνισμό του Πόντου σημαντικά βοήθησαν, πέρα από τη θρησκεία και τη γλώσσα, η διατήρηση των ηθών και εθίμων και η ποντιακή πολιτιστική παράδοση που μεταβιβαζόταν ανόθευτη από γενιά σε γενιά όλους τους προηγούμενους αιώνες. Και ο κυρ Θόδωρος, δάσκαλος ο ίδιος, δεν μπορούσε παρά να συμφωνήσει προσθέτοντας ότι στη διάσωση του Ποντιακού Ελληνισμού βοήθησε και η έμφυτη έφεση για μάθηση και παιδεία που παρατηρείται στο χώρο των Ποντίων, γεγονός που αποδεικνύεται από τα πολλά ελληνικά σχολεία, γυμνάσια και λύκεια, που ιδρύθηκαν στο Καρς και στα περίπου 80 ελληνικά χωριά του ρωσικού Κυβερνείου του Καρς και σε κάθε περιοχή που είχε ελληνικό πληθυσμό. Ανάμεσα στα θέματα που απασχολούσαν στις συχνές συναντήσεις τους τα μέλη της ομήγυρης ήταν και αυτό της μετακίνησης και εγκατάστασης της τουρκικής φυλής στη

32 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Μικρά Ασία κάτω από την πίεση των Μογγόλων του Τσενγκίς Χαν στις αρχές του 13ου αιώνα. Όλοι οι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με το θέμα συμφωνούν πως μόλις 50 χιλιάδες ήταν όλοι κι όλοι οι Τούρκοι οι οποίοι υπό την ηγεσία του φύλαρχου Σουλεϊμάν μπόρεσαν με τους Σελτζούκους του Ικονίου να κυριαρχήσουν στις περιοχές της Μικράς Ασίας όπου υπήρχαν πολλές και μεγάλες ελληνικές πόλεις, τις οποίες αδυνατούσε πια να προστατέψει το διαλυμένο κράτος του Βυζαντίου. Οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών εξισλαμίστηκαν στη συνέχεια με βίαιο τρόπο και βαθμιαία ενσωματώθηκαν στο τουρκικό κράτος του Οσμάν ή Οθωμάν που ανακηρύχτηκε σουλτάνος και ιδρυτής του οθωμανικού κράτους με πρωτεύουσα την Προύσα. Πολλές είναι οι ιστορίες που συνδέονται με τη σκοτεινή αυτή περίοδο των μεγάλων ανακατατάξεων στην περιοχή της Μικράς Ασίας, ιστορίες που πολλαπλασιάστηκαν μέσα από την προφορική παράδοση τους επόμενους αιώνες, όταν οι Τούρκοι έγιναν κυρίαρχοι της Μικράς Ασίας μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και της Τραπεζούντας. Ανάμεσα στις ιστορίες αυτές, πολλές ήταν εκείνες που αναφέρονταν στις σχέσεις μεταξύ των Τούρκων κατακτητών και των χριστιανών που κατοικούσαν στην περιοχή από αιώνες. Δεν ήταν όλες διηγήσεις με θλιβερό ή στενόχωρο περιεχόμενο γιατί υπήρξαν και εποχές ειρηνικής συνύπαρξης των δύο λαών και αυτό αποτυπώνεται σε μύθους αλλά και σε πραγματικές ιστορίες και γεγονότα που διατηρήθηκαν ζωντανά για αιώνες. Μια παρόμοια ιστορία διηγήθηκε ένα βράδυ στους προσκεκλημένους συνδαιτυμόνες ο κυρ Θόδωρος, που την άκουσε από τη γιαγιά του στην Τραπεζούντα. Ήταν η ιστορία της πανέμορφης σουλτάνας Αϊσέ ή Γκιούλ Μπαχάρ, όπως έμεινε στην παράδοση, που ήταν Ελληνίδα και την παντρεύτηκε ο Τούρκος σουλτάνος Βαγιαζίτ Β ο Δίκαιος

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 33 (1481-1512), όταν μετά την παράδοση της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς το 1461, τυχαία τη συνάντησε στην κωμόπολη Λιβερά της Τραπεζούντας όπου ζούσε η όμορφη κόρη με τον χριστιανό ιερέα πατέρα της. Αυτό λένε πως συνέβη στα τέλη περίπου του 15ου αιώνα, όταν ο Βαγιαζίτ κατά την εκστρατεία του ενάντια στους Πέρσες, πέρασε από την κωμόπολη Λιβερά και κατάκοπος καθώς ήταν από τη διαδρομή, σταμάτησε να ξεκουραστεί δίπλα στη δροσερή πηγή του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου της περιοχής Λιβερά. Εκεί τυχαία συνάντησε την ωραία παπαδοπούλα που τη λέγανε Μαρία και ήταν κόρη του παπά Χρυσόστομου που ιερουργούσε στο ναό. Την είδε τότε ο Βαγιαζίτ και την ερωτεύτηκε παράφορα. Αποφάσισε τότε να την κάνει γυναίκα του, για να διαπιστώσει ότι πέρα από την ξακουστή ομορφιά της είχε και πολλά άλλα χαρίσματα και υπέροχο ψυχικό και πνευματικό κόσμο αλλά και πηγαία ευγένεια. Την παντρεύτηκε, λοιπόν, επιτόπου και την πήρε μαζί του στη μακρινή Βαγδάτη όπου έδωσε μάχη με τους Πέρσες και τους νίκησε, για να επιστρέψει στην Πόλη νικητής και τροπαιούχος, έχοντας στο πλευρό του τη νέα του σύζυγο, την οποία ο ίδιος ονόμασε Γκιούλ Μπαχάρ, δηλαδή τριανταφυλλένιο άρωμα ή άρωμα του ρόδου. Η αυλή του σουλτάνου όμως θορυβήθηκε από τον ερχομό της όμορφης χριστιανής Γκιούλ Μπαχάρ και άρχισαν να εξυφαίνονται σκοτεινές ραδιουργίες και δολοπλοκίες εναντίον της, παρά τις προσπάθειες της μητέρας του σουλτάνου Καλιγέ ελληνικής καταγωγής και αυτή, από την Πρέβεζα να την προστατέψει. Και επειδή ο σουλτάνος την αγαπούσε πολύ, αναγκάστηκε τότε, όταν πέθανε η μητέρα του και η Γκιούλ Μπαχάρ έμεινε μόνη και απροστάτευτη στο χαρέμι, να τη στείλει για ασφάλεια στην Τραπεζούντα του Πόντου, που ήταν και η πατρίδα της, και να την εγκαταστήσει εκεί σε πολυτελές ανάκτορο με το γιο τους

34 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ που αργότερα έγινε και αυτός σουλτάνος με το όνομα Σελίμ Α (1512-1520). Στην Τραπεζούντα, η σουλτάνα Γκιούλ Μπαχάρ έζησε με τιμές και δόξες βοηθώντας τους χριστιανούς κατοίκους σε κάθε τους ανάγκη, χτίζοντας χριστιανικούς ναούς, ορφανοτροφεία και ιδρύματα για τους γέροντες και ανήμπορους χριστιανούς και μουσουλμάνους της περιοχής. Πολλά μάλιστα ήταν τα έργα που η ίδια εκτέλεσε, όπως προκύπτει, βοηθώντας τους μοναχούς της ιστορικής Μονής της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο.Το ίδιο έκανε και ο ελληνοτραφής γιος της Σελίμ, όταν το 1512 έγινε σουλτάνος, αφού λόγω της καταγωγής του θεωρούσε τον εαυτό του απόγονο και διάδοχο των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας. Όταν η Γκιούλ Μπαχάρ πέθανε ξαφνικά ένα πρωί το 1505, ο σουλτάνος απαρηγόρητος από το χαμό της, διέταξε να χαραχτούν στον τάφο της στο μαυσωλείο που έχτισε γι αυτή στην Τραπεζούντα τα εξής λόγια: «Όταν αυτή η χριστιανή γυναίκα θα στρέψει το πρόσωπό της από ετούτο τον κόσμο εις τον άλλο, θα πρέπει να της δοθεί ο θρόνος του Παραδείσου και η αιώνια βασιλεία». Τόσο μεγάλη ήταν η αγάπη του για την ωραία Ελληνίδα σύζυγό του. Η ιστορία της Γκιούλ Μπαχάρ έδωσε την αφορμή να αναφερθούν και να σχολιαστούν και άλλες παρόμοιες ιστορίες που διατηρήθηκαν μέσα από διηγήσεις αλλά και συμβάντα του παρελθόντος από τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όταν οι νομάδες Τούρκοι πρωτοεμφανίστηκαν στη Μικρασία. Και πάλι το λόγο ανέλαβε ο κυρ Θόδωρος, γνώστης της Ιστορίας αλλά και πολλών άγνωστων στους πολλούς λεπτομερειών της. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, στη δυναστεία των Οθωμανών σουλτάνων έρρεε ρωμαίικο αίμα, και αυτό το επιβεβαιώνουν με τις μελέτες και έρευνές τους και οι ίδιοι οι Τούρκοι ιστορικοί ερευνητές. Είναι μάλλον άγνωστο στους πολλούς πως πολλοί Οθωμανοί σουλτάνοι

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 35 που ηγεμόνευσαν κατά την περίοδο της ακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παντρεύτηκαν Ελληνίδες πριγκίπισσες ή κόρες Ελλήνων προυχόντων με στόχο να αποκτήσουν αυτοί και τα παιδιά τους κληρονομικά δικαιώματα στην καταρρέουσα Βυζαντική Αυτοκρατορία, την οποία αν και κατέλυσαν σέβονταν για την ιστορική της πορεία και δόξα. Και οι περιπτώσεις ήταν πολλές και χαρακτηριστικές. Γιος του αρχηγού της τουρκικής φυλής Ερτογρούλ που οδήγησε και εγκατέστησε τους ομοεθνείς του στην περιοχή Σογιούτ κοντά στη Νίκαια της Μικράς Ασίας, ήταν ο σουλτάνος Οσμάν Α ή Οθωμάν, ιδρυτής της δυναστείας των Οσμανιδών ή Οθωμανών. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός, βλέποντας τους μεγάλους κινδύνους που διέτρεχε η αποδυναμωμένη πια Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τους εισβολείς, χρησιμοποίησε τότε για μία ακόμα φορά την πάγια βυζαντινή πολιτική των γάμων ανάμεσα σε Βυζαντινές πριγκίπισσες με επίδοξους κατακτητές της Κωνσταντινούπολης και της αυτοκρατορίας του, εξουδετερώνοντας με τον τρόπο αυτό τις ορέξεις τους και καθιστώντας τους από εχθρούς σε φίλους και συμμάχους. Έτσι, ο γιος του Οσμάν σουλτάνος Ορχάν παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Θεοδώρα, κόρη του Καντακουζηνού, για να προκύψει από το γάμο τους ο διάδοχος και σουλτάνος αργότερα Μουράτ Α (1362-1389) που και αυτός παντρεύτηκε Βυζαντινή πριγκίπισσα, την Ελένη, κόρη του βασιλιά Ιωάννη Ε Παλαιολόγου. Γιος του Μουράτ και της Ελένης ήταν ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Α ο Κεραυνός ή Γιλντιρίμ (1360-1403) τον οποίο ονόμαζαν έτσι οι Τούρκοι γιατί ήταν φοβερός και ατρόμητος μαχητής. Και αυτός, με τις προτροπές των γονιών του, παντρεύτηκε χριστιανή σύζυγο, πρώτα μια Ελληνίδα και μετέπειτα μια Σέρβα πριγκίπισσα. Γιος του Βαγιαζίτ Α ήταν ο σουλτάνος Μωάμεθ Α ο Τσελεμπή (1413-1421) που παντρεύτηκε τη Σέρβα πριγκίπισσα

36 ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Μάρα και του οποίου γιος ήταν ο σουλτάνος Μωάμεθ Β ο Πορθητής (1432-1481) που κατέλαβε το 1453 την Πόλη και το 1461 την Τραπεζούντα. Η μητέρα όμως του Μωάμεθ ήταν Ελληνίδα και ο ίδιος μεγάλωσε στην Αμάσεια του Πόντου, σε ελληνικό και χριστιανικό περιβάλλον. Γιος του Μωάμεθ Β ήταν ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Β ο Δίκαιος (1447-1512) που ερωτεύτηκε παράφορα και παντρεύτηκε την όμορφη Ελληνίδα Μαρία από την κωμόπολη Λιβερά της Τραπεζούντας, με την οποία απέκτησε γιο, το διάδοχο και αργότερα σουλτάνο Σελίμ τον Σκληρό (1512-1520). Γιος του Σελίμ ήταν ο μέγας σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566) που απείλησε με κατάληψη ολόκληρη την Ευρώπη. Σύζυγος του Σουλεϊμάν υπήρξε η Ελληνίδα Ρωζελάνη, η οποία μάλιστα τον επηρέαζε φανερά στις αποφάσεις και επιλογές του. Αργότερα τη διαδέχτηκε η Ρωσίδα Χουρέμ. Τη μετέπειτα περίοδο και μετά τις αποτυχημένες απόπειρες κατάληψης από τους Τούρκους της Βιέννης (1529 και 1683), η Οθωμανική Αυτοκρατορία ολισθαίνει στο δρόμο της παρακμής και οι σουλτάνοι που ακολούθησαν περιόρισαν εκ των πραγμάτων τις φιλοδοξίες τους. Τελευταίος ήταν ο «καλλιτέχνης» σουλτάνος Αχμέτ Γ, ο επονομαζόμενος και γαζή (1642-1693), που υπήρξε γιος του σουλτάνου Μωάμεθ Δ και μιας Ελληνίδας. Τα στοιχεία του κυρ Θόδωρου εντυπωσίασαν το ακροατήριο, παρότι τα περισσότερα απ αυτά ήταν γνωστά αλλά ασαφή και ατεκμηρίωτα. Πάντως, ακούστηκαν και πολλές διηγήσεις που αποδείκνυαν ότι υπήρξαν περίοδοι ειρηνικής συμβίωσης Ελλήνων και Τούρκων στη Μικρά Ασία, για πολλούς μάλιστα αιώνες, και μέσα απ αυτή τη συμβίωση διαμορφώθηκαν δεσμοί και αγαθές και ειλικρινείς σχέσεις φιλίας και αλληλοεκτίμησης. Για παράδειγμα, ο καθηγητής ανέφερε την περίπτωση του σουλτάνου Μωάμεθ Β του Πορθητή, που η μητέρα του αποδεδειγμένα ήταν Ελληνίδα και

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 37 παρείχε στο γιο της ελληνική μόρφωση και παιδεία. Ο Μωάμεθ γνώριζε πολύ καλά την ελληνική γλώσσα και την αρχαία ελληνική ιστορία, θαύμαζε τον Μέγα Αλέξανδρο και διατηρούσε όσο ζούσε τον τίτλο του «Σουλτάνου των Ρωμιών» ενώ την προσωπική του φρουρά αποτελούσαν αποκλειστικά πιστοί γενίτσαροι πρώην χριστιανοί και στο επιτελείο του είχε πολλούς Ρωμιούς στρατιωτικούς με κύριο συμβουλάτορα τον ελληνικής καταγωγής στρατηγό Ζαγανό. Και όταν εισήλθε νικητής και τροπαιούχος στην Κωνσταντινούπολη, μία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν να αναδείξει Πατριάρχη των χριστιανών κατοίκων της πόλης και της αυτοκρατορίας του τον Έλληνα Γεννάδιο Σχολάριο, παραχωρώντας του πολλά και υψηλά προνόμια και δικαιοδοσίες αλλά και απέραντη προστασία. «Αυτά ίσχυσαν για αιώνες έως σχεδόν τις μέρες μας. Ήρθαν όμως οι φανατισμένοι Νεότουρκοι και τα ανέτρεψαν όλα», είπε καταλήγοντας ο κυρ Θόδωρος, προσγειώνοντας τους ακροατές του στη θλιβερή πραγματικότητα του καιρού τους.