Ο Μέγας Αλέξανδρος ως εφαλτήριο ενός νέου κόσμου, στην Ιουδαϊκή Παράδοση

Ο Μέγας Αλέξανδρος ως εφαλτήριο ενός νέου κόσμου, στην Ιουδαϊκή Παράδοση ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗΣ, Υποψήφιος Διδάκτωρ στο τμήμα Θεολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ελλάς Email: spyrosvoug@gmail.com Εισαγωγή Το δυσθεώρητο κατόρθωμα που επέτυχε στο σύντομο βίο του ο Αλέξανδρος, να μεταβάλλει δραστικά την εικόνα του τότε γνωστού κόσμου, δεν είναι εύκολο ακόμη και σήμερα να το αποτιμήσουμε. Οι συνέπειες των κατακτήσεών του υπερβαίνουν κατά πολύ το βίο των κρατικών σχηματισμών που προέκυψαν από τις κατακτήσεις του. Ο σημερινός πολιτισμός μας, οι αντιλήψεις που ασπαζόμαστε, όπως και εκείνες που αντιμαχόμαστε, η παιδεία και η γλώσσα μας θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα εντελώς διαφορετικά, αν δεν είχε υπάρξει ο Αλέξανδρος. Μία διόλου ευκαταφρόνητη πτυχή αυτής της ιστορικής πορείας, η οποία έχει τύχει δαψιλούς έρευνας υπό θεολογικό όσο και ιστορικό πρίσμα, είναι αυτή της συνάντησης του ελληνικού πνεύματος με τον Ιουδαϊκή παράδοση. Οι Ιουδαίοι είχαν καταφέρει να οικοδομήσουν μια θρησκευτική μοναδικότητα: αρνούνταν να προσκυνήσουν άλλους θεούς και αρνούνταν να θεοποιήσουν κάποιο ηγεμόνα. Η θρησκεία τους ε- πέβαλε την αποκλειστική προσήλωση σε ένα δόγμα, κάτι άγνωστο σε άλλους λαούς, όπου η προσκύνηση της Αφροδίτης οδηγούσε με ευκολία και στην προσκύνηση της Ιστάρ 1. Κατά συνέπεια, η Ιουδαία υπήρξε επαρχία ιδιαίτερα απειθάρχητη και ταραγμένη, τόσο με ελληνική, όσο και με ρωμαϊκή διοίκηση 2. Η συνάντηση του ιουδαϊκού κόσμου με το «βασιλέα της Ελλάδας» ( μέλεχן, Γιαβάν 3 ), όπως επιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη, η τον Αλέξανδρο το Μακεδόνα (Αλέξαντρος Χα-Μακντομί) όπως πλέον αναφέρεται στη μεταγενέστερη ιουδαϊκή γραμματεία, πυροδότησε εξελίξεις που μετασχημάτισαν αρχικά τον ίδιο τον Ιουδαϊσμό του Δευτέρου Ναού, ο οποίος εκλήθη να απαντήσει στις ανάγκες μιας νέας εποχής που τη χαρακτήριζε η οικουμενικότητα, εντονότερη στροφή προς τον άνθρωπο και αναλυτική σκέψη. Παράλληλα, στη λαϊκή συνείδηση εντυπώθηκε η εικόνα ενός βασιλιά πολύ διαφορετικού από όσους ο λαός αυτός είχε γνωρίσει ή επρόκειτο να γνωρίσει. Στα πλαίσια αυτής της έρευνας θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική παρουσίαση αυτής της συνάντησης, η οποία θα κινηθεί προς δύο άξονες: 1 Βλ. Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 119. 2 Πρβλ. M. Goodman, Jews in a Graeco-Roman World, Oxford 2004, σ. 3-4. 3 Δαν. 8,21 457

α) Ο εξωτερικός άξονας: προσπαθούμε να καταγράψουμε συνοπτικά τις εξελίξεις που σηματοδοτούνται στον ιουδαϊσμό μετά τη συνάντησή του με τον ελληνισμό, η οποία συντελείται δια των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. β) Ο εσωτερικός άξονας: ιχνηλατούμε τον τρόπο με τον οποίο ο Μέγας Αλέξανδρος αποτυπώθηκε στην ιουδαϊκή παράδοση όπως αυτή καταγράφηκε από τα βιβλικά κείμενα, τα συγγράμματα του Φλάβιου Ιώσηπου και τη ραββινική γραμματεία. Αυτή η διμέτωπη προσέγγιση θεωρούμε ότι επιβάλλεται από τους δύο ορισμούς που επιδέχεται η παρούσα εισήγηση βάσει του τίτλου της: «Ο Μέγας Αλέξανδρος ως εφαλτήριο ενός νέου κόσμου στην Ιουδαϊκή παράδοση»: οφείλει να διαπραγματευθεί τόσο τις νέες πραγματικότητες που δημιούργησε για την Ιουδαϊκή κοσμοαντίληψη, όσο και τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η φερώνυμη παράδοση τις αξιολόγησε. Τέλος, σε ό,τι αφορά τη διαδοχή των θεμάτων, είχαμε να επιλέξουμε μεταξύ μιας αυστηρά χρονολογικής ιεράρχησης και μιας θεματικά προσανατολισμένης ταξινόμησης, με μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ τους. Προσπαθήσαμε να επιλέξουμε κατά περίπτωση την καταλληλότερη, ώστε η παρουσίασή μας να διέπεται από λογική αλληλουχία. I. Το ιστορικό πλαίσιο Πολύ περιορισμένες φαίνονται να είναι οι γνώσεις των Ελλήνων για τους Εβραίους πριν την ελληνιστική περίοδο. Στον Ηρόδοτο (485-415 πχ) βρίσκουμε μια γενικόλογη αναφορά στους λαούς της περιοχής που εφαρμόζουν την πρακτική της περιτομής 4. Στους χρόνους του Αλεξάνδρου ο Θεόφραστος (372-278 πχ), μαθητής του Αριστοτέλη, αναφέρεται στο μερικά σωζόμενο έργο του «Περί Ευσεβείας» στη συνήθεια των Εβραίων να μη καταναλίσκουν μέρος του ζώου που θυσίαζαν (το όλο έργο διαπνέεται από αποστροφή για την πρακτική της θυσίας ζώων που προξενείται από επιθυμία κατανάλωσης του σφαγίου). Σε κάποιος σημείο τους ονομάζει «γένος φιλοσόφων» 5. Ενδιαφέρον επιδεικνύουν επίσης ο Μεγασθένης, ο οποίος ασχολείται με τις φιλοσοφικές αντιλήψεις όλων των ανατολικών λαών, καθώς και ο φιλόσοφος Κλέαρχος 6. Συνεπώς πρώτη ενδελεχής μελέτη των Ελλήνων επάνω στους Ιουδαίους διαπιστώνεται στους ελληνιστικούς χρόνους, 4 Ηροδ. Ιστορίαι, Ευτέρπη 104,1-5: «ὅτι μοῦνοι πάντων ἀνθρώπων Κόλχοι καὶ Αἰγύπτιοι καὶ Αἰθίοπες περιτάμνονται ἀπ ἀρχῆς τὰ αἰδοῖα. Φοίνικες δὲ καὶ Σύροι οἱ ἐν τῇ Παλαιστίνῃ καὶ αὐτοὶ ὁμολογέουσι παρ Αἰγυπτίων μεμαθηκέναι.» 5 Θεοφράστου, Περί Ευσεβείας, 12,82: «κατὰ δὲ πάντα τοῦτον τὸν χρόνον ἅτε φιλόσοφοι τὸ γένον ὄντες περὶ τοῦ θείου μὲν ἀλλήλοις λαλοῦσι, τῆς δὲ νυκτὸς τῶν ἄστρων ποιοῦνται τὴν θεωρίαν βλέποντες εἰς αὐτὰ καὶ διὰ τῶν εὐχῶν θεοκλυτοῦντες». 6 Βλ. B. Bar-Kochva, The Image of the Jews in the Greek Literature: The Hellenistic Period, Los Angeles 2010, σ. 15-39. Βλ. Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 117. 458

αρχικά με τον Εκαταίο τον Αβδηρίτη 7. Δεν υπάρχουν αντίστοιχες μαρτυρίες για τις γνώσεις των Ιουδαίων σχετικά με τους Έλληνες πριν τον Αλέξανδρο πέραν περιληπτικών ονομαστικών αναφορών, όπως στον Ίωνα ( ( Γιαβάνן, 8 στις γενεαλογίες της Γένεσης. Ο αρχαίος Ισραήλ είχε απολέσει την πολιτική ακτινοβολία που είχε απολαύσει κατά τους χρόνους του Δαβίδ και του Σολομώντα αρκετούς αιώνες πριν τη συνάντησή του με τις στρατιές του Μ. Αλεξάνδρου. Η δε φυσική συνάντηση του Αλεξάνδρου με τους Ιουδαίους φαίνεται ότι δεν συνέβη ποτέ. Στα πλαίσια της γιγάντιας πορείας του η κατάληψη της Παλαιστίνης καλύπτει ελάχιστη χρονική διάρκεια. Με τη διεκπεραίωση αυτής της πορείας ασχολήθηκε ο Παρμενίων. Αλλά αξίζει σε αυτό το σημείο να αποκτήσουμε μια συνοπτική εικόνα των όσων είχαν προηγηθεί στην ιστορική πορεία του λαού του Ισραήλ ή αμ χαάρετζ-, προτού προχωρήσουμε στην εξέταση των οικείων περιστατικών. Στα 930 πχ. το ενιαίο κράτος του Ισραήλ διασπάσθηκε στο βόρειο βασίλειο, με πρωτεύουσα τη Σαμάρεια, και στο νότιο, με πρωτεύουσα την Ιερουσαλήμ. Για τους επόμενους αιώνες και τα δύο βασίλεια υφίσταντο διαρκή εδαφική συρρίκνωση, εξασθένιση της θέσης τους και εσωτερική κοινωνική απορρύθμιση, λόγω τιμοκρατικών ανισοτήτων. Το 750 πχ. ο Ασσύριος μονάρχης Τιγλάθ-Πιλεσέρ κατέλυσε την ισχύ της Σαμάρειας, ενώ το 722 πχ. και η ίδια η πόλη καταλήφθηκε και ισοπεδώθηκε από τους Ασσυρίους, κατόπιν εξέγερσης. Το 586 πχ. το νότιο βασίλειο κατελήφθη στους Βαβυλώνιους. Η Ιερουσαλήμ καταστράφηκε, ο ναός του Σολομώντα, ο axis mundi του ιουδαϊκού κοσμοειδώλου, εξαφανίστηκε και ο πληθυσμός που δεν εξοντώθηκε οδηγήθηκε αιχμάλωτος στη Βαβυλώνα. Το 538 πχ τη θέση των Βαβυλωνίων παίρνουν οι Πέρσες. Ο Κύρος θεσπίζει την ανεξιθρησκία και έτσι οι αιχμάλωτοι Ιουδαίοι κατορθώνουν να επιστρέψουν στις πατρογονικές εστίες τους και να ανοικοδομήσουν το Ναό υπό το Ζοροβάβελ. Ιουδαία και Σαμάρεια αποτελούν πλέον τμήματα της Περσικής Αυτοκρατορίας και δεν εκδηλώνουν στασιαστικές τάσεις. Ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας είχε αποδειχθεί ευφυής απόφαση του Κύρου για την εξασφάλιση της ηρεμίας στην αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών. Ο συγγραφέας 9 του βιβλίου του Ησαΐα φθάνει να χαρακτηρίζει τον Κύρο «μεσσία» 10. Λίγο αργότερα εισάγονται οι μεταρρυθμίσεις των Έσδρα-Νεεμία, που αποσκοπούν στην απομόνωση των Εβραίων από ξενικές επιρροές και μεταξύ άλλων απαγορεύουν τους μεικτούς γάμους. Το 334 πχ. ο Μ. Αλέξανδρος ξεκινά την εκστρατεία του εναντίον των Περσών. Νικά στο Γρανικό ποταμό (334 πχ) και στην Ισσό (333 πχ), σε μια μάχη κατά την οποία ο Δαρείος αναγκάζεται να τραπεί σε 7 Βλ. O. Murray, M. Stern, "Hecataeus of Abdera and Theophrastus on Jews and Egyptians", σ. 159-168, The Journal of Egyptian Archaeology, Egypt Exploration Society, τ. 59, 1973.. B. Bar-Kochva, The Image of the Jews in the Greek Literature: The Hellenistic Period, Los Angeles 2010, σ. 90-135. 8 Γεν. 10,4. 9 Κατά την κρατούσα άποψη του συγκεκριμένο απόσπασμα δεν ανήκει στον ίδιο τον προφήτη, αλλά σε μεταγενέστερο συντάκτη. 10 Ησ. 45,1. Βλ The Cambridge Ancient History, ed. J. Bury, S. Cook, F. Adcock, Cambridge 1953, τ. 4, 10-15. 459

φυγή. Ο Αλέξανδρος γίνεται κύριος της Μικράς Ασίας. Αντί να καταδιώξει το Δαρείο στην καρδιά της αυτοκρατορίας του, αποφασίζει να εξασφαλίσει τα νώτα του και παράλληλα να εξουδετερώσει τις ναυτικές βάσεις των Περσών, κινούμενος εναντίον της Φοινίκης, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Στην Τύρο συναντά ισχυρότατη αντίσταση που κάμφθηκε μόνο μετά από πολιορκία επτά μηνών. Η Γάζα προβάλλει αντίσταση για δύο μήνες. Εν τω μεταξύ ο Αλέξανδρος αναθέτει στον Παρμενίωνα την κατάληψη της Σαμάρειας και της Ιουδαίας. Ο Παρμενίων δεν συναντά ισχυρή αντίσταση. Το φθινόπωρο του 332 πχ. ο Αλέξανδρος ολοκληρώνει την κατάληψη της Αιγύπτου και στη συνέχεια κινείται προς τα Γαυγάμηλα. II. Περίγραμμα των μετασχηματισμών που υφίσταται ο Ιουδαϊσμός κατά την ελληνιστική περίοδο Με την ολοκλήρωση των πολεμικών επιχειρήσεων του Μ. Αλεξάνδρου, ο κόσμος των Ιουδαίων δεν θα ήταν ποτέ πια ο ίδιος. Σε αντίθεση με το περσικό κράτος, που είχε ευνοήσει την πνευματική τους εσωστρέφεια, στους κόλπους των ελληνιστικών βασιλείων οι Ιουδαίοι έπρεπε να διατηρήσουν την ταυτότητά τους και το μονοθεϊστικό χαρακτήρα της πίστης τους σε ένα νέο, παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, όπου ο συγκρητισμός ανθούσε και ήταν πολύ εύκολο η προσκύνηση μιας θεότητας να οδηγήσει τον πιστό και σε πολλές άλλες δοξασίες με παρεμφερή γνωρίσματα. Τα δε έθιμα των Ελλήνων και ο εν γένει τρόπος ζωής τους βρίσκονταν σε πλήρη αντίθεση με όσα είχαν συνηθίσει οι Ιουδαίοι. Ωστόσο υπήρχε και η φιλική πλευρά των νέων συνθηκών: ο αναλυτικός χαρακτήρας του ελληνικού τρόπου σκέψης, η πλατωνική φιλοσοφία και η ελληνική γλώσσα αποτελούσαν νέα εργαλεία για την ερμηνεία και τη διάδοση ιδεών, τα οποία δεν άργησε να αξιοποιήσει ο Ιουδαϊσμός. α) Η διασπορά και ένας νέος τρόπος ζωής Η διασπορά των Εβραίων δεν ήταν καινούργιο φαινόμενο. Ήδη η περίοδος της βαβυλώνιας αιχμαλωσίας είχε αφήσει μια ιουδαϊκή κοινότητα στη Βαβυλώνα 11. Ωστόσο, η συγκρότηση πολυεθνικών αστικών κέντρων στα ελληνιστικά βασίλεια, ιδίως της Αλεξάνδρειας, δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για να α- ναπτυχθούν φαινόμενα αστυφιλίας, τόσο για οικονομικούς λόγους (εμπόριο, βιοτεχνίες κλπ), όσο και για λόγους ασφαλείας: η Ιουδαία αποτελούσε πεδίο σύγκρουσης μεταξύ Πτολεμαίων και Σελευκιδών συρράξεις σημειώθηκαν στα 274-271 πχ, 260-253 πχ, 246-241 πχ, 221-217 πχ. Αρχικά η περιοχή της Παλαιστίνης και της Φοινίκης ανήκε στους Πτολεμαίους, οι οποίοι οδήγησαν περίπου 100.000 Ιουδαίους αιχμάλωτους στην Αλεξάνδρεια 12, ωστόσο μετά την τελευταία σύγκρουση πέρασε στο κράτος των Σελευκιδών, όπου παρέμεινε μέχρι το 142 πχ 13. 11 Βλ. A. Tripolitis, Religions of the Hellenistic-Roman Age, Eerdmans, Cambridge 2002, σ. 61. 12 Βλ. Ιώσηπου, Ιουδ. Αρχ., 12, 17-84. 13 Βλ. Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 158-159. 460

Η Αλεξάνδρεια κατέστη μεγάλος πόλος έλξης για τους Ιουδαίους, όπου διακρίθηκαν σε όλες τις πτυχές της οικονομικής και πνευματικής ζωής όσοι αποκτούσαν δικαιώματα πολίτη 14. Εκεί δέχθηκαν και εγκολπώθηκαν την ελληνιστική παιδεία ταχύτερα από όλους τους συμπατριώτες τους. Υιοθετούν τον ελληνικό τρόπο ζωής και αρχίζουν να συχνάζουν σε γυμνάσια 15. Γνωρίζουν ωστόσο ότι καλούνται να παλέψουν και σε μια άλλη κονίστρα, αυτή του θρησκευτικού συγκρητισμού. β) Μετάφραση των Εβδομήκοντα Η μετάφραση αυτή εκπονήθηκε για τις ανάγκες των Εβραίων της Αλεξάνδρειας, η οποία είχε αποκτήσει ήδη μια πολυάριθμη παροικία. Η διάδοση της ελληνικής γλώσσας φαίνεται ότι απομάκρυνε τους Εβραίους από τη δική τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να κατανοήσουν τις γραφές τους. Ο Αριστέας (διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας) φέρεται από μία ψευδεπίγραφη επιστολή που αποδίδεται στον ίδιο να ζήτησε από τον Πτολεμαίο Α τη μετάφραση της Πεντατεύχου στα ελληνικά. Ο Πτολεμαίος συμφώνησε, απελευθερώνοντας τους αιχμαλώτους Ιουδαίους και αποστέλλοντας δώρα στο Ναό της Ιερουσαλήμ. Ο αρχιερέας Ελεάζαρ ανταποκρίθηκε στο αίτημα για αποστολή μεταφραστών, με 72 γνώστες τόσο της ελληνικής, όσο και της εβραϊκής, έξι από κάθε φυλή. Εκείνοι ολοκλήρωσαν το έργο σε ισάριθμες ημέρες. Σήμερα οι λεπτομέρειες αυτές αμφισβητούνται. Πάντως πρόκειται για την πρώτη συστηματική γραπτή μετάφραση αυτής της κλίμακας στην ιστορία. Είναι αξιοσημείωτο λοιπόν ότι μόλις 75 χρόνια μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, οι Ιουδαίοι είχαν εισχωρήσει τόσο πολύ στον ελληνιστικό κόσμο, ώστε αισθάνθηκαν την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν τις ιερές γραφές τους στη νέα γλώσσα. Ο Νόμος δεν αντιμετωπίζεται έτσι σαν κάτι ο- λότελα εξωτικό προς τα ελληνικά πρότυπα, αλλά ως συμβατός με αυτά 16. γ) Εμφάνιση νέων ειδών βιβλικής γραμματείας Η επίδραση της ελληνικής παιδείας οδηγεί σε λογοτεχνική άνθιση. Οι Ιουδαίοι για πρώτη φορά προσεγγίζουν τη συγγραφή όχι μονάχα σαν θρησκευτική αναγκαιότητα αλλά και σαν μορφή τέχνης, ενσωματώνο- 14 Βλ. A. Tripolitis, Religions of the Hellenistic-Roman Age, Eerdmans, Cambridge 2002, σ. 61. Παράλληλα, οι εκστρατείες των Πτολεμαίων οδήγησαν σε εβραϊκή εγκατάσταση και στην Κρήτη. Βλ. P. W. Van Der Horst, Jews and Christians in Their Graeco-Roman Context: Selected Essays on Early Judaism, Samaritanism, Hellenism & Christianity, Mohr Siebeck, Tübingen 2006, σ. 12-14. 15 Βλ. E. Gruen Jews and Greeks, A companion to the Hellenistic World, ed. A. Erskine, Blackwell Publishing 2005, σ. 275. 16 Βλ. L. L. Grabbe, Jewish Views about Hellenism in Pre-Hasmonaean Times, A History of the Jews And Judaism in the Second Temple Period: The Early Hellenistic Period (335 175 BCE), Ed. L. L. Grabbe, T&T Clark, 2008, τ. 2, σ. 156. 461

ντας καινοτόμα φιλολογικά στοιχεία και ερμηνευτικές μεθόδους, ώστε να οικοδομήσουν νέες προοπτικές εξήγησης των κειμένων τους, υπό το φως της αλληγορίας ή ακόμα και της αττικής τραγωδίας 17. Το κυριότερο είδος που αναφύεται στην εποχή των διαδόχων είναι η αποκαλυπτική γραμματεία 18, που κινείται στο υφιστάμενο πλαίσιο της προφητικής γραμματείας αλλά με πολύ εκτενέστερη χρήση οραμάτων και μεταφορικών εικόνων, με σκοπό να περιγραφούν (ή και να προκαθοριστούν) τα μελλούμενα. Τροφοδοτείται από τη διηνεκή αβεβαιότητα που βιώνει ο Ιουδαίος σε έναν τόσο ρευστό κόσμο 19. Όχι τυχαία, ο αποκαλυπτικός συγγραφέας οραματίζεται στο τέλος την επιστροφή σε εποχές σταθερότητας. Η συγγραφή των αποκαλυπτικών κειμένων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πολιτική κατάσταση. Σε αυτά ο Θεός φανερώνει, μέσω ενός δικαίου ανδρός, τον οποίο ανεβάζει στον ουρανό και του αποκαλύπτει τον ουράνιο θρόνο του, την επαγγελία για τερματισμό της ξένης (εν προκειμένω της σελευκίδειας ή πτολεμαϊκής) κυριαρχίας και την αποκατάσταση της Ισραηλιτικής ανεξαρτησίας. Όλα αυτά εκτυλίσσονται μέσα από συμβολικές παραστάσεις, οι οποίες δεν γίνονται άμεσα κατανοητές χωρίς ερμηνεία, στην οποία συχνά ο συγγραφέας επικαλείται την αυθεντία των αγγέλλων. Μια άλλη μεταβολή που συνιστά η αποκαλυπτική γραμματεία είναι η εδραίωση της διδασκαλίας για το επέκεινα, τη μετά θάνατον ζωή, στοιχείο που σε κάποιες προγενέστερες φάσεις του ιουδαϊσμού δεν παρουσιάζεται διόλου ανεπτυγμένο 20. Μολονότι οι φιλολογικές αφετηρίες των συγγραφέων είναι καθαρά ανατολικές, τόσο τα κίνητρα της συγγραφής όσο και οι αλληγορίες που χρησιμοποιούν είναι χαρακτηριστικές της ελληνιστικής περιόδου. Κυριότερα αποκαλυπτικά έργα αυτής της περιόδου είναι το Α και Β Ενώχ, το βιβλίο του Δανιήλ, που ανήκει στον ευρύτερο κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, και η βίβλος των Ιωβηλαίων. Η σοφιολογική γραμματεία ανθεί ιδιαίτερα αυτήν την εποχή. Ασχολείται με τη φύση και την πηγή της σοφίας. Όντας αντιμέτωπη με τη φιλοσοφική μέθοδο, υπερασπίζεται τη γνώση που αποκτάται δια της αποκαλύψεως και το Θεό σαν μοναδική πηγή αυτής της γνώσης. Παράλληλα απευθύνουν παραμυθητικές προτροπές στον άνθρωπο για να αντέχει τις κακουχίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βιβλία αυτά, περισσότερο από όλα τα άλλα, αντιμετωπίζουν τον πιστό σαν άτομο και όχι μάζα. Απευθύνονται κυρίως στον Ιουδαϊσμό της Διασποράς, ο οποίος βρίσκεται κάτω από εντονότερη ελληνική επίδραση. Τέτοια βιβλία είναι η Σοφία Σολομώντος, οι Παροιμίες, η Σοφία Σειράχ κλπ. Φυσικά και νέα ιστορικά, ποιητικά και προφητικά βιβλία συνεχίζουν να προστίθενται στο corpus της Παλαιάς Διαθήκης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, όπως ο Τωβίτ, η Ιουδίθ, η Εσθήρ, ο Εκκλησιαστής, ο Βαρούχ, τα βιβλία των Μακκαβαίων και πιθανώς το Άσμα Ασμάτων, τα οποία επίσης διακρίνονται για την επεξεργασία θεμάτων που αφορούν το μεταιχμαλωσιακό ιουδαϊσμό, παρακινώντας έμμεσα σε διατήρηση 17 Βλ. The Cambridge Ancient History, ed. F. W. Walbank, A. E. Astin, M. W. Frederiksen, R. M. Ogilvie, Part 1: The Hellenistic World, Cambridge 1984 2, τ. 7, 171. 18 Βλ Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 257-307. 19 Βλ. D. R. Edwards, Religion and Power: Pagans, Jews and Christians in the Greek East, Oxford University Press, New York 1996, σ. 101. 133-136. 20 Βλ. Δ. Καϊμάκη, Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 217. 462

της ιουδαϊκής ταυτότητας υπό την πίεση και την ακτινοβολία της ελληνικής πολιτιστικής επίδρασης. Βρίθουν αναχρονισμών, αφού η εσωτερική τους χρονολόγηση τα τοποθετεί σε παλαιότερες εποχές από αυτή κατά την οποία πραγματικά γράφονται. Ορισμένα βιβλία ή τμήματα βιβλίων αυτής της περιόδου είναι Δευτεροκανονικά, εντάσσονται δηλαδή στη μετάφραση των Ο και στη λατινική Βουλγάτα, αλλά όχι στον εβραϊκό κανόνα. δ) Το σχίσμα με τους Σαμαρείτες Όπως αναφέρει ο Ιώσηπος, με την έλευση του Μ. Αλεξάνδρου οι Σαμαρείτες οικοδόμησαν το δικό τους ναό στο όρος Γαριζείν, το οποίο συνδέεται με γεγονότα της Εξόδου 21. Αφορμή στάθηκε ο απαγορευμένος γάμος του Μανασσή με την κόρη του Σαμαρείτη διοικητή Σαναβαλλάτ Γ, αλλά σε αυτά τα περιστατικά θα αναφερθούμε αργότερα. Οι Σαμαρείτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογόνους των των Ισραηλιτών που κατοικούσαν στο βόρειο βασίλειο, το οποίο είχε καταλυθεί από τους Ασσυρίους, ωστόσο η καταγωγή τους αμφισβητείται. Αργότερα ο Ιωάννης Υρκανός, από τη δυναστεία των Ασμοναίων, θα καταστρέψει το ναό τους 22. Το μίσος που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο πλευρών απηχείται και στη γνωστή παραβολή 23 του Ιησού, που χρησιμοποιεί τον καλό Σαμαρείτη σαν παράδειγμα για τον «πλησίον», ακριβώς επειδή οι σύγχρονοί του τον έβλεπαν σαν εχθρό. ε) Παρουσία των ελληνιζόντων Ιουδαίων συγγραφέων και διανοητών Οι συχνότερα μνημονευόμενοι εκπρόσωποι αυτής της τάσεις είναι ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς και ο Φλάβιος Ιώσηπος, που έχουμε ήδη αναφέρει. Και οι δύο ανήκουν στη ρωμαϊκή περίοδο, ωστόσο συγγράφουν στην Ελληνική και το έργο τους συνιστά χαρακτηριστική περίπτωση σύζευξης της Ιουδαϊκής παράδοσης με το ελληνικό πνεύμα. Ωστόσο παραθεωρείται ο πρωτοπόρος Αριστόβουλος του Πανέα (2 ος αι. πχ.), ο πρώτος Ιουδαίος ελληνιστής φιλόσοφος, εισηγητής της αλληγορικής ερμηνείας του Νόμου και της χρήσεως φιλοσοφικών αντιλήψεων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στα πλαίσια αυτής της ερμηνείας. Ο Ευσέβιος παρατηρεί: «Ταῦτα καὶ ὁ Ἀριστόβουλος. ἐπεὶ δὲ διεληλύθαμεν τά τε τῶν ἱερῶν νόμων παραγγέλματα τόν τε τρόπον τῆς ἀλληγορουμένης παρ αὐτοῖς ἰδέας ἑξῆς ἂν εἴη καὶ τόδε ἐπισημήνασθαι» 24. Ωστόσο διακρίνεται για τις έντονες απολογητικές 21 Βλ. Ιώσηπου, Ιουδ. Αρχ.11, 8 εξ. 22 Βλ. A. Gunneweg, Η ιστορία του Ισραήλ έως την εξέγερση του Βαρ-Κοχβά (μτφρ. Ι. Μούρτζιου), εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 318-319. 23 Λκ. 10, 29-37. 24 Ευσεβίου, Ευαγγελική προπαρασκευή, 8,10.18. Βλ. και 8,9.38: «ὁ δὲ Ἀριστόβουλος καὶ τῆς κατ Ἀριστοτέλην φιλοσοφίας πρὸς τῇ πατρίῳ μετειληχώς ὁποῖα περὶ τῶν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις φερομένων ὡς περὶ θεοῦ μελῶν διῆλθεν ἐπα κοῦσαι καιρός οὗτος δ (αὐτὸς ἐκεῖνος οὗ καὶ ἡ δευτέρα τῶν Μακκαβαίων ἐν ἀρχῇ τῆς βίβλου μνημονεύει) ἐν τῷ πρὸς Πτολεμαῖον τὸν βασιλέα συγγράμματι τοῦτον καὶ αὐτὸς διασαφεῖ τὸν τρόπον» 463

του ροπές. Στο έργο υποστήριξε συχνά ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι και ποιητές είχαν επηρεαστεί από τις εβραϊκές γραφές, από τον Πλάτωνα ως τον Όμηρο 25. Υπήρξε σύμβουλος των Πτολεμαίων. Ο Φίλων (20 πχ-50 μχ) προσπάθησε να ερμηνεύσει την Πεντάτευχο (ή Τορά) με τη συνδρομή της φιλοσοφίας των Στωικών, των Πυθαγορείων και του Πλατωνισμού, από τον οποίο κληρονόμησε τη δυαρχική (ύλη-πνεύμα) αντίληψη του κόσμου. Η προσέγγισή του αποστασιοποιείται από τις νομικές ερμηνείες που επικρατούσαν μέχρι τότε και γίνεται καθαρά αλληγορική. Μολονότι απέρριψε τον ελευθεριάζοντα για τα ιουδαϊκά ήθη ελληνικό τρόπο ζωής, υιοθέτησε την ορολογία των στωικών, ταυτίζοντας το Λόγο των τελευταίων με τη σοφία του Θεού σαν αυθύπαρκτη υπόσταση, ενώ τον αποκαλεί και Υιό του Θεού. Αυτό εμφανώς επηρέασε τη χριστολογία όπως μας παραδίδεται ήδη από την εισαγωγή του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου. Το γεγονός ότι αποτελεί τη μοναδική πηγή μας για τους Θεραπευτές καθιστά το έργο του εξόχως πολύτιμο για τους ιστορικούς. Ο Ιώσηπος (37-100 μχ) 26 από την άλλη υπήρξε ιστορικός και απολογητής των Ισραηλιτικού έθνους. Έλαβε μέρος στην Ιουδαϊκή εξέγερση του 66-73 μχ., όπου αιχμαλωτίστηκε και οδηγήθηκε στη Ρώμη. Τελικά απελευθερώθηκε και συνδέθηκε με την αυτοκρατορική οικογένεια. Στα κυριότερα έργα του, Ιουδαϊκός Πόλεμος και Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, ερευνά και παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο την ιστορία του Ισραηλιτικού λαού. Ωστόσο οι απολογητικές προθέσεις του φενακίζουν την αντικειμενικότητα που θα περίμενε κανείς από μια συστηματική ιστοριογραφική προσπάθεια. Η επίδραση του ελληνικού πνεύματος δεν εξαντλείται στην ελληνιστική περίοδο. Μάλλον εγκαινιάζει μια σειρά Ιουδαίων διανοητών και ερμηνευτών που ακμάζει ιδίως στην Ισπανία και τη Γαλλία κατά το 11 ο - 13 ο όλοι επηρεάζονται βαθιά από την αριστοτελική σκέψη η οποία άλλωστε καθορίζει τη φιλοσοφική και επιστημονική παραγωγή της εποχής τέτοια ονόματα είναι ο Ibn Ezra (Αβενέσδρας), ο Ιούδας Χαλεβί, ο Μαϊμωνίδης, ο Ibn Daud και ο Δαβίδ Κίμχι 27. στ) Εξέγερση των Μακκαβαίων και η δημιουργία του κράτους των Ασμοναίων Ο Αντίοχος Δ ο Επιφανής (215-164 πχ) διέπραξε ένα μοιραίο σφάλμα για τη συνοχή του κράτους του. Επέβαλε πολιτική αυστηρού εξελληνισμού στην Παλαιστίνη, καθώς ο ίδιος ετοιμάζονταν να εισβάλλει στην 25 Ο Ευσέβιος μνημονεύει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του Αριστόβουλου: «Κατηκολούθηκε δὲ ὁ Πλάτων τῇ καθ ἡμᾶς νομοθεσίᾳ καὶ φανερός ἐστι περιειργασμένος ἕκαστα τῶν ἐν αὐτῇ λεγομένων. διηρμήνευται δὲ πρὸ Δη μητρίου ὑφ ἑτέρων πρὸ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Περσῶν ἐπικρατήσεως τά τε κατὰ τὴν ἐξ Αἰγύπτου ἐξαγωγὴν τῶν Ἑβραίων τῶν ἡμετέρων πολιτῶν καὶ ἡ τῶν γεγονότων ἁπάντων αὐτοῖς ἐπιφάνεια καὶ κράτησις τῆς χώρας καὶ τῆς ὅλης νομοθεσίας ἐπεξήγησις ὥστε εὔδηλον εἶναι τὸν προειρημένον φιλό σοφον εἰληφέναι πολλά γέγονε γὰρ πολυμαθὴς καθὼς καὶ Πυθαγόρας πολλὰ τῶν παρ ἡμῖν μετενέγκας εἰς τὴν ἑαυτοῦ δογματοποιίαν». Ευσεβίου, Ευαγγελική προπαρασκευή, 9,6.6-8. Βλ. Fragments from Hellenistic Jewish Authors, ed. C. R. Holladay, Scholars Press, Atlanta 1995, τ. 3, 152. 26 Βλ. J. R. Bartlett, Jews in the Hellenistic World Josephus, Aristeas, The Sibylline Oracles, Eupolemus Cambridge Commentaries on Writings of the Jewish & Christian World, Cambridge University Press 1985, σ. 72-76. 27 Βλ. I. Epstein, Judaism, Penguin, 1959, σ. 206-219. 464

Αίγυπτο. Και αυτό, παρά το γεγονός ότι η Ιερουσαλήμ βρίσκονταν ήδη σε τροχιά εξελληνισμού, με τη διάδοση των ελληνικών ονομάτων, εθίμων και τρόπου ζωής σε πλήρη εξέλιξη 28. Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας εκμεταλλεύτηκε το διείσδυση του ελληνικού πνεύματος στους Ιουδαίους και επέβαλε έναν ελληνιστή Ιουδαίο στη θέση του αρχιερέα, το Μενέλαο. Παράλληλα, μετονόμασε την Ιερουσαλήμ σε Αντιόχεια και ανήγειρε γυμνάσια. Στη συνέχεια εξεστράτευσε εναντίον της Αιγύπτου και πέτυχε να καταλάβει όλη την επικράτειά της πλην της Αλεξανδρείας. Τότε όμως η Ρώμη επενέβη και τον υποχρέωσε να αποχωρίσει ταπεινωμένος. Στο μεταξύ ξέσπασαν ταραχές στην Ιερουσαλήμ εξαιτίας της παρουσίας του Μενελάου, και έτσι ο Αντίοχος αποφάσισε τον βίαιο εξελληνισμό της λατρείας, τοποθετώντας είδωλο του Διός μέσα στο Ναό και υποχρεώνοντας Ιουδαίους και Σαμαρείτες δια της ποινής του θανάτου να προσκυνήσουν και να εγκαταλείψουν την τήρηση του νόμου. Οι Ιουδαίοι εξεγέρθηκαν και αντέδρασαν δυναμικά, με την εξέγερση που περιγράφεται στα δύο βιβλία των Μακκαβαίων. Η εξέγερση οδηγεί στην εγκαθίδρυση της δυναστείας των Ασμοναίων 29, που επεκτάθηκε εδαφικά και κυβέρνησε την περιοχή από το 140 μέχρι το 63 πχ. περίπου, οπότε και κατελήφθη από τους חנוכה). ( Χανουκκά Ρωμαίους. Η επιτυχία τους αυτή αποτελεί μέχρι σήμερα αντικείμενο εορτασμού κατά τη Μολονότι θα ανέμενε κανείς βίαιο αφελληνισμό του νεότευκτου βασιλείου, οι πρακτικές που ακολουθεί, πχ. κατά την εκλογή του Σίμωνος, είναι ελληνιστικές 30. Ακόμη και οι βίβλοι των Μακκαβαίων, που συντάσσονται για να υμνήσουν αυτήν την εξέγερση, συγγράφονται εξ αρχής στα ελληνικά και όχι στα εβραϊκά ή στα αραμαϊκά. Σε αυτήν την περίοδο η Ιουδαϊκή πίστη δοκιμάζεται από βασανιστήρια και όχι τυχαία, η γραφίδα των Μακκαβαίων εξαίρει το μαρτύριο υπέρ πίστεως 31, πχ. μαρτυρείται η περίπτωση η περίπτωση βασανισμού και θανάτωσης επτά αδελφών και της μητέρας τους, επειδή αρνήθηκαν να καταναλώσουν χοιρινό κρέας 32. Στην ίδια ενότητα συναντάμε και έναν κοσμολογικό προβληματισμό καθαρά ελληνικής χροιάς: τη δημιουργία του σύμπαντος εκ του μηδενός (creatio ex nihilo) 33. 28 Βλ. S. Schwartz, The Hellenization of Jerusalem and Sechem, Jews in a Graeco-Roman world (ed. M. Goodman), Oxford University Press 1998, σ. 37-40. Βλ. S. Schwartz, Imperialism and Jewish Society, 200 B.C.E to 640 C.E., Princeton University Press 2001, σ. 22-25. 29 Βλ. J. S. McLaren, Power and Politics in Palestine The Jews and the Governing of Their Land, 100 BC-AD 70, JSOT Press 1991, σ. 54-79. 30 Βλ. Α Μακ. 14,41 εξ. 31 Βλ. Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 177. 32 Β Μακ. 7,1 εξ. Βλ. I. Sandwell, Religious Identity in Late Antiquity Greeks: Jews and Christians in Antioch: Greek Culture in the Roman World, Cambridge University Press 2007, σ. 142. 33 Β Μακ. 7,28: «ἀξιῶσε, τέκνον, ἀναβλέψαντα εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὰ ἐν αὐτοῖς πάντα ἰδόντα, γνῶναι ὅτι ἐξ οὐκ ὄντων ἐποίησεν αὐτὰ ὁ Θεὸς καὶ τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος οὕτως γεγένηται.» 465

ζ) Εκδήλωση διαφορετικών τάσεων μέσα στους κόλπους του Ιουδαϊσμού Διαφορετικές σχολές ερμηνείας του Νόμου αναδεικνύονται αυτήν την περίοδο, συχνά σε απόλυτη σύγκρουση μεταξύ τους, οι οποίες συνιστούν συνάμα διακριτά κοινωνικά και πολιτικά κινήματα. Ήδη από την προαιχμαλωσιακή εποχή του πρώτου Ναού εντοπίζουμε τέτοιες τάσεις σε προφητικούς κύκλους, που διαχωρίζουν τη θέση τους από την επίσημη λατρεία και ασκούν κριτική στην πολιτική εξουσία. Οι απαρχές του σχηματισμού των ομάδων που θα περιγράψουμε εντοπίζονται στην περσική περίοδο. Είναι όμως η εποχή των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου εκείνη όπου οι συνθήκες αυτές οδηγούν πραγματικά σε ριζοσπαστικοποίηση και εξωτερίκευση όλων αυτών των τάσεων. Οι ομάδες αυτές συνθέτουν και την εικόνα του Ιουδαϊσμού όπως θα τον συναντήσει ο Χριστιανισμός. Υπάρχει πλήθος ομάδων 34, ωστόσο οι κυριότερες είναι οι εξής: α) Φαρισαίοι ( πιθανή σημασία: ξεχωριστοί): Πρόκειται για κίνημα ευσεβών λαϊκών μελετητών του Νόμου, της Τορά, οι οποίοι εμμένουν στην επακριβή ερμηνεία και τήρησή της από όλα τα λαϊκά στρώματα. Εμφανίζονται κατά την εποχή των Μακκαβαίων. Αναπτύσσουν δαψιλείς διδασκαλίες αναφορικά με τα όρια εθνικού και ιουδαϊκού, κάτι που τους καθιστά γνήσια τέκνα της ελληνιστικής περιόδου. Ο ραββινικός ιουδαϊσμός που στη συνέχεια επικράτησε αποτελεί μετεξέλιξη του δικού τους κινήματος. Θα λέγαμε ότι επιχειρούν να διαφοροποιήσουν με σαφήνεια τους Ιουδαίους από τους εθνικούς δια του Νόμου και να καταγράψουν την προφορική παράδοση της Τορά. Τίθενται έτσι οι βάσεις για την κατοπινή σύνθεση των ταλμουδικών κειμένων. β) Σαδδουκαίοι ( - πιθανή σημασία: δίκαιοι): Σε αντίθεση με τους Φαρισαίους, δεν προέρχονται απ όλα τα στρώματα αλλά κυρίως από τους ιερείς και την αριστοκρατία. Συνιστούν το αντίπαλο δέος των Φαρισαίων. Σε αντίθεση με τους τελευταίους, που δραστηριοποιούνται στα πλήθη, οι Σαδδουκαίοι περιορίζουν τη δράση τους στο χώρο του Ναού. γ) Εσσαίοι ( πιθανή σημασία: ευσεβείς ή σιωπηλοί): Εναντιώνονται στο επίσημο ιερατείο, συγκροτούν δικές τους ομάδες με αυστηρούς κανόνες εισδοχής και ορισμένοι ακολουθούν ασκητικό τρόπο ζωής που προσιδιάζει στο μοναστικό βίο. Θεσπίζουν δικό τους, ηλιακό ημερολόγιο, μελετούν επισταμένα τα ιερά κείμενα και αναπτύσσουν έντονη πίστη στη μεσιτεία των αγγέλων και στην αθανασία της ψυχής. Πολλοί τους συνδέουν και με την κοινότητα του Κουμράν, που άφησε πίσω της το γνωστό αρχαιολογικό θησαυρό χειρογράφων. 34 Βλ. Κ. Ζάρρα, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 391-430. 466

η) Εισαγωγή ελληνικών ονομάτων και όρων Όπως είδαμε, η επίδραση της ελληνικής γλώσσας ήταν τόσο ισχυρή, ώστε απαιτήθηκε η μετάφραση των βιβλίων του Νόμου στα ελληνικά, μιας και η εβραϊκή γλώσσα είχε καταστεί μη κατανοητή. Ακόμη και τα βιβλία των Μακκαβαίων συγγράφονται στα ελληνικά. Εντούτοις η ελληνική επιρροή είναι εμφανής τόσο στα κύρια ονόματα ανθρώπων και τόπων ακόμα και στα ονόματα της ασμοναϊκής δυναστείας συναντάμε τα Αλέξανδρος και Αριστόβουλος όσο και σε εξειδικευμένη ορολογία: Το Σανχεντρίν ( ) 35 : Από τον ελληνικό όρο «συνέδριον», δηλώνει θρησκευτικά νομοθετικά και δικαστικά σώματα που συγκροτούνται στην περιοχή του Ισραήλ κατά την περίοδο των Ασμοναίων. Το κεντρικό σανχεντρίν εδρεύει στην Ιερουσαλήμ και είναι το δικαστήριο στο οποίο προσάγεται ο Ιησούς. Ας μην λησμονούμε σε ό,τι αφορά τα διοικητικά των Ιουδαίων την ισχυρή παράδοση της θεοκρατίας 36. Ο άγγελος Μέτατρον מטטרון)) 37 : Πιθανολογείται (με αμφιβολίες) ότι προέρχεται από τον ελληνικό όρο «μεταθρόνιος», δηλώνει τον ανώτατο τη τάξει αρχάγγελο στην αποκαλυπτική γραμματεία αυτής της περιόδου. Η πρακτική της Γκεμάτρια ( ) 38 : Από τον ελληνικό όρο «γεωμετρία», δηλώνει τη μελέτη της αριθμολογίας των λέξεων στα πλαίσια αυτής, κάθε λέξη αντιστοιχίζεται με τον άθροισμα που αποδίδουν τα γράμματά της, θεωρούμενα σαν αριθμητικά ψηφία. Η πρακτική αυτή, με ζωηρή πυθαγόρεια ε- πίδραση, καθίσταται ιδιαίτερα δημοφιλής στο χώρο του μυστικού ιουδαϊσμού. Ο αριθμός του θηρίου της Αποκάλυψης (666) 39 αποτελεί παράδειγμα χρήσης της. Οι αραμαϊκοί μουσικοί όροι Κιθαρός ( ), εκ του «κιθάρα» Σουμπονίγια ( ) εκ του «συμφωνία» και Πεσαντερίν ( ), εκ του «Ψαλτήριον» 40. 35 Βλ. H. Mantel, Sanhedrin, Encyclopaedia Judaica, 2003 2, τ. 18, 22. 36 Βλ. I. Epstein, Judaism, Penguin, 1959, σ. 86-89. 37 Βλ. G. Scholem, Metatron, Encyclopaedia Judaica, 2003 2, τ. 14, 133-134. 38 Βλ. D. Derovan, Gematria, Encyclopaedia Judaica, 2003 2, τ. 7, 424. 39 Απ. 13,18 40 Δαν. 3,15. 467

III. Οι αναφορές της Παλαιάς Διαθήκης και του Ιωσήπου στο Μ. Αλέξανδρο α) Παλαιά Διαθήκη Ο Μ. Αλέξανδρος άφησε ανεξίτηλα σημάδια στη συνείδηση των λαών τους οποίους κυρίευσε. Όπως ήταν άλλωστε προσφιλής συνήθεια στους λαούς της εποχής και της περιοχής, λατρεύτηκε και σαν θεός. Στην περίπτωση των Ιουδαίων όμως, ο μονοθεϊσμός τους απομάκρυνε κάθε τέτοια προοπτική. Αντ αυτού ο Αλέξανδρος στην Παλαιά Διαθήκη φέρεται να προφητεύεται μέσω θρησκευτικών οραμάτων, μολονότι οι σχετικές πηγές χρονολογούνται μετά τον Αλέξανδρο. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί το βιβλίο του Δανιήλ 41, ένα προφητικό και ταυτόχρονα αποκαλυπτικό κείμενο που συντάχθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, αλλά αποδόθηκε στον προφήτη Δανιήλ, ο οποίος τοποθετείται στην αυλή του Ναβουχοδονόσορα κατά τη Βαβυλώνια αιχμαλωσία (586-538 πχ). Στο κείμενο ο Δανιήλ προφητεύει ενορατικά τον ερχομό του Αλεξάνδρου 42 με την οπτασία ενός τράγου. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ ερμηνεύει το όραμα ως προαναγγελία της νίκης του Αλεξάνδρου επί των Περσών και εν συνεχεία της διαδοχής του από τέσσερις επιγόνους: «τὸν κριὸν ὃν εἶδες τὸν ἔχοντα τὰ κέρατα βασιλεὺς Μήδων καὶ Περσῶν ἐστι καὶ ὁ τράγος τῶν αἰγῶν βασιλεὺς τῶν Ἑλλήνων ἐστί καὶ τὸ κέρας τὸ μέγα τὸ ἀνὰ μέσον τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ αὐτὸς ὁ βασιλεὺς ὁ πρῶτος καὶ τὰ συντριβέντα καὶ ἀναβάντα ὀπίσω αὐτοῦ τέσσαρα κέρατα τέσσαρες βασιλεῖς τοῦ ἔθνους αὐτοῦ ἀναστήσονται οὐ κατὰ τὴν ἰσχὺν αὐτοῦ» 43. Η συγγραφή του βιβλίου τοποθετείται στους χρόνους της μακκαβαϊκής εξέγερσης 44, συνεπώς ο σκοπός του είναι στην πραγματικότητα η καταγγελία της κυριαρχίας των επιγόνων του Αλεξάνδρου. Η πραγματική χρονολογία της συγγραφής μαρτυρείται και από την ύπαρξη ελληνικών μουσικών όρων στο τρίτο κεφάλαιο, όπως είδαμε. Μια άλλη ονομαστική αναφορά στον Αλέξανδρο προέρχεται κατά συνέπεια από το ίδιο το βιβλίο των Μακκαβαίων και είναι, όπως θα περίμενε κανείς, μεικτή, αφού μαζί με τη δόξα του προβάλλεται και εικόνα σκληρότητας, ίσως και για να δικαιολογηθεί και η παράδοση των Ιουδαίων 45. 41 Βλ. F. Millar, Rome, the Greek World, and the East (ed. H. M. Cotton, G. M. Rogers), The University of North Carolina Press, 2006, τ. 3, 51-66. 42 Δαν. 7,6. 8,3-8. 8,20-22. 43 Δαν. 8, 20-22. 44 Βλ. F. Millar, Rome, the Greek World, and the East (ed. H. M. Cotton, G. M. Rogers), The University of North Carolina Press, 2006, τ. 3, 67-90. 45 Α Μακ. 1,1-9: «καὶ ἐγένετο μετὰ τὸ πατάξαι Ἀλέξανδρον τὸν Φιλίππου Μακεδόνα ὃς ἐξῆλθεν ἐκ γῆς Χεττιιμ καὶ ἐπάταξεν τὸν Δαρεῖον βασιλέα Περσῶν καὶ Μήδων καὶ ἐβασίλευσεν ἀντ αὐτοῦ πρότερον ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα καὶ συνεστήσατο πολέμους πολλοὺς καὶ ἐκράτησεν ὀχυρωμάτων καὶ ἔσφαξεν βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ διῆλθεν ἕως ἄκρων τῆς γῆς καὶ ἔλαβεν σκῦλα πλήθους ἐθνῶν καὶ ἡσύχασεν ἡ γῆ ἐνώπιον αὐτοῦ καὶ ὑψώθη καὶ ἐπήρθη ἡ καρδία αὐτοῦ καὶ συνῆξεν δύναμιν ἰσχυρὰν σφόδρα καὶ ἦρξεν χωρῶν ἐθνῶν καὶ τυράννων καὶ ἐγένοντο αὐτῷ εἰς φόρον καὶ μετὰ ταῦτα ἔπεσεν ἐπὶ τὴν κοίτην καὶ ἔγνω ὅτι ἀποθνῄσκει καὶ ἐκάλεσεν τοὺς παῖδας αὐτοῦ τοὺς ἐνδόξους τοὺς συνεκτρόφους αὐτοῦ ἐκ νεότητος καὶ διεῖλεν αὐτοῖς τὴν βασιλείαν αὐτοῦ ἔτι αὐτοῦ ζῶντος καὶ ἐβασίλευσεν Ἀλέξανδρος ἔτη δώδεκα καὶ ἀπέθανεν καὶ ἐπεκράτησαν οἱ παῖδες αὐτοῦ ἕκαστος ἐν τῷ τόπῳ αὐτοῦ καὶ ἐπέθεντο πάντες διαδήματα μετὰ τὸ ἀποθανεῖν αὐτὸν καὶ οἱ υἱοὶ αὐτῶν ὀπίσω αὐτῶν ἔτη πολλὰ καὶ ἐπλήθυναν κακὰ ἐν τῇ γῇ» 468

β) Φλάβιος Ιώσηπος Η πιο χαρακτηριστική αναφορά στον Αλέξανδρο, στην οποία θα σταθούμε αναλυτικά, είναι αυτή του Ιωσήπου, η οποία εκτίθεται στο 11 ο βιβλίο της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας. Σύμφωνα με αυτήν, όταν ο Αλέξανδρος πολιορκούσε την Τύρο, έστειλε μήνυμα στην Ιερουσαλήμ ζητώντας στρατιώτες, να επιτρέψει τη διέλευση του στρατού από την Ιερουσαλήμ και να παράσχει γενικά κάθε υποστήριξη. Η επιστολή τους διαβεβαίωνε ότι η στάση τους θα ανταμοίβονταν. Εντούτοις ο Αρχιερέας απήντησε ότι δεσμεύονταν με όρκο απέναντι στο Δαρείο, τον οποίο δεν μπορούσαν να καταπατήσουν. Η δέσμευσή τους αυτή χρονολογείται από τους χρόνους του Κύρου, που τους είχε επιτρέψει να επιστρέψουν στη γη τους και να ανοικοδομήσουν το ναό. Παράλληλα μνημόνευσε περιπτώσεις όπου η καταπάτηση του όρκου είχε συνδεθεί με τη δυστυχία. Περιπλοκή προέκυψε όταν οι Σαμαρείτες, υπό την ηγεσία του Μανασσή, ο οποίος είχε εκδιωχθεί και εκπέσει του ιερατικού του αξιώματος εξαιτίας του μεικτού του γάμου, εκμεταλλεύτηκαν την περίσταση, ώστε να λάβουν άδεια για να οικοδομήσουν το δικό τους Ναό στο όρος Γαριζείν, όπως και έγινε. Ο πεθερός του Μανασσή, Σαναβαλλάτ, συκοφάντησε τους Ιουδαίους στον Αλέξανδρο και παρουσίασε την καταστροφή του Ναού των Ιεροσολύμων και την οικοδόμηση του δικού τους ναού σαν μέσο οριστικής εκπόρθησης της Ιερουσαλήμ. Ο Αλέξανδρος κατόπιν τούτων εστράφη εναντίον των Ιεροσολύμων με διάθεση να ακολουθήσει τις προτροπές του Σαναβαλλάτ 46. Η συνέχεια όμως φέρεται να υπήρξε πολύ διαφορετική. Ο Αλέξανδρος συνάντησε τον αρχιερέα και τους ιερείς, που είχαν βγει για να τον προϋπαντήσουν με τις πιο λαμπρές φορεσιές τους, και τότε γονάτισε και προσκύνησε. Στον έκπληκτο Παρμενίωνα απάντησε ότι προσκυνά το Θεό που ο αρχιερέας υπηρετεί, επειδή είχε δει ενύπνιο με άνδρα με τη μορφή του ιερέα να τον παρακινεί να ξεκινήσει την εκστρατεία του 47. Στη συνέχεια ο Αλέξανδρος εισήλθε στα Ιεροσόλυμα και θυσίασε στο Ναό. Του παρουσιάστηκε το βιβλίο του Δανιήλ που προφήτευε τον ερχομό του. Την επομένη ο Αλέξανδρος ακροάζεται τους Ιεροσολυμίτες και ικανοποιεί τα αιτήματά τους, που σχετίζονται με την ανεξιθρησκία και άλλα προνόμια των Ιουδαίων σε ο- λόκληρη την έκταση της αυτοκρατορίας. Όταν ζήτησε να τοποθετηθεί ομοίωμά του στο ναό, του εξηγήθηκε η θρησκευτική ιδιομορφία των Εβραίων και η αιτία της ανεικόνιστης λατρείας τους. Αντ αυτού του παρασχέθηκε η απόδοση του ονόματός του σε όλους τους άρρενες που επρόκειτο να γεννηθούν εκείνη τη χρονιά, όπως και η επίσημη θέσπιση μιας νέας εποχής, της Αλεξανδρινής 48. Στη συνέχεια οι Σαμαρείτες επιδίωξαν να μετάσχουν και αυτοί των προνομίων που παραχώρησε ο Αλέξανδρος 46 Βλ. S. Rapaport, A treasury of the Midrash, Ktav Publishing House, New York 1968, σ. 8-12. 47 «τῶν δὲ Ἰουδαίων ὁμοῦ πάντων μιᾷ φωνῇ τὸν Ἀλέξανδρον ἀσπασαμένων καὶ κυκλωσαμένων αὐτόν οἱ μὲν τῆς Συρίας βασιλεῖς καὶ οἱ λοιποὶ τοῦτο ποιήσαντος κατεπλάγησαν καὶ διεφθάρθαι τῷ βασιλεῖ τὴν διάνοιαν ὑπελάμβανον Παρμενίωνος δὲ μόνου προσελθόντος αὐτῷ καὶ πυθομένου τί δήποτε προσκυνούντων αὐτὸν ἁπάντων αὐτὸς προσκυνήσειεν τὸν Ἰουδαίων ἀρχιερέα οὐ τοῦτον εἶπεν προσεκύνησα τὸν δὲ θεόν οὗ τὴν ἀρχιερωσύνην οὗτος τετίμηται τοῦτον γὰρ καὶ κατὰ τοὺς ὕπνους εἶδον ἐν τῷ νῦν σχήματι ἐν Δίῳ τῆς Μακεδονίας τυγχάνων καὶ πρὸς ἐμαυτὸν διασκεπτομένῳ μοι πῶς ἂν κρατήσαιμι τῆς Ἀσίας παρεκελεύετο μὴ μέλλειν ἀλλὰ θαρσοῦντα διαβαίνειν αὐτὸς γὰρ ἡγήσεσθαί μου τῆς στρατιᾶς καὶ τὴν Περσῶν παραδώσειν ἀρχήν», Ιουδ. Αρχ. 11,325-337 48 Βλ. S. Rapaport, A treasury of the Midrash, Ktav Publishing House, New York 1968, σ. 14. 469

στους Ιουδαίους, ωστόσο αρνήθηκε να τους αναγνωρίσει σαν Ιουδαίους. Κατόπιν αντίδρασής τους, ο Αλέξανδρος τους τιμωρεί. Η σύγχρονη έρευνα έχει υποστηρίξει με εύλογα επιχειρήματα ότι το περιστατικό είναι φανταστικό. Το βιβλίο του Δανιήλ συνεγράφη κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, συνεπώς δεν ήταν δυνατό να έχει παρουσιαστεί στον Αλέξανδρο. Οι ιστορικοί γενικά θεωρούν ότι δεν τεκμαίρεται πιθανή διέλευση του Αλεξάνδρου από τη Σαμάρεια ή την Ιερουσαλήμ, αφού δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικές στρατιωτικά. Ας μην λησμονούμε ότι η Ιουδαϊκή Αρχαιολογία είναι έργο που απευθύνεται σε εθνικούς και αποσκοπεί στο να ανυψώσει τον Ισραηλιτικό λαό, ο οποίος κατά τους χρόνους της συγγραφής έχει υποστεί συντριπτική ήττα από τους Ρωμαίους στην εξέγερση του 66-73 μχ και έχει δει το δεύτερο Ναό και ολόκληρη τη χώρα του να ισοπεδώνεται. Το κύρος και η σημασία που είχαν αποκτήσει οι λόγοι και τα έργα του Αλεξάνδρου κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για να αναπτυχθούν τέτοιες διηγήσεις. Πέραν της σκοπιμότητας όμως, οι περιγραφές αποπνέουν και προσωπική εκτίμηση του Ιώσηπου για το Μακεδόνα στρατηλάτη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το απόσπασμα επίσης και για τη μελέτη των πολιτικών αρμοδιοτήτων των ιερέων 49. Τέλος, δεν θα πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι το όλο περιστατικό δεν απάδει του όλου χαρακτήρα του Μ. Αλεξάνδρου. IV. Ανέκδοτα περιστατικά από τη ραβινική γραμματεία Η ραβινική γραμματεία διέσωσε αρκετές μυθικές παραδόσεις γύρω από τον Αλέξανδρο, στα οποία γενικά εξαίρεται ο φιλομαθής χαρακτήρας του, κάτι που ανταποκρίνεται στη γενικότερη εικόνα των Ιουδαίων περί των Ελλήνων. Ωστόσο δεν παύει να αντιμετωπίζεται σαν εισβολέας, καλλιεργημένος μεν αρκετά ώστε να εκτιμήσει τη σοφία των κατακτημένων, πλην δυνητικά βίαιος και σκληρός. Οι σχετικές διηγήσεις αυτές παρουσιάζουν παράλληλα με το έργο του Πλούταρχου και κυρίως με το Γ βιβλίο του Ψευδο-Καλλισθένη είναι φανερός ο απολογητικός τους χαρακτήρας έναντι Ελλήνων, Ρωμαίων, Σαμαρειτών, Χανααναίων και Ισμαηλιτών. Ορισμένα χαρακτηριστικά περιστατικά είναι τα εξής 50 : α) Η επίσκεψη του Αλεξάνδρου στην Ιερουσαλήμ (Gen. R. 61) Αρχικά συναντάμε αναπαραγωγές του θρυλούμενου περιστατικού που κατέγραψε και ο Ιώσηπος, με παραλλαγές στις λεπτομέρειες. Ο σκοπός της αναπαραγωγής του περιστατικού εδώ, μιας και το κείμενο δεν 49 Βλ. L. Feldman, G. Hata, Josephus, the Bible and History, εκδ. Yamamoto Shoten, Tokyo 1988, σ. 200-202. 50 Βλ. The Book of the Gests of Alexander of Macedon (Sefer Toledod Alexandros ha-makdomi), ed. I. Kazis, The Medieval Academy of America, Cambridge, Massachusetts 1962, σ. 2. 470

απευθύνεται σε εθνικούς αλλά σε Ιουδαίους, είναι μάλλον με την πολεμική προς τους Σαμαρείτες. Οι περιγραφές διακατέχονται από εχθρότητα προς αυτούς 51. Σε κάποιο άλλο ανεκδοτολογικό περιστατικό, ο Αλέξανδρος ζητεί επίμονα να εισέλθει στα Άγια των Αγίων του Ναού, όμως ο συνοδός του, ο Γκεμπιά (το όνομά του σημαίνει: «καμπούρης»), τον σταματά. Ο Αλέξανδρος τότε τον απειλεί: «όταν θα βγω από το Ναό, θα σου ισιώσω την καμπούρα». Ο Γκεμπιά τότε αποκρίνεται ατάραχος: «άμα το κάνεις αυτό, θα είσαι σπουδαίος γιατρός». Το δίδαγμα της ιστορίας φαίνεται να είναι ότι η αταραξία και η σύνεση νικούν το σπαθί 52. β) Οι δέκα ερωτήσεις προς στους σοφούς του Νότου (Tamid 31b) Πρόκειται για ένα φανταστικό περιστατικό με ζωηρές ωστόσο ομοιότητες με τη μαρτυρία του Πλουτάρχου για αντιπαράθεση του Αλεξάνδρου με δέκα γυμνοσοφιστές. Σύμφωνα με το κείμενο, ο Αλέξανδρος επισκέπτεται πριν την κάθοδό του στην Αίγυπτο μια ομάδα σοφών διδασκάλων στα νότια της Ιουδαίας. Ο διάλογος που ακολουθεί φανερώνει ενδελεχή μελέτη της ελληνικής φιλοσοφίας από το συντάκτη, ο οποίος χρησιμοποιεί την αραμαϊκή γλώσσα. Ο Αλέξανδρος ερωτά και οι σοφοί απαντούν σε μια σειρά κοσμολογικών και ηθικών ζητημάτων 53. Αξίζει να δούμε ένα απόσπασμα από το σχετικό διάλογο, διασκευασμένο χάριν συντομίας: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: Τι απέχει πιο πολύ, η γη από τον ουρανό, ή η ανατολή από τη δύση; ΣΟΦΟΙ: Το δεύτερο, επειδή ο ήλιος βρίσκεται και στην Ανατολή και στη Δύση, άρα βρίσκεται στα μισά των δύο σφαιρών, ενώ όταν βρίσκεται στο κέντρο, δεν είναι ορατός. Άρα, θα πρέπει να βρίσκεται υψηλότερα στην πρώτη περίπτωση. Α: Τι δημιουργήθηκε πρώτο, ο ουρανός ή γη; Σ: Ο ουρανός, επειδή έχει γραφθεί πως ο Θεός «εποίησεν τον ουρανόν και την γην». Α: Ποιος είναι ο αληθής σοφός; Σ: Αυτός που μπορεί να διαβλέψει τις συνέπειες των πράξεών του. Α: Ποιος είναι αληθινά ισχυρός; 51 «Τόσο εντυπωσιάστηκε ο Αλέξανδρος, που παρέδωσε τους Σαμαρείτες που τον ακολουθούσαν στους Ιουδαίους. Εκείνοι τους έδεσαν σε ουρές αλόγων και τους οδήγησαν στο όρος Γαριζείν, όπου κατεδάφισαν το ναό τους» Βλ. byoma 69a και Μεγγιλάθ Ταανίθ, Γ Βλ. R. Pummer, The Samaritans in Flavius Josephus, Tübingen 2009, σ. 135. Τελικά οι Ιουδαίοι θα κατεδάφιζαν στην πραγματικότητα το ναό των Σαμαρειτών πολύ αργότερα, επί Ιωάννη Υρκανού. 52 Gen. R. 61,7. Βλ. I. Löw, Alexander the Great, Jewish Encyclopedia, Funk and Wagnalls, New York 1901, τ. 1, 342. Βλ. Ε. Epstein Halevy, Alexander the Great in the Aggadah, Encyclopaedia Judaica 2, 2003 τ.1, 626. 53 Tamid, 31b. Βλ. S. Rapaport, A treasury of the Midrash, Ktav Publishing House, New York 1968, σ. 16-17. 471

Σ: Αυτός που μπορεί να νικήσει τα πάθη του. Α: Ποιος είναι αληθινά πλούσιος; Σ: Αυτός που κατέχει την ευτυχία. Α: Πώς αποκτάται η αληθινή ζωή; Σ: Με το θάνατο των παθών. Α: Τι επισπεύδει το θάνατο; Σ: Εντρύφηση στα γήινα πάθη. Α: Πώς κάποιος αποκτά την αγάπη των άλλων; Σ: Με το να μην προσπαθεί να υπερτερεί. Α: Δεν συμφωνώ μαζί σας. Θεωρώ ότι για να αγαπηθεί κάποιος πρέπει να αποκτήσει δύναμη και να τη χρησιμοποιήσει συνετά. Τι είναι πιο φιλόξενο, η γη ή η θάλασσα; Σ: Σίγουρα η γη, αφού όσοι είναι στη θάλασσα είναι δυστυχείς μέχρι να επιστρέψουν. Α: Ποιος είναι πιο σοφός από εσάς; Σ: Δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτό. Θα πρόσεξες ότι όλοι σου απαντάμε ταυτόχρονα και λέμε το ίδιο. Στη συνέχεια ο Αλέξανδρος τους ρωτάει γιατί έχουν εγκαταλείψει τα εγκόσμια και διαγράφουν τη δική τους λατρευτική ζωή. Η απάντηση που λαμβάνει είναι ότι οι μάζες έχουνε χάσει την επαφή με την αλήθεια. Ακολουθούν και άλλες χαρακτηριστικές ερωταποκρίσεις, με τις οποίες ο Αλέξανδρος προετοιμάζεται για την αφρικανική του εκστρατεία. γ) Το ταξίδι στην Αφρική: οι Αμαζόνες, ο δίκαιος βασιλέας Κατζία και οι πύλες του Παραδείσου (Tamid 32a-32b, Pesik 9.74, Tan. Emor. 6 κ.α.) Ο Αλέξανδρος πολιορκεί την πόλη των Αμαζόνων, η οποία ονομάζεται Καρταγυνή (από την αραμ. λ. «κάρτα»=πόλη και την ελλ. «γυνή»). Τότε εκείνες του απαντούν ότι είτε νικήσει, είτε χάσει, θα στερηθεί τη δόξα, επειδή στην πρώτη περίπτωση θα έχει σκοτώσει γυναίκες, ενώ στη δεύτερη θα έχει ηττηθεί από γυναίκες. Τότε ο Αλέξανδρος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την ιδέα της σύγκρουσης και τους ζητά ψωμί. Εκείνες τότε του δίδουν χρυσό λέγοντάς του: «δεν ήρθες ως εδώ μόνο για ψωμί». Έκπληκτος ο Αλέξανδρος ομολογεί τη σοφία τους. 472

Στο επόμενο βασίλειο που συναντά, o Αλέξανδρος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια ιδιότυπη δικαστική διαμάχη: ο αγοραστής μιας οικίας ανακαλύπτει έναν θησαυρό και ζητεί να τον επιστρέψει στον πωλητή, επειδή αγόρασε μόνο το οίκημα. Ο πωλητής αρνείται να τον δεχθεί, θεωρώντας ότι βρίσκεται στη νόμιμη κατοχή του αγοραστή. Τότε ο τοπικός βασιλέας Κατζία αποφασίζει ο υιός του αγοραστή να νυμφευθεί την κόρη του πωλητή και έτσι ο θησαυρός θα τους δοθεί ως προίκα. Ο Αλέξανδρος παρατηρεί ότι στη δική του χώρα ο θησαυρός θα δημεύονταν από το κράτος, για να εισπράξει απάντηση: «ο ήλιος και η βροχή στη χώρα σας αποσκοπούν στη διατήρηση των φυτών και των ζώων σας, επειδή οι άνθρωποι προφανώς είστε πολύ άδικοι για να τα αξίζετε». Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Αλέξανδρος δηλώνει ότι θα σκότωνε τους δύο αντίδικους για να δημεύσει το θησαυρό. Τότε ο βασιλέας προσφέρει γεύμα στον Αλέξανδρο, όπου όλα τα τρόφιμα είναι χρυσά. Ο Αλέξανδρος απορεί και τότε ο Κατζία του απαντά: «αφού δεν μπορείς να φας το χρυσάφι, γιατί το αγαπάς τόσο;» 54 Στην επόμενη διήγηση οι υπηρέτες του Αλεξάνδρου ξεπλένουν ένα νεκρό ψάρι σε έναν ποταμό και αυτό ξαφνικά επανέρχεται στη ζωή. Μαθαίνοντας το θαυμαστό γεγονός, ο Αλέξανδρος ακολουθεί την κοίτη του ποταμού αντίστροφα, ώσπου βρίσκει τις πύλες της Εδέμ. Παρά τις επίμονες εκκλήσεις του, δεν του επιτρέπεται η είσοδος. Του δίδεται μονάχα ένα χρυσό ομοίωμα οφθαλμού ως δώρο. Ο Αλέξανδρος διαπιστώνει ότι είναι παράλογα βαρύ, παρά το μέγεθός του. Ζητά τη βοήθεια των 10 σοφών εκ νέου, και εκείνοι τον συμβουλεύουν να το καλύψει με λίγο χώμα. Πράγματι, το βάρος του ματιού εξαφανίζεται. Όπως του εξηγούν, η όρεξη του είναι όπως και των αληθινών οφθαλμών, δηλαδή δεν μπορεί να κορεστεί παρά μόνο όταν καλυφθούν με χώμα, δηλαδή όταν ο άνθρωπος πεθάνει 55. Ο Αλέξανδρος, εντυπωσιασμένος από τη σοφία τους, παραχωρεί στους Ιουδαίους την καλύτερη περιοχή της υπό ανέγερση Αλεξάνδρειας. Σε άλλες μυθικές διηγήσεις 56, πολύ περιεκτικές, ο Αλέξανδρος φαίνεται να ανέρχεται στους ουρανούς 57, να καταδύεται στη θάλασσα 58 και να μεταφέρει τα οστά του Ιερεμία 59 και το θρόνο του Σολομώντος 60 στην Αλεξάνδρεια. Συμπεράσματα Η είσοδος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο ιστορικό προσκήνιο απετέλεσε την απαρχή μιας δραματικής αλλαγής παγκόσμιας κλίμακας, που εκτυλίχθηκε σε πολλά επίπεδα και μετασχημάτισε όχι μόνο τον πο- 54 Το μύθευμα με τον Κατζία αναφέρεται στα: Baba Mezia 2.5.8c, Gen. R. 33,1, Pesikta de Rab Kahana 9,24, Lev. R. 27, Tanh. Emor 6. 55 Βλ. The Book of the Gests of Alexander of Macedon (Sefer Toledod Alexandros ha-makdomi), ed. I. Kazis, The Medieval Academy of America, Cambridge, Massachusetts 1962, σ. 13-22. S. Rapaport, A treasury of the Midrash, Ktav Publishing House, New York 1968, σ. 16-18. 56 Βλ. The Book of the Gests of Alexander of Macedon (Sefer Toledod Alexandros ha-makdomi), ed. I. Kazis, The Medieval Academy of America, Cambridge, Massachusetts 1962, σ. 18-25, απ όπου και οι παρακάτω παραπομπές. 57 Abodah Zarah 3,1,42c & Num. R. 13,14. 58 Midrash Tehillim Ps. 93 & Yalkut Shim omi Ps. 93 59 Midrash Aggadah 2,30,15 60 Targum Sheni 10,2 473

λιτικό χάρτη του τότε γνωστού κόσμου, αλλά μεταμόρφωσε και τον τρόπο που διάφοροι λαοί έβλεπαν τον κόσμο και τον εαυτό τους, επιτρέποντας σε δυνάμεις και πνευματικές συνιστώσες ολότελα διαφορετικές και ενίοτε αντίθετες μεταξύ τους να συναντηθούν και να συνδιαλεχθούν γόνιμα για πρώτη φορά. Η κληρονομιά αυτής της περιόδου αντανακλάται συνεπώς σε όλες τις μεταγενέστερες φάσεις και αντηχεί ακόμη και σήμερα. Ο Αλέξανδρος αποτέλεσε ορόσημο ενός νέου κόσμου και για τους Ιουδαίους. Επρόκειτο για έναν κόσμο συχνά απειλητικό αλλά και εξίσου συναρπαστικό. Η μεταχείριση που του επιφύλαξε η ιουδαϊκή παράδοση δεν μοιάζει καθόλου με αυτήν των άλλων κατακτητών που πέρασαν από τη βιβλική γη: δεν προσπάθησε να τον αποδομήσει, αλλά μάλλον να τον ενσωματώσει, να τον παρουσιάσει κοινωνό της σοφίας και τελικά προστάτη και φίλο του ισραηλιτικού λαού. Οι συγγραφείς των σχετικών κειμένων δεν επιθυμούν να εξελληνιστούν. Ωστόσο προτιμούν τον Αλέξανδρο στο πλάι τους και θέτουν μόνο τους επιγόνους του απέναντί τους. Ακόμη και χωρίς το μυθικό υπόστρωμα των διηγήσεων που είδαμε, ο Αλέξανδρος απετέλεσε ορόσημο απλά και μόνο επειδή προκάλεσε την επαφή δύο τόσο διαφορετικών μεταξύ τους πολιτισμών. Με ό- χημα την ελληνική παιδεία και γλώσσα, ο Ιουδαϊσμός απάντησε σε αυτές τις προκλήσεις που αντιμετώπις με ανανεωμένο λόγο και επανερμηνεύοντας τον εαυτό του, υπό το φως νέων γνώσεων, της φιλοσοφικής οντολογίας, της διαλεκτικής και εν μέσω διαρκούς πολιτικής ρευστότητας. Υπήρξε εκτεταμένη και δημιουργική πολιτισμική σύνθεση αλλά και αντιπαράθεση του ιουδαϊκού με τον ελληνικό κόσμο. Η διάδοση της συστηματικής εκπαίδευσης, η ανοικοδόμηση θεάτρων και ωδείων, η μεθοδική αποθησαύριση της γνώσης σε βιβλιοθήκης, ακόμη και αυτή η διάδοση της γνώσης της γραφής δημιούργησαν συνθήκες που οδήγησαν σε αλματώδη αύξηση της φιλολογικής παραγωγής, κάτι που δεν διέλαθε ούτε της προσοχής των εθνικών 61. Τόσο οι εκπρόσωποί του Ιουδαϊσμού που έσπευσαν να αγκαλιάσουν τη νέα πολιτισμική πρόταση, όσο και εκείνοι που της αντιστάθηκαν σθεναρά, είναι βέβαιο ότι χρειάστηκε πρώτα να σταθούν και να τη μελετήσουν. Η επεισοδιακή αυτή σύζευξη θα οδηγούσε σε νέα πνευματικά μνημεία υψηλής στάθμης. Έμελλε να συνθέσει το περιβάλλον που θα υποδέχονταν το κήρυγμα του Χριστιανισμού αλλά και τις νέες πραγματικότητες του Ιουδαϊσμού της διασποράς. 61 Βλ. Μ. Φούγια, Η Ελληνιστική Ιουδαϊκή Παράδοση, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1995, σ. 41 εξ. 474

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ, Σ., Ιστορία της θρησκείας του Ισραήλ, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995 ΑΛΜΠΕΡΤΣ, Ρ., Η Ιστορία της θρησκείας του Ισραήλ κατά τους χρόνους της Παλαιάς Διαθήκης (μετάφρ. Π. Αντωνοπούλου), εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 2006 ΖΑΡΡΑ K. Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης, Έννοια, Αθήνα 2005 ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΗ Σ., Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2006. ΚΑΪΜΑΚΗ Δ., Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 2001 ΦΟΥΓΙΑ Μ., Η Ελληνιστική Ιουδαϊκή Παράδοση, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1995 ΧΡΙΣΤΙΝΑΚΗ Ε., Θέματα Βιβλικής Ιστορίας, Αθήνα 1999 2 * * * A COMPANION TO THE HELLENISTIC WORLD, ed. A. Erskine, Blackwell Publishing 2005 A HISTORY OF THE JEWS AND JUDAISM IN THE SECOND TEMPLE PERIOD: THE EARLY HELLENISTIC PERIOD (335 175 BCE), Ed. L. L. Grabbe, T&T Clark, τ. 2, 2008. BAR-KOCHVA B., The Image of the Jews in the Greek Literature: The Hellenistic Period, Los Angeles 2010 BARTLETT J. R., Jews in the Hellenistic World Josephus, Aristeas, The Sibylline Oracles, Eupolemus Cambridge Commentaries on Writings of the Jewish & Christian World, Cambridge University Press 1985 EDWARDS D. R., Religion and Power: Pagans, Jews and Christians in the Greek East, Oxford University Press, New York 1996 ENCYCLOPAEDIA JUDAICA, Keter Publishing House Ltd., Jerusalem 1974 3, Thomson-Gale EPSTEIN I., Judaism, Penguin, 1959 EUSEBII, Praeparatio evangelica, ed. K. Mras, E. Werke, Akademie-Verlag, Berlin 1954-1956 FELDMAN L., HATA G., Josephus, the Bible and History, εκδ. Yamamoto Shoten, Tokyo 1988 FRAGMENTS FROM HELLENISTIC JEWISH AUTHORS, ed. C. R. Holladay, Scholars Press, Atlanta 1995, τ. 3 GREEN P., Alexander the Great and the Hellenistic Age, Weidenfeld & Nicholson 2008. GOODMAN M., Jews in a Graeco-Roman World, Oxford 2004 GUNNEWEG A., Η ιστορία του Ισραήλ έως την εξέγερση του Βαρ-Κοχβά (μτφρ. Ι. Μούρτζιου), εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1997 JEWISH ENCYCLOPEDIA, Funk and Wagnalls, New York 1901-1906 JOSEPHUS, Harvard University Press, London 1965 MCLAREN J. S., Power and Politics in Palestine The Jews and the Governing of Their Land, 100 BC-AD 70, JSOT Press 1991 MILLAR F., Rome, the Greek World, and the East (ed. H. M. Cotton, G. M. Rogers), The University of North Carolina Press, 2006 PUMMER R., The Samaritans in Flavius Josephus, Tübingen 2009 RAPAPORT S., A treasury of the Midrash, Ktav Publishing House, New York 1968 SANDWELL I., Religious Identity in Late Antiquity Greeks: Jews and Christians in Antioch: Greek Culture in the Roman World, Cambridge University Press 2007 SCHWARTZ S., The Hellenization of Jerusalem and Sechem, Jews in a Graeco-Roman world (ed. M. Goodman), Oxford University Press 1998, σ. 37-40. Βλ. S. Schwartz, Imperialism and Jewish Society, 200 B.C.E to 640 C.E., Princeton University Press 2001 SCHÄFER P., History of the Jews in the Graeco-Roman World: The Jews of Palestine from Alexander the Great to the Arab conquest, Routledge 2002 THE BOOK OF THE GESTS OF ALEXANDER OF MACEDON (SEFER TOLEDOD ALEXANDROS HA- MAKDOMI), ed. I. Kazis, The Medieval Academy of America, Cambridge, Massachusetts 1962 THE CAMBRIDGE ANCIENT HISTORY, vol 4, 7, Cambridge University Press, 1929-2005 THE JOURNAL OF EGYPTIAN ARCHAEOLOGY, Egypt Exploration Society, τ. 59, 1973 TRIPOLITIS A. Religions of the Hellenistic-Roman Age, Eerdmans, Cambridge 2002 VAN DER HORST P. W., Jews and Christians in Their Graeco-Roman Context: Selected Essays on Early Judaism, Samaritanism, Hellenism & Christianity, Mohr Siebeck, Tübingen 2006 475