ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ Ομότιμος Καθηγητής Παν/μίου Δυτ. Μακεδονίας Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Α Κατ αρχήν πρέπει να σημειώσουμε ότι το οικοδόμημα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας στήθηκε μέσα στα χαλάσματα της Μικρασιατικής Καταστροφής και του ξεριζωμού των Ελλήνων της Ανατολής. Αυτό σημαίνει ότι η άφιξη και εγκατάσταση στην Ελλάδα των ξεριζωμένων από τις πατρογονικές τους εστίες Ελλήνων δρομολόγησε νέες αναγεννησιακές δομές στην ελληνική παραδοσιακή κουλτούρα. Οι δομές αυτές είναι ορατές, κυρίως, στους τομείς της ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ και της ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. 1
α) Η ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΟΡΔΑΙΑΣ Η Επαρχία / Υποδιοίκηση Εορδαίας, γενικά η Δυτική Μακεδονία, δέχτηκαν κάπως καθυστερημένα τα προσφυγικά ρεύματα, καθώς βρίσκονται μακριά από τα λιμάνια του Αιγαίου. Μπορούμε να πούμε ότι, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922 κ.ε.), η παρουσία των προσφύγων σ αυτή την περιοχή (Εορδαίας) κλιμακώνεται ως εξής: 1) Στα τέλη του 1922, από το σύνολο των 862.110 προσφύγων όλης της χώρας, στο Νομό Κοζάνης έχουν εγκατασταθεί 6.030, ενώ στο Νομό Φλώρινας 3.746. Δηλ. στους δύο Νομούς της Δυτ. Μακεδονίας εγκαταστάθηκαν μόνο γύρω στους 10.000 πρόσφυγες (1,15%). 2) Όταν τον Απρίλιο του 1923 έγινε η πρώτη Απογραφή Προσφύγων, η διαφοροποίηση είναι πολύ περιορισμένη: Οι 10.000, περίπου, πρόσφυγες του 1922 ανεβαίνουν στους 12.164, στους δύο Νομούς. 3) Ειδικά στην Επαρχία Εορδαίας η Απογραφή του 1923 έδωσε τα παρακάτω στοιχεία: ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΟΡΔΑΙΑΣ: ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1923 ΑΝΤΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ 1.698 2.020 3.718 (Δηλ. το 31% των προσφύγων της Δυτ. Μακεδονίας) 4) Το 1928, η προσφυγική αποκατάσταση οριστικοποιείται. Σύμφωνα με στατιστική της ΕΑΠ, οι πρόσφυγες της Δυτ. Μακεδονίας κατανέμονται ως εξής, κατά οικισμούς και εποικιστικά γραφεία: 2
ΓΡΑΦΕΙΑ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΑΤΟΜΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΑΜΙΓΕΙΣ ΜΙΚΤΟΙ 1. ΦΛΩΡΙΝΑΣ 3.159 12.463 19 23 2. ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ 1.928 7.554 14 20 3. ΚΟΖΑΝΗΣ 8.299 31.402 94 43 4. ΕΟΡΔΑΙΑΣ 5.270 21.253 15 14 ΣΥΝΟΛΟ 18.650 72.962 142 100 Δηλαδή, εδώ, στην Εορδαία εγκαταστάθηκε το 29% των προσφύγων της Δυτικής Μακεδονίας. Αναλυτικότερα το πανόραμα του προσφυγικού στοιχείου εμφανίζεται στον παρακάτω πίνακα: 3
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (1923) Απογρ. Απογρ. α/α Νέο όνομα Παλιό όνομα οικογ. άτομα α μ οικογ. άτομα α μ 1920 Ι928 1. Άγ. Χριστόφορος Τρέπιστα 320 + 581 107 467 + 704 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ (1928) (1926) Άλλα στοιχεία 2. Ακρινή Ινέρβα 890 + 906 122 556 + 552 3. Αμύγδαλα Τζουμα 980 + 954 299 1256 + 1154 Σημ. ΧΑΡΑΥΓΗ 4. Αναρράχη Δέρβη 800 + 1396 214 856 + 1271 5. Ανατολικό Ίνελη 780 + 746 329 1349 + 1273 Εδρ. Επιστασίας 6. Άρδασσα Σουλποβον 950 + 1000 212 910 + 973 Έδρ. Επιστασίας 7. Ασβεστόπετρα Χασάνκιοϊ 670 + 997 135 524 + 1061 8. Γαλάτεια Τσκύρ 1200 + 1266 215 902 + 826 Έδρ. Επιστασίας 9. Έλος Κνούφι 330 + 462 59 235 + 437 Σημ. ΔΡΟΣΕΡΟ 10. Εμπόριο Εμπόριον 170 + 1180 45 186 + 1078 11. Εξοχή Μπαϊρακλή 300 + 312 49 216 + 185 Οι κατ. διέρρευσ. 12. Καρυοχώρι Κοιιζλούκιοϊ 680 + 704 167 624 + 634 13. Κλείτος Χαϊδαρλή 995 + 1011 202 834 + 662 14. Κομνηνό Ούτσανα 900 + 914 259 1037 + 1106 15. Μαυροδένδρι Καραγάτς 790 802 267 1125 + 1084 16. Μαυροπηγή Καράμπουναρ 95 + + 473 40 164 + 625 17. Μεσόβουνο Κρέμσια 1400 1468 220 805 + 801 18. Μηλοχώρι Λύγγα 300 + 558 77 321 + 520 19. Ολυμπιάς Ρακίτα 70 + 592 23 77 + 796 20. Παλαιοχώρι Παλαιοχώριον 475 + 876 51 195 + 458 Σημ. ΦΟΥΦΛ 21. Περδίκκας Ναλπάνκιοΐ 550 + + 806 175 710 + 1112 22. Ποντοκώμη Ερδομούς 980 1005 299 1093 + 1032 'Εδρ. Επιστασίας 23. Προάστειο Δονρουτλάρ 180 + 394 56 226 + 495 24. Πτολεμαΐδα Καϊλάρια 7000 + + 7103 1373 5818 + 6442 Γρ. Εποικισμού 25. Σπηλιά Βοϊβοδίνα 360 + 378 86 332 + 354 26. Φτελώνας Χαρμπίνα 430 443 78 322 + 184 27. Κόμανον Κόμανον 329 39 145 + 555 28. Κρυόβρυση Ραδούνιστα 66 34 134 + 200 29. Πεντάβρνσος Κουτλάρ 38 124 + 177 ΣΥΝΟΛΟ 22595 14 12 27722 5.270 21543 15 14 26751 905 1.646 2.109 636 α: αμιγής οικισμός μ: μικτός οικισμός Θράκη οικογ. Μ. Ασία οικογ. Πόντ. οικογ Καυκ. οικογ. Διάφ. οικογ 4
Όσο για τον τρόπο αναχώρησης και άφιξης στην Ελλάδα των προσφύγων της Ανατολής, θα έλεγα το εξής: Από τους 1.400.000 πρόσφυγες όλης της χώρας, κατά τον Νάνσεν, μόνον οι 139.000 ήρθαν στα πλαίσια της Ανταλλαγής, δηλ. ούτε το 10%. Και αυτό ίσχυσε μόνο, σε κάποιο βαθμό, για τους Έλληνες της Καππαδοκίας. Όλοι οι άλλοι έφυγαν ξεριζωμένοι και γενοκτονούμενοι: τόσο οι Μικρασιάτες, λόγω της κατάρρευσης του Μετώπου, όσο και οι Έλληνες του Πόντου, οι οποίοι εκδιώχτηκαν βιαίως και στοιβάχτηκαν στους καταυλισμούς Σελιμιέ και Αγ. Στεφάνου της Κων/πολης, όπου πέθαιναν, κατά εκατοντάδες από τον τύφο και τη χολέρα. Το ίδιο ξεριζωμένοι εγκατέλειψαν τις εστίες τους και οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης, τον Οκτώβριο του 1922, όταν οι Σύμμαχοι παραχώρησαν την περιοχή στην Τουρκία, πριν ακόμη υπογραφεί η Συνθήκη της Λωζάνης (1923). 5
β) Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Για να κατανοήσουμε το οικονομικό άλμα που σημειώθηκε εδώ, με την άφιξη των προσφύγων, πρέπει να έχουμε την εικόνα της οικονομικής κατάστασης στην προηγούμενη 10/ετία (1910-1920). Κατ αρχήν, τα γεωργικά προϊόντα που παράγονταν κάθε χρόνο ήταν, κυρίως δημητριακά. Σημαντική ήταν και η παραγωγή των σταφυλιών. Η καλλιέργεια του καπνού και των βιομηχανικών προϊόντων ήταν, σχεδόν, άγνωστη. Έπειτα, πολύ περιορισμένες ποσότητες κτηνοτροφικών προϊόντων (γύρω στις 60.000 οκάδες) προωθούνταν, ετησίως, στις αγορές Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1923 Πρέπει, πρώτα, να σημειώσουμε ότι με την αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου και με την κατάργηση της τσιφλικικής οικονομίας, οι γεωργοί, πρόσφυγες και ντόπιοι, πέρασαν στην ευρύτατη χρήση των λιπασμάτων και της μηχανικής καλλιέργειας. Αποτέλεσμα: η ποσοτική αύξηση των καλλιεργουμένων εκτάσεων, η ποσοτική και ποιοτική αύξηση των προϊόντων και η στροφή προς την καλλιέργεια βιομηχανικών προϊόντων, καπνοκαλλιέργεια, αμπελουργία, σηροτροφία με σύγχρονους τρόπους, βαμβακοκαλλιέργεια, ροδοκαλλιέργεια. Στο Νομό Κοζάνης και στην Επαρχία Εορδαίας, οι γεωργοί πέρασαν στην υπέρβαση. Κατ αρχήν, στο Εποικιστικό Γραφείο Εορδαίας, οι πρόσφυγες, με τη βοήθεια της ΕΑΠ, έχουν επισκευάσει 2.630 τουρκικά ετοιμόρροπα σπίτια, εκ των οποίων τα 1.750 (περίπου 50%) στην ίδια την Πτολεμαΐδα. Έπειτα, συνέβαλαν στην ίδρυση νέου συνοικισμού στην Πτολεμαΐδα και νέου οικισμού στην Πεντάβρυσο (1924). Σε κάθε προσπάθεια, σημαντική ήταν η συμβολή των προσφυγικών συλλόγων κάθε οικισμού, αλλά και του Συλλόγου ΚΑΡΤΕΡΙΑ. Σημαντικότατη, όμως, και η συμβολή των 36 γεωργικών συνεταιρισμών σε όλη την επαρχία Εορδαίας. Οι Συνεταιρισμοί όλης της 6
χώρας, με υπομνήματά τους, συνέβαλαν στην ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, το 1929. Όλες οι παραπάνω θετικές υποδομές και προϋποθέσεις οδήγησαν στα παρακάτω αξιοθαύμαστα αποτελέσματα: ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ & ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΟΡΔΑΙΑΣ 1923 1929 ΣΤΡΕΜ. ΑΞΙΑ (δρχ.) ΣΤΡΕΜ. ΑΞΙΑ (δρχ.) 401.135 164.987.654 681.888 (+71%) 252.879.777 (+53%) ΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΑΞΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΟΡΔΑΙΑΣ 1923 1929 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΞΙΑ (δρχ.) ΑΞΙΑ (δρχ.) (οκ.) (οκ.) 282.876 17.192.175 1.199.924 (+324%) 41.852.180 (+143%) Κ Α Π Ν Ο Σ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΕΟΡΔΑΙΑΣ ΤΙΜΗ / ΟΚΑ (δρχ.) 1926 1932 22 32 ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ (δρχ.) 1924 1928 11.508.780 19.467.855 (+69%) 7
Στα παραπάνω να προσθέσουμε ότι και στις παραδοσιακές καλλιέργειες των δημητριακών η αύξηση, από χρόνο σε χρόνο, ανεβαίνει μέχρι και 70%. ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Τα παραπάνω στοιχεία μαρτυρούν την απογείωση της αγροτικής οικονομίας, χάρη στις καλλιεργητικές μεθόδους και στις νέες καλλιέργειες που δρομολόγησαν και εφάρμοσαν οι πρόσφυγες. Να θυμίσουμε εδώ, ότι οι 5.000 τόνοι λιπασμάτων, που καταναλώθηκαν το 1920 (πανελλαδικά), ανεβαίνουν στους 49.500, το 1929. 8
γ) ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Με την αναχώρηση των Τούρκων και των Βουλγάρων και με την οριστική εγκατάσταση των προσφύγων (1928), έχουμε την πληθυσμιακή κατάσταση που δείχνει ο παρακάτω πίνακας, για την επαρχία Εορδαίας: ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1920 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1928 Αναχωρήσαντες ΝΟΜΟΣ Ολικός Τούρκοι ΕΠΑΡΧΙΕΣ Βούλγαροι Υπόλοποι Ολικός Πρόσφυγες Ντόπιοι Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ 163.004 68.268 94.736 166.523 53.051 113.472 Επαρχία Εορδαίας 40.343 30.611 9.732 36.853 23.285 13.568 ΔΥΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 286.044 101.193 184.851 292.245 72.156 220.089 Δηλαδή, ο ολικός πληθυσμός της Επαρχίας, το 1928 (36.853) ανέρχεται στο 22% του Ν. Κοζάνης και στο 12,60% της Δυτικής Μακεδονίας. Παράλληλα, τετραπλασιάζει τον πληθυσμό της περιοχής μετά την αναχώρηση των Τούρκων και Βουλγάρων. Τα 9.732 άτομα ανεβαίνουν σε 36.853. Ο πίνακας αυτός δεν μαρτυρεί μόνον τις δημογραφικές αλλαγές. Είναι και καθρέφτης για τη νέα κοινωνική και εθνολογική κατάσταση που διαμορφώθηκε στην περιοχή με την εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων, την υποχρεωτική αναχώρηση των Τούρκων και την προαιρετική των Βουλγάρων. 9
δ) ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΕΟΡΔΑΙΑΣ Και στον πνευματικό τομέα ήταν ορατό το στίγμα των ξεριζωμένων προσφύγων. Δεν ήταν λίγοι οι πρόσφυγες απόφοιτοι περιώνυμων Σχολών της Α- νατολής (Φροντιστήρια Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, Γυμνάσια Κυδωνιών, Αδριανούπολης, Διδασκαλείο Επιβατών κ.ά.), οι οποίοι υπηρέτησαν σε Δημοτικά Σχολεία της Επαρχίας Εορδαίας, μετά τον ξεριζωμό (1923 κ.ε.): α) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ 1) ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΕΛΑΝΟΦΡΥΔΗΣ 2) ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΗΛΙΑΣ (ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ) 3) ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΙΔΗΣ 4) ΦΙΛΟΜΗΛΑ ΦΑΛΙΑΡΙΔΟΥ (από Θράκη) 5) ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΧΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΣ 6) ΑΝΑΝΙΑΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ 7) ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΛΙΒΕΡΙΑΔΟΥ (Αν. Θράκη) 8) ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑ ΧΑΡΙΣΗ (Αν. Θράκη) 9) ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ (Αν. Θράκη) 10) ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΚΟΝΙΑΛΗ (Αν. Θράκη) 11) ΛΟΥΚΙΑ ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΑ (Αν. Θράκη) 12) ; ΓΚΟΤΖΑΜΑΝΗΣ (Αν. Θράκη) 13) ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ (Αν. Θράκη) 14) ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ (Μ.ΑΣΙΑ) 15) ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ (ΠΟΝΤΟΣ) 16) ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΣΗΣ (ΠΟΝΤΟΣ) (ΕΠΙΒΑΤΕΣ: ΕΛΕΝΕΙΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ) 10
1) ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ 2) ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ β) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΑΣΒΕΣΤΟΠΕΤΡΑΣ γ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΑΝΑΡΑΧΗΣ 1) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ 2) ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΕΣΚΕΛΙΔΗΣ 3) ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΟΚΚΙΝΙΔΗΣ 4) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΠΟΥΛΙΔΗΣ 5) ΜΥΛΟΠΟΥΛΟΣ δ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ 1) ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 2) ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ 3) ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ 4) ΣΥΜΕΩΝ ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ ε) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΥΡΓΩΝ 1) ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ στ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΟΜΝΗΝΩΝ 1) ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 2) ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΚΙΟΥΡΤΣΙΔΗΣ 3) ΚΩΝ/ΝΟΣ ΣΙΑΠΑΝΙΔΗΣ 4) ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ζ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΑΓΙΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ 1) ΗΛΙΑΣ ΤΣΑΡΑΜΠΟΥΛΙΔΗΣ 2) ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ η) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΡΥΟΧΩΡΙΟΥ 1) ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ 2) ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΥΣΙΔΗΣ 3) ΧΑΡΙΤΩΝ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 11
1) ΠΑΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ 2) ΠΑΠΑΣΤΕΦΑΝΟΣ θ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΡΟΑΣΤΙΟΥ ι) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΑΡΔΑΣΣΑΣ 1) ΗΛΙΑΔΗΣ 2) ΙΟΡΔΑΝΗΣ ΣΤΑΦΥΛΙΔΗΣ 3) ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ 4) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΤΑΛΛΙΔΗΣ 5) ΚΩΝ/ΝΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ 6) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΑΡΑΝΤΙΔΗΣ ια) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΓΑΛΑΤΕΙΑΣ 1) ΠΕΤΡΟΣ ΑΝΑΝΙΑΔΗΣ (ΠΡΟΥΣΑ) 2) ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ (ΚΑΛΛΙΠΟΛΗ) 3) ΓΙΑΚΑΜΟΖΗΣ (ΘΡΑΚΗ) ιβ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΡΥΟΒΡΥΣΗΣ 1) ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΕΦΡΑΙΜΙΔΗΣ ιγ) ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ 1) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΦΑΧΑΝΤΙΔΗΣ (ΚΑΥΚΑΣΟΣ) 12
13
Δυστυχώς οι ιεραπόστολοι αυτοί της εθνικής παιδείας, ήρθαν, πρόσφεραν και παρήλθαν χωρίς να έχει σημειωθεί για το έργο και την προσφορά τους ούτε μία αράδα. Και όμως, τι να πρωτοθαυμάσει κανείς από τη μεγαλοσύνη τους; - Τη βαθειά εθνική και χριστιανική τους παιδεία; - Την αταρακούνητη προσήλωση στα ιδεώδη του Γένους; - Την ιεραποστολική εθνική και κοινωνική αγωγή που προσέφεραν στα παιδιά; - Το αυστηρό πειθαρχικό τους σύστημα, από αγάπη προς τους μαθητές; - Την μαγεία του ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ζωής στο κοινωνικό τους περιβάλλον; - Την αξιόπιστη αυθεντική καταγραφή και διάσωση του λαϊκού πολιτισμού και της ιστορίας των αλησμόνητων πατρίδων (Μελανοφρύδης, Κάνης, Σταυριώτης κ.ά.); Με δυο λόγια, μάθαιναν ΓΡΑΜΜΑΤΑ στα παιδιά, αλλά παράλληλα, ήταν και ΔΑΣΚΑΛΟΙ όλης της Κοινωνίας. Απλούστατα, μεταλαμπάδευαν με την διδασκαλία τους και με το προσωπικό τους ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ την γνήσια πνευματική και κοινωνική κουλτούρα της Ανατολής στο ελλαδικό περιβάλλον της Επαρχίας ΕΟΡΔΑΙΑΣ. Και μάλιστα, όχι μόνο στο διάστημα της ενεργού υπηρεσίας, αλλά και μετά την αφυπηρέτησή τους, ως συνταξιούχοι. Απόδειξη, το αξιόλογο συγγραφικό τους έργο, πολύτιμη κληρονομιά για τις επόμενες γενεές (Μελανοφρύδη, Οι Κλωστοί, Προώθηση του περιοδικού «ΠΟΝΤΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ» κ.ά.) Να, η μαγεία της μεγαλοσύνης τους! 14
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ Η επαρχία Εορδαίας αξίζει να καυχάται ότι, μετά την κοσμογονία του 1923, έχει σημαντικό μοιράδι στην εκστρατεία για την πρόοδο της σύγχρονης Ελλάδας. 15