Η Ελληνική Επανάσταση στην εικονογραφία του 19 μέσα από την ποίηση Οδυσσέα Ελύτη Νικηφόρου Βρεττάκου

Η Ελληνική Επανάσταση στην εικονογραφία του 19 μέσα από την ποίηση Οδυσσέα Ελύτη Νικηφόρου Βρεττάκου ου αιώνα Γ ΤΑΞΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΔΙΑΣΕΛΛΟΥ Άρτα 2011-2012

Η Ελληνική Επανάσταση στην εικονογραφία του 19 ου αιώνα μέσα από την ποίηση Οδυσσέα Ελύτη Νικηφόρου Βρεττάκου Άρτα 2012 1

Η επιλογή του εικονογραφικού υλικού, η βιβλιογραφική έρευνα, η συγγραφή των βιογραφικών στοιχείων, των ιστορικών κειμένων και η επιλογή των ποιητικών αποσπασμάτων έγινε από τους μαθητές της Γ Τάξης του Γυμνασίου Παναγιάς Διασέλλου του Νομού Άρτας: (αλφαβητικά) Αυγέρη Ανδρέα Δήμητσα Στεφανία Καρακώστα Στυλιανή Κλάγκου Βασιλική Μαλισιόβα Φωτεινή Μάλλιου Αντωνία Μάλλιου Ιωάννα Μαλτέζου Σοφία Μπάκο Ιωάννη Μπόλη Αναστασία Νικολού Ελευθερία Πέτσα Γεώργιο Πλακιά Γιαννούλα Σκούρτι Γιώργη Σπύρου Σοφία Τάτση Νικολέτα Τρόκα Μπιόνη Τσιγαρίδα Λάμπρο Χάρου Ελένη Υπεύθυνος / Συντονιστής πολιτιστικού προγράμματος - Προλογικό σημείωμα: Σάμιος Γουσταύος, ΠΕ 05 2

Προλογικό σημείωμα H Ελληνική Επανάσταση, σύμβολο ηρωικό της ελευθερίας του πνεύματος και της ανεξαρτησίας, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πλήθος ελλήνων και ξένων ζωγράφων. Και αν οι πρώτοι δεν έζησαν στην πλειονότητά τους τα γεγονότα του Αγώνα, φιλοτεχνώντας τα έργα τους στον απόηχο της ολοζώντανης μνήμης του, οι δεύτεροι θα θεμελιώσουν το Φιλελληνισμό, το πανευρωπαϊκό αυτό ρεύμα συμπάθειας, αλληλεγγύης και έμπρακτης υποστήριξης προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες, με έργα που στόχευαν στην ευαισθητοποίηση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης υπέρ του Ελληνικού Ζητήματος αλλά και στην ανάδειξη των αρετών των επαναστατημένων Ελλήνων. Το παρόν λεύκωμα, καρπός πεντάμηνης εργασίας των μαθητών της Γ τάξης του Γυμνασίου Παναγιάς Διασέλλου στα πλαίσια διαθεματικού πολιτιστικού προγράμματος που εκπονήθηκε κατά το σχολικό έτος 2011-2012 (Νοέμβριος 2011 - Μάρτιος 2012), παρουσιάζει σημαντικούς Έλληνες και Φιλέλληνες δημιουργούς του 19ου αιώνα της εικονογραφίας του Ελληνικού Αγώνα μέσα από εμβληματικές συνθέσεις. Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται σκηνές του Αγώνα. πολεμικά, ηθογραφικά και αλληγορικά έργα στη βάση της τυπολογίας της μάχης: η προετοιμασία, ο χωρισμός, η αναμονή της έκβασης, ο σωματικός πόνος, οι συνέπειες, η ωμότητα της πραγματικότητας, ενώ στο δεύτερο μέρος εκτίθενται προσωπογραφίες Ελλήνων και Φιλελλήνων αγωνιστών. Οι δύο αυτές θεματολογικές κατηγορίες στις οποίες διαρθρώνεται το λεύκωμα είναι κυρίαρχες στην ελληνική και φιλελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Στην πρώτη ενότητα, τα έργα συνοδεύονται από βιογραφικά σημειώματα των καλλιτεχνών καθώς και τη χωροχρονική και ιστορική ένταξη των θεμάτων τους στον εννιαετή Ελληνικό Αγώνα. Επίσης, πλαισιώνονται από αποσπάσματα έργων των ποιητών Οδυσσέα Ελύτη (Νόμπελ Λογοτεχνίας 1979) και Νικηφόρου Βρεττάκου, με προοπτική θέασής τους την Ελληνική Επανάσταση. Η επιλογή αυτή, ενταγμένη στους μορφωτικούς και παιδαγωγικούς σκοπούς του εν λόγω εκδοτικού εγχειρήματος, υπαγορεύεται από το γεγονός του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννησή τους το 2011 και το 2012 αντίστοιχα, έτη στα οποία και εκτείνεται χρονικά η προετοιμασία και παραγωγή του λευκώματος. Την ενότητα των προσωπογραφιών συμπληρώνουν κείμενα με βιογραφικά στοιχεία τόσο των εικονογράφων όσο και των εικονιζόμενων προσώπων. Δεν συνιστά παράλειψη η μη συμπερίληψη και άλλων ιστορικών στιγμών του 21 και επιφανών προσωπικοτήτων του, καθώς την παρούσα έκδοση φιλοδοξεί να διαδεχθεί ένα δεύτερο λεύκωμα ίδιας θεματολογίας με προέκτασή της στον 20ο αιώνα. Να σημειωθεί, τέλος, ότι το σχήμα και το μέγεθος της έκδοσης βασίστηκε στον κανόνα της χρυσής τομής (στο οπισθόφυλλο), ο οποίος συνδέεται με την κατανόηση αναλογιών και σταθερών αριθμητικών σχέσεων που αναπτύσσονται από τον Πλάτωνα και τους Πυθαγόρειους, καθώς και μια συνολική φιλοσοφία που ανακαλύπτει στη φύση μια ισορροπία έκφρασης και ομορφιάς. Η συγκεκριμένη επιλογή έγινε προκειμένου να καταδειχθεί και συμβολικά αυτό που, κυρίως, οι ξένοι καλλιτέχνες είδαν στον ελληνικό Αγώνα: ένα λαό που ενσαρκώνει, μεταξύ άλλων, τις αξίες της κλασικής παιδείας και της αρχαιότητας. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στο Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη και στην Ιερά Μητρόπολη Άρτας, χωρίς την οικονομική συνδρομή των οποίων δεν θα ήταν εφικτή η έκδοση του ανά χείρας λευκώματος. Η ανταπόκριση του Δημάρχου κυρίου Γαλλίκα και του Πρωτοσύγκελου της Ιεράς Μητρόπολης Άρτας πατέρα Θεολόγου υπήρξε άμεση. Ιδιαίτερες απευθύνουμε ευχαριστίες στην κυρία Νάκα, υπεύθυνη της Δημοτικής Πινακοθήκης Άρτας, για την έμπρακτη υποστήριξη της ιδέας να φιλοξενηθεί το παρόν λεύκωμα στην Πινακοθήκη, αποτελώντας παράλληλα το επίκεντρο μίας έκθεσης εικονογραφίας του 1821. 3

Ιστορικό σημείωμα Το κίνημα του φιλελληνισμού, που αναπτύχθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και γαλουχήθηκε μέσα στο κλίμα του κλασικισμού και του ρομαντισμού, έφθασε στην πλήρη έκφρασή του με την Ελληνική Επανάσταση. Το φιλελληνικό ρεύμα, μέσα από τη μορφή οργανωμένου κινήματος που αναπτύχθηκε σε πολλά αστικά κέντρα της Ευρώπης αλλά και στην Αμερική, σκόπευε στην αφύπνιση των συνειδήσεων υπέρ των Ελλήνων, στη συγκέντρωση εισφορών και στην αποστολή εφοδίων και εθελοντών. Ο πνευματικός κόσμος κινήθηκε υπέρ των επαναστατημένων Ελλήνων με λογοτεχνικά έργα εμπνευσμένα από τα ηρωικά κατορθώματα και το δράμα τους. Συγχρόνως, ευρωπαίοι ζωγράφοι, γλύπτες και χαράκτες, υποστηρικτές του Διαφωτισμού, παρακινούμενοι από το κλίμα του φιλελευθερισμού και ένθερμοι θαυμαστές του αρχαιοελληνικού πνεύματος, έγιναν φορείς της φιλελληνικής ιδέας φιλοτεχνώντας πολεμικά και αλληγορικά έργα βασισμένα σε κρίσιμα και συγκλονιστικά γεγονότα του Ελληνικού Αγώνα καθώς και τους ήρωές του, αγγίζοντας και παρακινώντας τους ευρωπαίους πολίτες. Οι δημιουργίες της ακαδημαϊκής ζωγραφικής και οι λιθογραφίες υποστήριξαν και διέδωσαν την ιδεολογία των επαναστατημένων Ελλήνων σε μία εποχή απολυταρχισμού. Η έναρξη του Ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας συνέπεσε χρονικά με το συνέδριο των δυνάμεων της Αυστρίας, της Ρωσίας, της Πρωσίας, της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας στο Laibach, 26 Ιανουαρίου-12 Μαίου 1821, με κύριο θέμα την επέμβαση των αυστριακών δυνάμεων στην Ιταλία για την καταστολή των εξεγέρσεων σε Νάπολη και Πεδεμόντιο. Καθώς η πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπως εκφράστηκε μέσα από τις αρχές της Ιερής ή Πενταπλής Συμμαχίας, αντιτιθόνταν απόλυτα σε κάθε πράξη διεκδίκησης της λαϊκής ελευθερίας, η Ελληνική Επανάσταση, μοιραία, ταυτίστηκε με τα απελευθερωτικά κινήματα στην Ιταλία και την Ισπανία και καταδικάστηκε από τους ισχυρούς της Ευρώπης, ως κατακριτέα εξέγερση υπηκόων ενάντια στο νόμιμο κυβερνήτη τους. Απέναντι στη συντηρητική ιδεολογία των απολυταρχικών κυβερνήσεων της Ευρώπης, η απεικόνιση πολεμικών γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης και προσώπων που έλαβαν μέρος σε αυτήν απέκτησε πολιτικό περιεχόμενο και μετατράπηκε σε επαναστατική προκήρυξη και διαμαρτυρία, συμβάλλοντας στη συγκρότηση φιλελληνικού κινήματος και στη σφυρηλάτησή του. Ενός κινήματος, του οποίου η ευρεία διάδοση σε λαούς και κοινωνικά στρώματα, ανεξάρτητα από τα όποια πολιτικά συμφέροντα, δεν θα μπορούσε να μην συμβάλλει, έστω και ελάχιστα, στη διαφοροποίηση της στάσης των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση, η οποία άρχισε έμπρακτα να εκδηλώνεται πέντε χρόνια μετά την έναρξή της. Χαρακτηριστικά, ο γάλλος ποιητής Lebrun αναφέρει πως η νίκη των ευρωπαϊκών στόλων στο Ναυαρίνο απέναντι στον τουρκοαιγυπτιακό, γεγονός που επιτάχυνε τις εξελίξεις δημιουργίας ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, κατακτήθηκε από τους λαούς. Η γενιά των καλλιτεχνών που αποτελεί την αφετηρία της νεοελληνικής ζωγραφικής, δημιουργοί που γεννήθηκαν στο μεσοδιάστημα της Γαλλικής Επανάστασης και της απαρχής του ελληνικού απελευθερωτικού Αγώνα, δίνει τις πρώτες εικαστικές εκφράσεις της γενναιότητας, της θυσίας και του πόνου των αγωνιζόμενων Ελλήνων, συναισθανόμενη την ανάγκη διάσωσης της εθνικής ιστορικής μνήμης, επιβεβαίωσης της εθνικής ταυτότητας και της πολιτισμικής συνέχειας. Σε αυτό το πνεύμα υποτασσόμενη, θα κινηθεί και η επόμενη γενιά της ελληνικής τέχνης που έρχεται στον κόσμο τα χρόνια του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους. Οι δύο αυτές καλλιτεχνικές γενιές, που ανήκουν στις δύο κυρίαρχες σχολές της ελληνικής τέχνης του 19ου αιώνα, στην Επτανησιακή Σχολή και, κυρίως, στη Σχολή του Μονάχου, θα εμπλουτίσουν την ιστορική πινακοθήκη που θεμελίωσαν οι φιλέλληνες εικαστικοί. 4

ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ 5

6

Joseph-Mallord-William Turner (Λονδίνο 1775 1851) Άγγλος ρομαντικός ζωγράφος, ο μεγαλύτερος ίσως τοπιογράφος του 19ου αιώνα. Το 1804 άνοιξε Γκαλερί Τέχνης στη Harley Street. Φιλοτέχνησε πίνακες που εκτέθηκαν στη Βασιλική Ακαδημία, όπου είχε γίνει μέλος από τα εικοσιεπτά του. Αφιερώθηκε στο τοπίο και ταξίδεψε σ όλα τα μήκη και πλάτη της Βρετανίας και της Ευρώπης. Η εμπειρία που αποκόμισε αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πλήθος έργων. Προς τιμήν του, από το 1984 απονέμεται από την πινακοθήκη Tate της Βρετανίας το βραβείο Turner, σε Βρετανούς καλλιτέχνες κάτω των 50 ετών. Αλληγορία της σκλαβωμένης Ελλάδας. Στο παρόν αλληγορικό έργο, εικονίζεται η Ελλάδα αλυσοδεμένη μπροστά στον Τούρκο κατακτητή, ενώ δίπλα της μία γυναικεία φιγούρα με αρχαιοπρεπές ένδυμα καταρρέει. Στο βάθος, ο ναός του Ολυμπίου Διός και η Ακρόπολη, για την απεικόνιση της οποίας συμβουλεύτηκε σχέδια του ζωγράφου και αρχιτέκτονα William Page. Ο Άγγλος φιλέλληνας ζωγράφος εμπνεύστηκε το θέμα από το στίχο του Byron στον Γκιαούρ: Είναι η Ελλάδα, μα όχι ζωντανή της απουσίας! Ο ίδιος γράφει στον κάτω μέρος του πίνακα: Δεν μπορεί πια έτσι να ζήσει η Ελλάδα. 7

Είμαστε ακόμα στα δεσμά. Λοξές περνάν οι αχτίδες Από τα ματόκλαδα κι ίριδα πάνω στ αρμυρό Το δάκρυ βγάνουν. Από κει το φως των Μάγων Κι η πορεία για κει όπου η Προσκύνησης άλλο νόημα Ν αποκτήσει γίνεται Οδυσσέας Ελύτης, Τα ελεγεία της Οξώπετρας 8

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 9

10

Ange-René Ralault (Montargis 1766 1845) Γάλλος ζωγράφος. Εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι. Η Ανάσταση της Ελλάδας. Το έργο αυτό, φιλοτεχνημένο το 1822, αποτελεί μία από τις χαρακτηριστικότερες αλληγορικές φιλελληνικές παραστάσεις, στην οποία ο εθνικός και θρησκευτικός χαρακτήρας της Επανάστασης βρίσκει την απόλυτη έκφρασή του. Μία γυναικεία μορφή, περιτριγυρισμένη από μνημεία και σύμβολα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού θριαμβεύει σπάζοντας τα δεσμά της, καθοδηγούμενη από το πνεύμα της Ελευθερίας που την στεφανώνει. Το θέμα ταυτίζει τους Επαναστάτες με τους ηρωικούς προγόνους τους: τα αρχαία μνημεία, το άγαλμα της πάνοπλης Αθηνάς που φέρει στην ασπίδα της τα ονόματα ΛΕΩΝΙΔΑΣ, ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ, ΘΕ- ΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, ΠΕΡΙΚΛΗΣ, ΚΙΜΩΝ, τα μουσικά και επιστημονικά όργανα, οι αναγραφές ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΣ και Levez-vous, nobles fils des Héros [Εγερθείτε, ευγενικά παιδιά των Ηρώων]. Στις τέσσερις γωνίες της εικόνας αναγράφοντα οι λέξεις σύμβολα Religion, Patrie, Gloire, Prospérité [Θρησκεία, Πατρίδα, Δόξα, Ευημερία], που εκφράζουν τις επιδιώξεις των Ελλήνων και τις ελπίδες των φιλελλήνων. Η σύνθεση αποπνέει την πανηγυρική διάθεση που προκάλεσε στους φιλελληνικούς κύκλους η είδηση της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης. 11

Τώρα χτυπάει πιο γρήγορα τ όνειρο μες στο αίμα Του κόσμου η πιο σωστή στιγμή σημαίνει: Ελευθερία Έλληνες μες στα σκοτεινά δείχνουν το δρόμο: Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ι Α Για σένα θα δακρύσει από χαρά ο ήλιος. Οδυσσέας Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο, ΙΔ 12

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 13

14

Διονύσιος Τσόκος (Ζάκυνθος 1820 Αθήνα 1862) Από τους πρώτους εθνικούς ζωγράφους της μεταοθωμανικής Ελλάδας. Τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής τα έλαβε κοντά στον Νικόλαο Καντούνη, ο οποίος είχε υποστεί διώξεις και ταλαιπωρίες για τις ιδέες και την δράση του κατά την εθνική εξέγερση του 1821. Το γεγονός αυτό συνέβαλλε στο να αποκτήσει ο Τσόκος, όχι μόνον καλλιτεχνική παιδεία, αλλά και έντονη εθνική συνείδηση. Το 1844 ήταν στην Βενετία, όπου παρακολουθούσε μαθήματα ζωγραφικής με δάσκαλο τον Ludovico Lipparini, ο οποίος με τους ιστορικούς πίνακές του που αναφέρονταν στην Ελλάδα κατηύθυνε θεματικά τον νεαρό τότε Τσόκο στην ενασχόλησή του με παρόμοια θέματα. Το 1856 διορίστηκε καθηγητής σχεδίου και ζωγραφικής στο Αρσάκειο. Στο τέλος της ζωής του ασχολήθηκε με παραγγελία της Ελληνικής Κυβέρνησης για τη δημιουργία Πινακοθήκης με τους ήρωες που διέπρεψαν στην Ελληνική Επανάσταση. Οι εργασίες έμειναν ανολοκλήρωτες λόγω του θανάτου του. Το έργο του, ιστορικά θέματα από την Ελληνική Επανάσταση, προσωπογραφίες και αγιογραφίες, συνδυάζει στοιχεία του ιταλικού ακαδημαϊσμού με στοιχεία της Επτανησιακής Σχολής. Ο Όρκος των Φιλικών. Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας, από τον Εμμανουήλ Ξάνθο, το Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο. Σκοπός της ήταν η προετοιμασία του ένοπλου Αγώνα των Ελλήνων για την «ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδoς μας», όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Ξάνθος. Ενώ η επικοινωνία γινόταν με κώδικες, ψευδώνυμα και συνθηματικές λέξεις, το τελετουργικό της μύησης προέβλεπε την ορκωμοσία του γονυπετή υποψηφίου στο Ιερό Ευαγγέλιο μπροστά σε μία εικόνα με υψωμένο το δεξί χέρι: Ορκίζομαι ενώπιον του αληθινού Θεού, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να φανερώσω το παραμικρόν από τα σημεία και τους λόγους της, μήτε να σταθώ κατ ουδένα λόγον ή αφορμή του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ, ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου....... Τέλος πάντων ορκίζομαι εις Σε, ω ιερά πλην τρισάθλια Πατρίς! Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους Σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σου, εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν, και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλως εις Σε..... 15

Για μας το σύρσιμο στη γης ο κρυφός όρκος μες στα σκοτεινά των ματιών η απονιά κι η ποτέ καμιά, καμιά ποτέ Ανταπόδοση. Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, α 16

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 17

18

Peter von Hess (Düsseldorf 1792 Μόναχο 1871) Γερμανός ζωγράφος που διακρίθηκε κυρίως στις αναπαραστάσεις πολεμικών θεμάτων, με το ύφος και την πλαστική του γλώσσα να ακολουθούν την παράδοση της γερμανικής ρομαντικής ζωγραφικής ιστορικών σκηνών, εμπλουτισμένης με προσωπικά του στοιχεία. Ειδικότερα, απαθανάτισε στιγμιότυπα από την εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία καθώς και τις ιστορικές στιγμές της Ελληνικής Επανάστασης. Είναι ουσιαστικά ο πρώτος ζωγράφος που ανέλαβε τη ζωγραφική απομνημόνευση του ελληνικού απελευθερωτικού Αγώνα. Από το 1809 έως το 1814 σπούδασε στην Ακαδημία του Μονάχου. Το 1824 ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της συντεχνίας των καλλιτεχνών του Μονάχου. Το 1827 ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α του ανέθεσε την απεικόνιση των ηρώων και των σκηνών της Ελληνικής Επανάστασης τα οποία επρόκειτο να διακοσμήσουν τις στοές των κήπων του παλατιού στο Μόναχο αλλά και τους τοίχους των ανακτόρων του τσάρου Νικολάου Α στην Αγία Πετρούπολη. Για το σκοπό αυτό συνόδευσε το νεαρό βασιλιά Όθωνα στη Ελλάδα, όπου παρέμεινε εννιά μήνες για να γνωρίσει τους τόπους όπου διαδραματίσθηκαν τα ηρωικά γεγονότα του 1821, αλλά και πρωταγωνιστές που συμμετείχαν σε αυτά. Ξαναήρθε στην Ελλάδα και δεύτερη φορά για την επιζωγράφιση της κεντρικής αίθουσας του νεόδμητου τότε ανακτόρου. Όμως, τα καλλιτεχνήματα αυτά καταστράφηκαν μερικώς κατά την πυρκαγιά των ανακτόρων το Δεκέμβριο 1909 και αργότερα κατά τη μεταρρύθμιση των παλαιών ανακτόρων αφαιρέθηκαν τα εναπομείναντα. Το 1839 μετακλήθηκε στη Ρωσία και, κατά παραγγελία του τσάρου Αλεξάνδρου Β, ζωγράφισε οκτώ μεγάλους πίνακες που αναπαριστούν τις σημαντικότερες μάχες από τον πόλεμο του 1812, μεταξύ της Ρωσικής και της Γαλλικής Αυτοκρατορίας. Ήταν μέλος στις Ακαδημίες της Βιέννης, του Μονάχου, του Βερολίνου και της Αγίας Πετρούπολης. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διέρχεται τον Προύθο. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (Κωνσταντινούπολη 1792 Βιέννη 1828) ήταν Έλληνας λόγιος, στρατιωτικός και αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας. Γόνος εύπορης και ισχυρής Φαναριώτικης οικογένειας, φοίτησε στη Σχολή του Σώματος των Βασιλικών Ακολούθων της Πετρούπολης και στη συνέχεια υπηρέτησε στα σώματα της αυτοκρατορικής φρουράς. Διακρίθηκε στους πολέμους κατά του Ναπολέοντα, όπου στη μάχη της Δρέσδης, στις 27 Αυγούστου 1813, έχασε το δεξί του χέρι. Οι Φιλικοί, έχοντας σαφείς πληροφορίες για τα πατριωτικά του αισθήματα, ήρθαν σε επαφή μαζί του προκειμένου να του προτείνουν την αρχηγία. Στις 12 Απριλίου 1820, μετά από συνάντησή του με τον Εμμανουήλ Ξάνθο, κατηχήθηκε και ορκίστηκε κατά το τυπικό της Φιλικής Εταιρείας και αναγνωρίστηκε Γενικός Επίτροπος της Αρχής. Του δόθηκε το ψευδώνυμο «Καλός» και τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου «α.ρ.» για να υπογράφει τις επιστολές του. Με την ενθάρρυνση του Ιωάννη Καποδίστρια πείσθηκε ότι έπρεπε να επισπεύσει την προπαρασκευή της Επανάστασης και τον Ιούνιο του 1820 εγκαταστάθηκε στη Οδησσό. Πέρασε τον ποταμό Προύθο στις 22 Φεβρουαρίου 1821 και δύο μέρες αργότερα ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και συγκεκριμένα στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας, όπου απαγορευόταν η παραμονή του τουρκικού στρατού, εκδίδοντας επαναστατική προκήρυξη με τον τίτλο Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος. Παράλληλα, ενημέρωσε επισήμως τον Τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο Α πως ηγείται κινήματος για την απελευθέρωση των Ελλήνων, υποβάλλοντας την παραίτησή του από το ρωσικό στρατό και ζητώντας τη στρατιωτική βοήθεια της Ρωσίας. Όμως, υπό την πίεση των ρωσικών δεσμεύσεων στα πλαίσια της Ιερής Συμμαχίας, ο Τσάρος αποκήρυξε τον Υψηλάντη, αρνούμενος οποιαδήποτε άμεση ή έμμεση συνδρομή. Ο Υψηλάντης, μην ελπίζοντας πλέον σε υλική και ηθική βοήθεια, συγκρότησε τον Ιερό Λόχο η πρώτη οργανωμένη στρατιωτική μονάδα της Ελληνικής Επανάστασης και του ελληνικού στρατού γενικότερα από 500 σπουδαστές και στις 17 Μαρτίου ύψωσε τη σημαία στο Βουκουρέστι, αντιμετωπίζοντας το στρατό τριών πασάδων στο Γαλάτσι, το Δραγατσάνι, τη Σλατίνα, το Σκουλένι και το Σέκο. Όμως, προϋποθέσεις επιτυχίας δεν πληρούνταν καθώς υπήρχε έλλειψη αξιόμαχων δυνάμεων, η άρνηση του ηγέτη των Βλάχων Βλαδιμιρέσκου για οικονομική και στρατιωτική συνδρομή καθώς και ο αφορισμός του Υψηλάντη από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε, κατόπιν πιέσεων της Υψηλής Πύλης. Ο στρατός του Υψηλάντη καταστράφηκε στη μάχη του Δραγατσανίου στις 7 Ιουνίου 1821 και υποχώρησε προς τα αυστριακά σύνορα. Ο Υψηλάντης κατέφυγε στην Αυστρία, συνελήφθη και φυλακίστηκε. Απελευθερώθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1827. Η κλονισμένη υγεία του δεν του επέτρεψε έκτοτε να βοηθήσει το επαναστατημένο έθνος. 19

Πόθοι ετοιμάζουν τον κρατήρα τους Στην παιδεμένη χώρα της καρδιάς Κι από το μόχθο της ελπίδας νέα γη ετοιμάζεται Για να βαδίσει εκεί με αετούς και λάβαρα Ένα πρωί γεμάτο ιριδισμούς Η φυλή που ζωντανεύει τα όνειρα Η φυλή που τραγουδάει στην αγκαλιά του ήλιου. Οδυσσέας Ελύτης, Ωδή στη Σαντορίνη 20

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 21

22

Ludovico Lipparini (Μπολόνια 1800 Βενετία 1856) Φιλέλληνας Ιταλός καλλιτέχνης, ο οποίος εμπνεύστηκε από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 φιλοτεχνώντας έργα που προσέδωσαν αίγλη στην φιλελληνική τέχνη. Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας στην οποία έγινε καθηγητής το 1838. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Επανάστασης. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (Δημητσάνα 1771 Ναύπλιο 1826) ήταν Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών και εξέχουσα μορφή του Αγώνα με κοινωνική, πνευματική, διπλωματική και πολιτική δράση. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 ενστερνιζόμενους απόλυτα τους στόχους της. Αν και στη μυστική συνέλευση της Βοστίτσας (26-30 Ιανουαρίου 1821) τάχθηκε υπέρ της αναβολής του Αγώνα, άλλαξε στάση ύστερα από τις εκτιμήσεις του ότι οι Τούρκοι είχαν πλέον υποψιαστεί την Ελληνική Επανάσταση. Μετέβη με εντολή της Α Εθνοσυνέλευσης στην Ιταλία προκειμένου να εξασφαλίσει ηθική και υλική βοήθεια προς τους Έλληνες. Παρά την αποτυχία της διπλωματικής του αποστολής, κατάφερε να συμβάλλει στη διάδοση του φιλελληνισμού. Τις περιόδους των εμφυλίων συγκρούσεων προσπάθησε να συμφιλιώσει τις αντίπαλες παρατάξεις. Είχε ενεργό συμμετοχή στις εργασίες της Γ Εθνοσυνέλευσης, το 1826, ως Πρόεδρος της Επιτροπής της Συνελεύσεως. Στις 23 Μαρτίου 1821, στην Πλατεία του Αγίου Γεωργίου της Πάτρας ευλόγησε τη σημαία και τα όπλα των αγωνιστών. Σύμφωνα πάντως με την παράδοση, ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης στη μονή της Μέγιστης Λαύρας στα Καλάβρυτα, στις 25 Μαρτίου 1821, ημέρα αναγγελίας του χαρμόσυνου νέου της σύλληψης του Υιού του Θεού, προμήνυμα της σωτηρίας του κόσμου. 23

Χριστός Ανέστη με τα πρώτα σμπάρα των Ελλήνων [ ] θυμιατό και λιβάνισμα τις πάλες ευλογώντας και τα καριοφίλια. Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, ΤΑ ΠΑΘΗ, Α 24

25

26

Θεόδωρος Βρυζάκης (Θήβα 1814 Μόναχο 1878) Θεωρείται ο πρώτος ζωγράφος της μεταοθωμανικής Ελλάδας και εισηγητής της ελληνικής «Σχολής του Μονάχου». Ως παιδί, από την ηλικία των επτά ετών και για εννέα χρόνια, έζησε τα συνταρακτικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, βιώνοντας παράλληλα και μια οικογενειακή τραγωδία με τον απαγχονισμό του πατέρα του από τους Τούρκους τον Μάιο του 1821. Ήταν ένας από τους μαθητές του ορφανοτροφείου που είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας στην Αίγινα. Σε ηλικία 18 ετών μετανάστευσε στο Μόναχο της Βαυαρίας, όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του. Εκεί, άρχισε να ασχολείται με τη ζωγραφική, απεικονίζοντας, κατά το πρότυπο του δασκάλου του Peter von Hess, σχεδόν αποκλειστικά θέματα από την Επανάσταση του 1821. Ο Θεόδωρος Βρυζάκης δεν φιλοτέχνησε έργα στα οποία εξυμνείται μόνον ο ηρωισμός και η γενναιότητα των Ελλήνων αγωνιστών αλλά και ολιγοπρόσωπες συνθέσεις, φορτισμένες συναισθηματικά, στις οποίες απεικονίζονται σκηνές αποχαιρετισμού, ανάπαυλας πολεμιστών και παραμυθίας. Κατά τη δεκαετία 1845 1855, ταξίδεψε στην Ευρώπη για καλλιτεχνική ενημέρωση, ενώ κατά το διάστημα 1848 1850 διέμεινε στην Ελλάδα προκειμένου να αποκτήσει ο ίδιος εικόνα των ιστορικών τόπων του Αγώνα και να μελετήσει τις φυσιογνωμίες των ζώντων αγωνιστών. Το 1855 συμμετείχε στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού με το έργο του Η Έξοδος του Μεσολογγίου. Έχει συμμετάσχει σε πολλές διεθνείς εκθέσεις και διακρίθηκε με πολλά βραβεία, εδραιώνοντας τη φήμη του ως ζωγράφου των δραματικών γεγονότων του Ελληνικού Αγώνα. Παραμυθία. Εδώ, καταγράφεται η ανθρώπινη διάσταση στο περιθώριο του Αγώνα. Σε μία σκηνή συνεχώς επαναλαμβανόμενη την περίοδο της Επανάστασης, μία θλιμμένη κόρη γέρνει στα πόδια της μητέρας της, η οποία προσπαθεί να την παρηγορήσει για την αναχώρηση του αγαπημένου της. 27

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ Σμίγαν τους στεναγμούς τους και σχημάτιζαν έπος. Νικηφόρος Βρεττάκος, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη 28

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 29

30

Louis Dupré (Βερσαλλίες 1789 Παρίσι 1837) Γάλλος ζωγράφος. Η θεματολογία του περιελάμβανε προσωπογραφίες, τοπία, ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές. Το Φεβρουάριο του 1819 επισκέφθηκε τον ελληνικό χώρο μαζί με τρεις Άγγλους περιηγητές, τους Heyet, Hay και Viwian. Εκείνοι θα αναλάμβαναν τα έξοδα και αυτός θα τους παρέδιδε ως αντάλλαγμα εικόνες των μνημείων και των τόπων της χώρας. Οι τέσσερις ταξιδιώτες και η μικρή συνοδεία τους διατρέχουν την Κέρκυρα, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού. Ο Dupré συνέχισε, μόνος του πλέον, την περιήγησή του στην Κωνσταντινούπολη και ύστερα, προσκεκλημένος του Μιχαήλ Σούτσου, στο Βουκουρέστι. Το οδοιπορικό του τελείωσε με την άφιξη του καλλιτέχνη στη Ρώμη στις 18 Απριλίου 1820. Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύθηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό Voyage à Athènes et à Constantinople ou collection de portraits, de vues et de costumes grecs et ottomans peints sur les lieux, d après nature, lithographiés et coloriés par L. Dupré élève de David. Το λεύκωμα αυτό δημοσιεύτηκε σε μία σειρά από τεύχη από το 1825 έως και μετά το 1837, αποτελούμενο από 40 πίνακες που συνοδεύονται από κείμενο που απηχεί βαθιά φιλελληνικά αισθήματα. Το έργο αυτό θεωρείται η avant-garde της γαλλικής φιλελληνικής εικονογραφίας. Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στο φρούριο των Σαλώνων. Η σύνθεση αυτή αποτελεί τη μία και μόνη πολεμική σκηνή που περιλαμβάνεται στο λεύκωμα του Dupré. Τον αγωνιστή Νικολάκη Μητρόπουλο, που υπηρέτησε υπό τον Πλαπούτα, ο καλλιτέχνης γνώρισε στη Ρώμη το 1824, από τον οποίο και έμαθε τη διεξαγωγή της μάχης. Η γνωριμία αυτή είναι ο λόγος να περιληφθεί στο λεύκωμα η ιστορική αυτή σκηνή από την Επανάσταση το γεγονός, δηλαδή, ότι ο Dupré διέθετε έναν από τους συντελεστές του Αγώνα και την προσωπική γνώση του τόπου. Στις 27 Μαρτίου 1821 ο Πανουργιάς με αρματωμένους Έλληνες επιτέθηκαν κατά των Τούρκων των Σαλώνων. Οι τελευταίοι, αφού αντιστάθηκαν τέσσερις ώρες, εγκατέλειψαν την πόλη στην εξουσία των Ελλήνων και κλείστηκαν στο παλιό κάστρο της πόλης. Η πολιορκία του κάστρου από τους Έλληνες ήταν ασφυκτική, γεγονός που ανάγκασε τους Τούρκους να συνθηκολογήσουν και να παραδοθούν στους Έλληνες στις 10 Αυγούστου 1821. Με την άλωση των Σαλώνων πήραν μεγάλο θάρρος οι κάτοικοι της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. 31

Κι απ την ίδια εκείνη * Στιγμή μέσα μου ανοίγοντας Άγνωστη φυλακή * Φαιά κι άσπρα πουλιά Στον αιθέρα ερίζοντας * Ανέβηκαν κι ένιωσα Πως για σένα τα αίματα * Για σένα τα δάκρυα Στους αιώνες το πάλεμα * Το φριχτό και το υπέροχο Και πάνω απ την άβυσσο * Αιωρούμενη γνώρισα ΤΟΥ ΣΠΑΘΙΟΥ ΣΟΥ ΤΗΝ ΚΟΨΗ * ΤΗΝ ΤΡΟΜΕΡΗ! Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, α 32

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 33

34

Ιωάννης Μακρυγιάννης (Δωρίδα 1797 Αθήνα 1864) - Παναγιώτης Ζωγράφος Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης (πραγματικό όνομα Ιωάννης Τριανταφυλλοδημήτρης) ήταν αγωνιστής του 1821, στρατιωτικός και δραστήριο πολιτικό πρόσωπο μετά τη δημιουργία του ελεύθερου Ελληνικού Κράτους. Ήταν σε ηλικία ενός έτους, όταν ο πατέρας του δολοφονήθηκε από τους Τούρκους σε συμπλοκή. Το 1820 κατηχήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Η πολεμική δράση του εκτείνεται από τον Απρίλιο του 22, ως οπλαρχηγός τεσσάρων χωριών των Σαλώνων στην Ανατολική Ελλάδα, έως τις μάχες του Πειραιά, τον Απρίλιο του 27. Συνήθιζε να αντιμετωπίζει τον αντίπαλο με τις στρατηγικές του ανταρτοπόλεμου. Σε περιόδους όπου ο ένοπλος διχασμός υπονόμευε την τύχη της επανάστασης, προσπαθούσε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ Πολιτικών και Στρατιωτικών, επιδεικνύοντας πατριωτισμό και ανιδιοτέλεια. Ήταν πρωτεργάτης του κινήματος της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, κατάληξη του οποίου ήταν το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας και η μετάβαση της Ελληνικής πολιτείας από την απόλυτη μοναρχία στη συνταγματική μοναρχία. Το 1852 κατηγορούμενος ως κύριος οργανωτής αυτού του κινήματος κατηγορίες ανυπόστατες και αστήριχτες, που δεν αποδείχτηκαν ποτέ φυλακίστηκε. Η φυλακή και η κακομεταχείριση τον κατέβαλαν. Μετά την έξωση του Όθωνα τιμήθηκε με τον βαθμό του υποστρατήγου (1862) και αντιστρατήγου (1864). Ο Μακρυγιάννης ήταν αγράμματος, όμως, μας κληροδότησε με ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, τα Απομνημονεύματά του, ίσως επειδή ήταν ένας αγράμματος, όπως σημειώνει ο Σεφέρης, που συνεχίζει λέγοντας πως ο Μακρυγιάννης δεν ήταν διόλου ακαλλιέργητος: ήταν μια από τις πιο μορφωμένες ψυχές του ελληνισμού. Και η παιδεία που δηλώνει ο Μακρυγιάννης [ ] είναι το κοινό χτήμα της μεγάλης λαϊκής παράδοσης του Γένους. Είναι η υπόσταση, ακριβώς, αυτού του πολιτισμού, αυτής της διαμορφωμένης ενέργειας, που έπλασε τους ανθρώπους και το λαό που αποφάσισε να ζήσει ελεύθερος ή να πεθάνει στα 21. Ο αγωνιστής Παναγιώτης Ζωγράφος από τη Σπάρτη, αυτοδίδακτος κοσμικός ζωγράφος και αγιογράφος, ανέλαβε να εικονογραφήσει σε ξύλο την εξιστόρηση του Αγώνα από τον Μακρυγιάννη. Πρόθεση του τελευταίου δεν ήταν το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, αλλά η απόδοση με το λόγο και με εποπτικά μέσα των Απομνημονευμάτων του. Οι Ι. Μακρυγιάννης και Π. Ζωγράφος συνεργάστηκαν αρμονικά από το 1836 έως το 1839, επισκεπτόμενοι συχνά τα πεδία των μαχών. Ο Μακρυγιάννης απευθυνόμενος στον Ζωγράφο, συνήθιζε να του λέει έτσι είναι εκείνη η θέσις, έτσι εκείνη, αυτός ο πόλεμος έτσι έγινε, αρχηγός των Ελλήνων ήταν εκείνος, αρχηγός των Τούρκων εκείνος. Ο πόλεμος του Διάκου. Ο Αθανάσιος Διάκος (Άνω Μουσουνίτσα Φωκίδας 1788 Λαμία 1821) ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές ήρωες - οπλαρχηγούς του πρώτου έτους της Επανάστασης του 1821 που έδρασε στη Στερεά Ελλάδα. Σε νεαρή ηλικία έγινε μοναχός και διάκονος. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 και το 1820 έγινε αρματολός στη Λιβαδειά. Μαζί με τον Δουβουνιώτη και τον Πανουργιά εκκαθάρισαν ολόκληρη σχεδόν την Ανατολική Στερεά από τα τούρκικα στρατεύματα. Τον Απρίλιο του 1821 σε συνεργασία με άλλους οπλαρχηγούς κατέλαβε το φρούριο της Λιβαδειάς και χρησιμοποιώντας το σαν ορμητήριο, έδωσε πολλές νικηφόρες μάχες. Ο Χουρσίτ πασάς, εντεταλμένος από τον Σουλτάνο, διέταξε τον Ομέρ Βρυώνη και τον Κιοσέ Μεχμέτ να καταστείλουν την Επανάσταση στη Ρούμελη και να σταματήσουν την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Ο Διάκος και το απόσπασμά του, αποφάσισαν να αποκόψουν την τούρκικη προέλαση στη Ρούμελη με τη λήψη αμυντικών θέσεων κοντά στις Θερμοπύλες. Κατέλαβε τη γέφυρα της Αλαμάνας και στις 22 Απριλίου 1821, μην επιλέγοντας την υποχώρηση, έδωσε μία απελπισμένη μάχη σώμα με σώμα με τους 48 συμπολεμιστές του, το τέλος της οποίας τον βρήκε σοβαρά πληγωμένο. Ο Ομέρ Βρυώνης προσφέρθηκε να τον κάνει ανώτερο αξιωματικό στον οθωμανικό στρατό αν αλλαξοπιστούσε και ασπαζόταν το Ισλάμ. Ο Διάκος αρνήθηκε: Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε να πεθάνω. Την επόμενη μέρα βρήκε μαρτυρικό θάνατο. Ο Ελληνικός Στρατός του απένειμε το βαθμό του Στρατηγού. 35

Ο μέγας φόβος δεν κρεμούσε τον ίσκιο του πάνω από τίποτα κείνα τα χρόνια. Νικηφόρος Βρεττάκος, Αυτοβιογραφία 36

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 37

38

Henri Decaisne (Βρυξέλλες 1779 Παρίσι 1852) Βέλγος ζωγράφος. Υπήρξε μαθητής του David, του Girodet και του Gros. Έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο Salon του 1824 και το 1827 έλαβε το δεύτερο βραβείο. Φιλοτέχνησε ιστορικά και θρησκευτικά θέματα καθώς και προσωπογραφίες. Ανέλαβε την εκτέλεση πολυάριθμων παραγγελιών από το βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Φίλιππο για τις ιστορικές αίθουσες του Ανακτόρου των Βερσαλλιών. Ως θρησκευτικός ζωγράφος, εργάστηκε κυρίως για εκκλησίες του Παρισιού. Το 1848 ανέλαβε τη θέση του επιθεωρητή των Βασιλικών Μουσείων στο Βέλγιο. Ελληνίδα που αναμένει την έκβαση μάχης. Στην άκρη ενός βράχου, που δεσπόζει πάνω από το πέρασμα όπου διεξάγεται μάχη, είναι καθισμένη μία Ελληνίδα ντυμένη με παραδοσιακή φορεσιά. Πάνω της σφίγγει το παιδί της που έχει αποκοιμηθεί, ενώ παρακολουθεί με τρόμο την εξέλιξη της ένοπλης συμπλοκής. Στο αριστερό της χέρι σφίγγει ένα μαχαίρι, έτοιμη να αφαιρέσει τη ζωή του παιδιού της και της ίδιας παρά να παραδοθούν στον εχθρό. Αυτή η ύστατη στιγμή, η απόφαση απελπισίας, είναι συνέχεια παρούσα στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται γι αυτό που η Νίνα Αθανασόγλου-Kallmyer αποκαλεί πολιτική του μάρτυρα: πράγματι, οι Έλληνες δεν είχαν άλλη επιλογή από το «ελευθερία ή θάνατος». 39

Το φως έχει μέσα του αίμα, το αίμα έχει φως, κι η καρδιά μου, ευτυχώς, τρυπημένη απ τα βλέμματα χιλιάδων παιδιών, είναι τώρα γιομάτη καρφωμένα μαχαίρια. Νικηφόρος Βρεττάκος, Χρέος 40

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 41

42

Henry Auguste Serrur (Lambersart 1799 Παρίσι 1866) Ήταν μαθητής του Regnault στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι. Εξέθετε τακτικά στο Salon από το 1819 έως το 1850 μυθολογικές σκηνές και προσωπογραφίες. Έλαβε επίσημες παραγγελίες για το Μουσείο των Βερσαλλιών, τον καθεδρικό ναό του Arras και τις εκκλησίες Saint-Eustache και Sainte-Elisabeth στο Παρίσι. Πληγωμένος Έλληνας στρατιώτης. Στο βάθος διακρίνεται η Άλωση της Τριπολιτσάς από τους Έλληνες. Το έργο αυτό, φιλοτεχνημένο το 1825, παρουσιάστηκε στο Salon του Douai. Το θέμα του πίνακα εκφράζει την απόλυτη θυσία προς χάριν του Ελληνικής Επανάστασης. Παράλληλα με τον πόνο, το μοναχικό θάνατο ενός Έλληνα στρατιώτη και την τελευταία βουβή προσευχή του βλέμματός του, μεταφέρεται και το μήνυμα της νίκης, όσο και η ελπίδα για άλλες στρατιωτικές επιτυχίες. Τη στρατηγική σημασία της κατάληψης της Τρίπολης είχε πλήρως κατανοήσει ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Κάτω από την αρχηγία του, στις 23 Σεπτεμβρίου 1821 και ύστερα από εξάμηνη πολιορκία, καταλήφθηκε η Τριπολιτσά από τον άτακτο στρατό των Ελλήνων, εξέλιξη αποφασιστικής σημασίας για την εδραίωση του Αγώνα στη νότια Ελλάδα. Ο Serrur πρέπει να είναι ο μόνος καλλιτέχνης που εικονογράφησε την πολιορκία και κατάκτηση της τουρκικής πρωτεύουσας του Μοριά, της Τριπολιτσάς, από τους Έλληνες. 43

Θεέ μου σύ με θέλησες και να, σ το ανταποδίδω Τα στοιχεία που είσαι ημέρες και νύχτες ήλιοι κι αστέρες, θύελλες και γαλήνη ανατρέπω στην τάξη κι εναντίον τα βάζω του δικού μου θανάτου που συ τον θέλησες! Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Η ΑΥΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΑΤΩΝ, ΙΕ 44

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 45

46

Νικηφόρος Λύτρας (Τήνος 1832 Αθήνα 1904) Υπήρξε από τους βασικότερους εκπροσώπους της Σχολής του Μονάχου, εισηγητής της ηθογραφίας και πρωτοπόρος στη διαμόρφωση της διδασκαλίας των Καλών Τεχνών στην Ελλάδα. Το 1850, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών γράφτηκε στο Σχολείο των Τεχνών στην Αθήνα, τη μετέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε έξι χρόνια, έως το 1856. Το 1860, με υποτροφία του βασιλιά Όθωνα, σπούδασε στη Βασιλική Ακαδημία των Καλών Τεχνών του Μονάχου. Στην περίοδο του Μονάχου, ο Λύτρας ασχολήθηκε με τη λεγόμενη «ιστορική ζωγραφική», θέματα εμπνευσμένα από την ελληνική μυθολογία και την ελληνική ιστορία. Με την επιστροφή του στην Αθήνα διορίστηκε καθηγητής στο Σχολείο Καλών Τεχνών, στην έδρα της Ζωγραφικής. Άρχισε να ασχολείται με προσωπογραφίες και ηθογραφικούς πίνακες. Πέθανε σε ηλικία 72 ετών το καλοκαίρι του 1904, μετά από σύντομη ασθένεια που εικάζεται ότι οφείλονταν σε δηλητηρίαση από χημικές ουσίες των χρωμάτων. Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη. Ο Κωνσταντίνος Κανάρης (Ψαρά 1793 Αθήνα 1877) υπήρξε από τις ηρωικότερες μορφές του Αγώνα αναλαμβάνοντας κατά τη διάρκειά του τη διοίκηση των πυρπολικών, των ιστιοφόρων καταδρομικών πλοίων. Τη νύχτα 6 προς 7 Ιουνίου 1822 πυρπόλησε την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Χίου. Ο Κανάρης, με τους επιδέξιους ελιγμούς του πηδαλιούχου Θεοφανόπουλου, πλησίασε τη ναυαρχίδα και προσέδεσε το πυρπολικό του στην πρώρα της. Αφού έβαλε φωτιά στο «μπουρλότο», απομακρύνθηκε γρήγορα. Η ναυαρχίδα ανατινάχθηκε όταν η φωτιά έφθασε στην πυριτιδαποθήκη της. Η ενέργειά του αυτή, με την οποία κατάφερε καίριο πλήγμα στον τουρκικό στόλο, χαρακτηρίστηκε από τον ιστορικό Thomas Gordon ως ένα από τα πιο καταπληκτικά στρατιωτικά κατορθώματα που αναφέρει η ιστορία. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο ναύαρχος Καρά Αλής, επικεφαλής του στρατού που κατέστρεψε το νησί δύο μήνες πριν. Η δράση του συνεχίστηκε αμείωτη και τα επόμενα χρόνια με ηρωικές επιχειρήσεις στην Τένεδο, στη Σάμο, στη Μυτιλήνη και στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας κατά του αιγυπτιακού στόλου. 47

Με χρυσές μπρατσέρες θα βγούμε στον κίνδυνο πιο πέρ απ τ ακρωτήριο της καλής ανταύγειας [ ] Θα ξαφνιάσουμε τις θαρραλέες σφενδόνες του οίστρου μιας ωκεανοπορίας [ ] Κι αύριο είναι πρωί μα εμείς σήμερα θα προσφέρουμε τις ώρες μας προσάναμμα στην αποφασισμένη προέλαση [ ] Τα οργώματα της λεβεντιάς είναι για θούρια πρασινάδας λυγισμένης με άνεμο και λόγο! Οδυσσέας Ελύτης, Ο Διόνυσος, ζ 48

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 49

50

Θεόδωρος Βρυζάκης Η μάχη στα στενά των Δερβενακίων. Μετά την ήττα του εξεγερμένου Αλή Πασά, η στρατιά του Πασά της Δράμας Μαχμούτ, του επονομαζόμενου Δράμαλη, συγκεντρώθηκε και προετοιμάστηκε στην Ήπειρο. Ο Μέντελσον Μπαρτόλντι περιγράφοντας το πλήθος της στρατιάς γράφει: «Είκοσι τέσσαρες χιλιάδες πεζοί, εξακισχίλιοι ιππείς και ισχυρόν πυροβολικόν απετέλουν αυτήν. από του έτους δε 1715, ουδέποτε είχεν ίδει η Ελλάς τοιαύτην στρατιωτικήν πομπήν...». Ο Δράμαλης ξεκίνησε από το Ζιτούνι της Λαμίας νωρίς τον Ιούλιο του 1822 και προχώρησε προς τα νότια μέσω της Βοιωτίας. Καθώς προήλαυνε προς τον Ισθμό χωρίς ουσιαστική αντίσταση, πίστεψε πως ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος νικητής της Πελοποννήσου. Στην Κόρινθο, ενώ πολλοί αξιωματούχοι τον συμβούλευσαν να την χρησιμοποιήσει ως βάση και ορμητήριο, ο Δράμαλης, υποτιμώντας σαφώς την πολεμική ικανότητα των αντιπάλων του, διέταξε να προελάσει σύσσωμη η στρατιά προς το Ναύπλιο, να ανεφοδιαστεί εκεί από τον τουρκικό στόλο και τότε να επιτεθεί στην Τριπολιτσά. Ο συντομότερος δρόμος για το Ναύπλιο ήταν μέσω των στενών περασμάτων των Δερβενακίων. Πέρασε από τα στενά και έφτασε στο Άργος στις 24 Ιουλίου. Όμως, με τον τουρκικό στόλο να βρίσκεται στην Πάτρα, ο Δράμαλης άρχισε να συνειδητοποιεί πως η μόνη λύση στην έλλειψη εφοδίων ήταν η υποχώρηση και αυτήν προσπάθησε να οργανώσει με πανουργία. Έστειλε τον χριστιανό γραμματέα του στο στρατόπεδο των Ελλήνων για να τους προσφέρει αμνηστία. Όπως το περίμενε, οι Έλληνες αρνήθηκαν και τότε ο γραμματέας προσπάθησε να τους παραπλανήσει συμβουλεύοντάς τους να σπεύσουν να φυλάξουν τα περάσματα προς την Τριπολιτσά, διότι η στρατιά του Δράμαλη ετοιμαζόταν να ξεκινήσει. Η στρατηγική σκέψη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη όμως προέβλεψε για ακόμη μία φορά την αδυναμία του αντιπάλου του. ήταν προφανές ότι δίχως εφόδια η τουρκική στρατιά δεν θα μπορούσε να πορευθεί προς την Τριπολιτσά και ότι επρόκειτο απλώς για αντιπερισπασμό. Ο Κολοκοτρώνης προσπάθησε να επιβάλει τη γνώμη του στο πολεμικό συμβούλιο: το σημαντικό ήταν να εμποδιστεί η υποχώρηση του Δράμαλη προς την Κόρινθο Στις 26 Ιουλίου από το στρατόπεδο του Δράμαλη ακούστηκαν οι πυροβολισμοί που ανήγγειλαν την εκκίνηση της μεγάλης στρατιάς. Για να κρύψει ο Κολοκοτρώνης το μικρό αριθμό των συμπολεμιστών του, περίπου 2.300 άνδρες, κατέφυγε σε ένα «κλέφτικο» τέχνασμα: αφού παρέταξε σχεδόν όλους τους άνδρες του στην πλαγιά όπου βρισκόταν το χωριό Άγιος Σώστης, ο ίδιος, μαζί με τους ηλικιωμένους και τους άμαχους, πήγε απέναντι στον Άγιο Γεώργιο και, αφού μάζεψε ολόγυρα όσο περισσότερα ζώα μπορούσε για να κάνουν φασαρία, κρέμασε κάπες, φέσια και σημαίες από διάφορα ξύλα, ώστε από μακριά να φαίνεται ότι εκεί ενέδρευε στρατός. Το πρώτο τμήμα της τουρκικής στρατιάς, η εμπροσθοφυλακή χιλίων περίπου στρατιωτών, πέρασε τα στενά δίπλα από τον «πλαστό» στρατό του Κολοκοτρώνη, δίχως σημαντικές απώλειες. Το δεύτερο όμως στρατιωτικό τμήμα σχεδόν καταστράφηκε. Δύο μέρες αργότερα, στις 28 Ιουλίου, ο Δράμαλης κίνησε να περάσει από το Αγιονόρι. Εκεί, συνάντησε τους άντρες του Παπαφλέσσα που κρατούσε το φαράγγι της Κλεισούρας. Ο Δράμαλης ασφυκτικά πια αποκλεισμένος, δέχτηκε την επίθεση από Νικηταρά και Υψηλάντη ερχόμενοι από τον Άγιο Βασίλη και τον Άγιο Σώστη. Ο Τούρκος αρχιστράτηγος κατόρθωσε να ξεφύγει και με λίγους δελήδες να φτάσει στην Κόρινθο, όπου και πέθανε το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. 51

Λύνει αέρας τα στοιχεία και βροντή προσβάλλει τα βουνά Μοίρα των αθώων, πάλι μόνη, να σε, στα Στενά! Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, ΤΑ ΠΑΘΗ, Α 52

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 53

54

Νικόλαος Γύζης (Τήνος 1842 Μόναχο 1901) Αποτελεί μία από τις κυρίαρχες μορφές του ακαδημαϊκού ρεαλισμού του ύστερου 19ου αιώνα, του συντηρητικού εικαστικού κινήματος γνωστό ως «Σχολή του Μονάχου». Τα πρώτα του χρόνια πέρασαν στον τόπο καταγωγής του, την Τήνο, με τις ηρωικές στιγμές του Αγώνα ακόμα νωπές. Σε ηλικία μάλιστα μόλις πέντε ετών, αντέγραψε μια λιθογραφία ενός πολεμιστή του 21. Εκδηλώνοντας το 1850 την κλίση του προς το σχέδιο εγγράφεται στη Σχολή των Ωραίων Τεχνών, παρακολουθώντας τα τμήματα ζωγραφικής, χαλκογραφίας και ξυλογραφίας από το 1854 έως το 1864. Με το τέλος των σπουδών του έλαβε υποτροφία από το Ευαγές Ίδρυμα του Ναού της Ευαγγελιστρίας της Τήνου, προκειμένου να συνεχίσει τις σπουδές του στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, από όπου αποφοίτησε το 1871. Το 1872 ταξίδεψε στην Ελλάδα όπου παρέμεινε για δύο χρόνια πριν την οριστική εγκατάστασή του στο Μόναχο. Το 1880 ανακηρύχθηκε σε επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου και το 1888 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο ίδιο ίδρυμα. Ασχολήθηκε κυρίως με την ηθογραφία, τη νεκρή φύση και το πορτρέτο. Στη διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις και τιμήθηκε για το έργο του με βραβεία και αναθέσεις παραγγελιών. Η Δόξα. Κατά το τέταρτο χρόνο της Επανάστασης, ο Σουλτάνος αδυνατώντας να την καταστείλει, ζήτησε τη βοήθεια του υποτελούς του Μεχμέτ Αλή Πασά της Αιγύπτου. Οι Τουρκοαιγύπτιοι έδιναν πρωταρχική σημασία στις θαλάσσιες επιχειρήσεις, ως προϋπόθεση για την επιτυχία των κατά ξηρά επιχειρήσεων. Αποφασίσθηκε, ο αιγυπτιακός στόλος υπό τον Χουσεΐν να προσβάλλει την Κάσο και ο τουρκικός υπό τον Χοσρέφ Πασά τα Ψαρά, που ήταν η τρίτη ναυτική δύναμη της Ελλάδας, μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες. Το πρωί της 20ης Ιουνίου 1824 ο τουρκικός στόλος, με 176 πλοία και 12 χιλιάδες άνδρες, απέπλευσε από το Σίγρι Μυτιλήνης με προορισμό τα Ψαρά. Με την άφιξη τους αποβιβάστηκαν τα τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα που κατέβαλαν τους αμυνομένους και μέσα σε δύο μέρες είχαν καταλάβει το νησί. Επακολούθησε η φοβερή καταστροφή. Πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί κλείστηκαν στο μικρό φρούριο της Παλαιοχώρας (Μαύρη Ράχη), όπου ήταν η πυριτιδαποθήκη του νησιού και, αποφασισμένοι να μην παραδοθούν, ανατινάχτηκαν, 21 Ιουνίου 1824. Το γεγονός αυτό αποθανάτισε ο Διονύσιος Σολωμός στο ακόλουθο επίγραμμα: Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη περπατώντας η Δόξα μονάχη μελετά τα λαμπρά παλληκάρια και στην κόμη στεφάνι φορεί, γεναμένο από λίγα χορτάρια που είχαν μείνει στην έρημη γη. Οι στίχοι αυτοί ενέπνευσαν τον Γύζη να δημιουργήσει το 1898 ένα από τα σημαντικότερα έργα του, τη Δόξα, η οποία αποδίδεται κατά μέτωπο, να περπατά στην ολόμαυρη ράχη των Ψαρών, σκυφτή, κρατώντας στο ένα χέρι τη δέλτο έτοιμη να αποθανατίσει με τη γραφίδα της τα ονόματα των λαμπρών παλληκαριών. 55

Άνθρωποι κατοικούν μες στο πνεύμα της Ελευθερίας αμέτρητοι. Άνθρωποι όμορφοι μες στη θυσία τους. Άνθρωποι. Ένας μεγάλος καταυλισμός είναι η έννοια της αρετής. Το ότι πέθαναν, δε σημαίνει πως έπαψαν να υπάρχουν εκεί, με τις λύπες τους, με τα δάκρυα, με τις κουβέντες τους. Ο ήλιος σας θα ναι ακριβά πληρωμένος. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ένας στρατιώτης μουρμουρίζει στο αλβανικό μέτωπο 56

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 57

58

Αλέξανδρος Ησαΐας (Ναύπλιο [;] Τεργέστη 1840) Δάσκαλος της Αλληλοδιδακτικής Σχολής που ίδρυσε ο Καποδίστριας στο Ναύπλιο. Υπήρξε αυτοδίδακτος ζωγράφος. Φιλοτέχνησε αρκετές προσωπογραφίες αγωνιστών, που φυλάσσονται στην Εθνική Πινακοθήκη, καθώς και λιθογραφίες που αναπαριστούν μάχες του Αγώνα και βρίσκονται στο Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο. Η μάχη των Αθηνών. Η πολεμική σκηνή του έργου αναφέρεται σε γεγονός της 20ης Ιουλίου 1824, όταν Έλληνες πεζοί αντιμετώπισαν δύναμη από 600 ιππείς σε μάχη που έγινε στα απέναντι της Ακρόπολης πρανή του Λυκαβηττού και στη μονή των Αγίων Ασωμάτων και διήρκεσε από το μεσημέρι έως τη δύση του ηλίου. Από το φρούριο των Αθηνών έβαλλαν συνεχώς εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι τελικά αναγκάστηκαν να διαφύγουν έχοντας απώλειες εξήντα άνδρες, ενώ από τους Έλληνες ένας μόνο σκοτώθηκε. Η Αθήνα γνώρισε αλλεπάλληλες πολιορκίες κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Όταν έφθασαν τα νέα για την έναρξη της Επανάστασης στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Αττική, χίλιοι διακόσιοι οπλισμένοι Έλληνες ξεκίνησαν από το Μενίδι τη νύχτα 25 προς 26 Απριλίου 1821 για να την ελευθερώσουν. Χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση, με τους περισσότερους Τούρκους να οχυρώνονται στην Ακρόπολη, υψώθηκε στις 28 Απριλίου η σημαία της Ελευθερίας. Οι Έλληνες συνέχισαν την πολιορκία για πολύ καιρό. Οι Ομέρ Βρυώνης και Ομέρ Βέης έφτασαν στην Αττική και ενίσχυσαν τους πολιορκημένους. Στις 25 Ιουλίου 1821 ο Ομέρ Βρυώνης έλυσε την πολιορκία και ανακατέλαβε την Αθήνα. Οι πολίτες της την εγκατέλειψαν για τα νησιά του Αργοσαρωνικού, φοβούμενοι τα αντίποινα των Τούρκων. Στις 13 Νοεμβρίου 1821 οι Αθηναίοι, υπό την αρχηγία του Παναγή Χτενά πολιόρκησαν και πάλι την Ακρόπολη και την κατέλαβαν. Μην αντέχοντας την παντελή έλλειψη νερού, οι Τούρκοι συνθηκολόγησαν στις 10 Ιουνίου 1822. Περιορισμένη πολεμική δράση σημειώθηκε στην Αττική τα επόμενα χρόνια. Στα μέσα Ιουλίου του 1826 ο Κιουταχής με μια στρατιά 22.000 ανδρών έφθασε στην Αθήνα. Οι συντονισμένες προσπάθειες αποτροπής της κατάληψης της πόλης ματαιώθηκαν οριστικά μετά το θάνατο του Γεώργιου Καραϊσκάκη. Οι τουρκικές δυνάμεις έγιναν κύριοι της πόλης των Αθηνών, ενώ οι πολιορκημένοι στην Ακρόπολη αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν στις 25 Απριλίου 1827. Οι Τούρκοι έμειναν στην Αθήνα ως την 1η Μαρτίου 1833. Όταν έγινε πρωτεύουσα του νέου Ελληνικού Κράτους, το 1834, η Αθήνα ήταν μια μικρή ημιέρημη, κατεστραμμένη πόλη και αριθμούσε 10.000 κατοίκους. 59

Αθήνα. [ ] Στενάζουνε τα παλικάρια σου μέσα στην περηφάνεια τους Να μην τ ακούσει άλλος κανείς εκτός από τη λευτεριά [ ] Αθήνα! Αθήνα! Το αίμα σου αγγίζει την καρδιά της γης. Τρέμουν τα δέντρα. Οι μισθοφόροι σε χτυπούν. Σ αγκαλιάζει ο ήλιος. Σε δείχνουν τα ένδοξα σπαθιά. Κλαίνε και σε κοιτάζουν Της γης οι ελεύθεροι λαοί με τα καπέλα στα χέρια! Φλόγα! Κολόνα! Αντάρτισσα! Που από το αχτιδοβόλημα Της φωτιάς σου τα σύννεφα λάμπουν όλου του κόσμου! Νικηφόρος Βρεττάκος, Αθήνα 1944 60

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 61

62

Ary Scheffer ( Dordrecht 1795 Argenteuil 1858) Γάλλος ζωγράφος. Στρατεύτηκε πολύ νωρίς στο φιλελεύθερο κίνημα. Φιλοτέχνησε πλήθος έργων στα οποία ερμήνευσε το δράμα του ελληνικού λαού που πάλευε για την ελευθερία του. Από το 1822 διετέλεσε καθηγητής σχεδίου των παιδιών του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου-Φιλίππου. Το 1828 ο καλλιτέχνης τιμήθηκε με τη Λεγεώνα της Τιμής. Ελληνόπουλο που υπερασπίζεται τον πατέρα του. Σκηνή κατά την οποία η ιστορική στιγμή συναντάει το προσωπικό δράμα. Το Ελληνόπουλο, υπερασπιζόμενο τον πληγωμένο πατέρα του, υπερασπίζεται παράλληλα οικογένεια και πατρίδα. Η αποφασιστικότητα του νέου υποδηλώνει το γεγονός ότι η συνέχεια του αγώνα είναι εξασφαλισμένη από τη νέα γενιά. 63

Ήταν γενναίο παιδί Με τα θαμπόχρυσα κουμπιά και το πιστόλι του Με τον αέρα του άντρα στην περπατηξία [ ] Με τους στρατιώτες του ζερβά δεξιά Και την εκδίκηση της αδικίας μπροστά του Φωτιά στην άνομη φωτιά! Οδυσσέας Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο 64

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 65

66

Κωνσταντίνος Βολανάκης (Ηράκλειο Κρήτης 1837 Πειραιάς 1907) Θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ακαδημαϊκού ρεαλισμού, της λεγόμενης «Σχολής του Μονάχου». Σπούδασε στο Γυμνάσιο της Σύρου, από όπου αποφοίτησε το 1856. Την ίδια χρονιά, πήγε στην Τεργέστη για να δουλέψει ως λογιστής στο μεγάλο οίκο εμπορίας ζαχάρεως Αφεντούλη. Τα ιχνογραφήματά του από τους περιπάτους του στους χώρους του λιμανιού που έκρυβε μέσα στις σελίδες των λογιστικών βιβλίων, ανακάλυψε ο εργοδότης του, ο οποίος διακρίνοντας το ταλέντο του τον ενθάρρυνε να αφιερωθεί στην τέχνη. Ο Αφεντούλης ανέλαβε τη μετάβαση του Βολανάκη στη Βαυαρία για να σπουδάσει ζωγραφική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου κοντά στον Karl von Piloty το 1860. Μετά την αποφοίτησή του από την Ακαδημία του Μονάχου, ο Βολανάκης εργάστηκε στο Μόναχο, τη Βιέννη και την Τεργέστη. Το 1883 επέστρεψε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στον Πειραιά. Από την ίδια χρονιά και μέχρι το 1903 δίδαξε στη Σχολή των Ωραίων Τεχνών, τη μετέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Το ζωγραφικό του έργο περιλαμβάνουν δύο κύκλοι. η τοπιογραφία και κυρίως η θαλασσογραφία, με τους ναυτικούς αγώνες, τόσο της αρχαιότητας όσο και της Ελληνικής Επανάστασης, να έχουν ιδιαίτερη απήχηση στο έργο του. Είχε έντονη εκθεσιακή δραστηριότητα αποσπώντας πολλές διακρίσεις. Η έξοδος του Άρη. Ο Άρης ήταν από τα ενδοξότερα πλοία της Ελληνικής Επανάστασης. Ναυπηγήθηκε το 1807 ως εμπορικό πλοίο στη Βενετία. Το 1819, αγοράστηκε από τον Υδραίο Αναστάσιο Τσαμαδό, ο οποίος με την έναρξη του Αγώνα τον μετέτρεψε σε πολεμικό πλοίο, εξοπλίζοντάς τον με 16 πυροβόλα και επανδρώνοντάς τον με 82 άνδρες. Ο Τσαμαδός με τον Άρη τάχθηκε στην υδραϊκή ναυτική μοίρα και συμμετείχε σε όλες σχεδόν τις ναυτικές εκστρατείες και ναυμαχίες του Ελληνικού στόλου στο Αιγαίο, τα Πελοποννησιακά παράλια και τον Κορινθιακό. Το 1825 ο Άρης εφοδίασε τους πολιορκημένους από τον Ιμπραήμ στο Νεόκαστρο, διασπώντας τον κλοιό των τουρκοαιγυπτίων. Ενώ ο ιδιοκτήτης του βρήκε το θάνατο στους βράχους της Σφακτηρίας, όπου είχε αποβιβαστεί για να συναντηθεί με οπλαρχηγούς του Αγώνα, ο Άρης κατόρθωσε ύστερα από πολύωρη συμπλοκή με τα ισχυρότατα εχθρικά πολεμικά πλοία, να βγει από τον όρμο του Νεοκάστρου στο ανοιχτό πέλαγος. Μετά τη λήξη του Αγώνα αγοράστηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση. Διατηρήθηκε ως το 1921, οπότε κατά τους πανηγυρισμούς της εκατονταετίας του αγώνα της Ανεξαρτησίας, βυθίστηκε τιμητικώς κοντά στη νήσο Κυρά του ναυστάθμου. 67

Είναι καιρός να γνωριστούνε οι θάλασσες με τους κινδύνους Οδυσσέας Ελύτης, Οι Κλεψύδρες του Αγνώστου, α 68

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 69

70

Θεόδωρος Βρυζάκης Η Έξοδος του Μεσολογγίου. Το Μεσολόγγι κήρυξε την Επανάσταση στις 20 Μαΐου 1821 αντιμετωπίζοντας με επιτυχία πολλές εχθρικές επιθέσεις κατά την περίοδο του πολέμου. Η πρώτη πολιορκία της ξεκίνησε στις 25 Οκτωβρίου και έληξε στις 22 Δεκεμβρίου 1822, με τους Τούρκους να έχουν σημαντικές απώλειες ανδρών και πυρομαχικών. Τον Απρίλιο του 1826 ξεκίνησε η δεύτερη πολιορκία της με τον Κιουταχή επικεφαλής 35.000 ανδρών οι οποίοι ενισχύθηκαν με 10.000 ακόμα υπό τον Ιμπραήμ Πασά. Η Έξοδος αποφασίστηκε τη νύχτα της 10ης Απριλίου 1826, ύστερα από ένα ολόκληρο έτος ασφυκτικού αποκλεισμού, εξάντλησης των εφοδίων και τροφίμων και εμφάνισης του λιμού. Εν μέσω συγκρούσεων σώμα με σώμα και καταιγισμό πυρών, 1.700 υπερασπιστές της πόλης από τους 3.000 καθώς και οι γυναίκες που ακολούθησαν σκοτώθηκαν. Μέρος του άμαχου πληθυσμού και τραυματίες που παρέμειναν στην πόλη με επικεφαλής τον Χρήστο Καψάλη, ύστερα από απέλπιδα αντίσταση, ανατινάχτηκαν στην πυριτιδαποθήκη συμπαρασύροντας στο θάνατο και πολλούς Τούρκους που είχαν εισορμήσει σε αυτήν. Το γεγονός της πτώσης του Μεσολογγίου προκάλεσε πανευρωπαϊκό θαυμασμό, μετατρέποντας την πόλη σε σύμβολο του ηρωικού αγώνα μέχρις εσχάτων. Στο έργο του Βρυζάκη, ο Παντοκράτορας και οι άγγελοι που ευλογούν και στεφανώνουν τον Αγώνα, υποδηλώνουν την αποθέωση της μεγάλης θυσίας. 71

[ ] τη μέρα εκείνη ορίσανε για την Έξοδο. [ ] εβγήκανε [ ] με πάνου ως κάτου απλωμένη την αφοβιά σαν σημαία, οι νέοι [ ] Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί, και γυναίκες, και λαβωμένοι [ ] με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μία πήχη φωτιά κάτω απ τα σίδερα, με τις μαύρες κάννες και τα δόντια του ήλιου. Όπου μήτε κλώνος μήτε ανθός, δάκρυο ποτέ δεν έβγαλαν. Και χτυπούσανε όπου να ναι, σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση. Και η Άνοιξη ολοένα τους κυρίευε. Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ ολάκερη τη γη για να περάσει η Άνοιξη παρά μονάχα αυτός [ ] Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ * και μυρσίνη συ δοξαστική μη παρακαλώ σας μη * λησμονάτε τη χώρα μου! Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΞΟΔΟΣ 72

ΕΙΚΟΝΑ-ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟ ΣΕΛΙΔΑΣ 73

74

Eugène Ferdinand Victor Delacroix (Charenton-Saint Maurice 1798 Παρίσι 1863) Σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος του 19ου αιώνα, συγγραφέας και κριτικός τέχνης. Υπήρξε θεμελιωτής της ρομαντικής γαλλικής σχολής και συνέβαλε στην ανάπτυξη του ιμπρεσιονισμού. Το 1815, σε ηλικία 17 ετών, μαθήτευσε κοντά στο ζωγράφο Pierre-Narcisse Guérin και ένα χρόνο αργότερα έγινε δεκτός στη Σχολή Καλών Τεχνών. Η θεματολογία για πλήθος έργων του, που παρουσίασε μεταξύ των ετών 1827 1832, αντλήθηκε από τα ιστορικά γεγονότα της Γαλλικής και της Ελληνικής Επανάστασης. Ο φιλελληνισμός του τρεφόταν από δημοσιεύματα των εφημερίδων, αφηγήσεις περιηγητών, διηγήσεις αξιωματικών που συμμετείχαν στον Ελληνικό Αγώνα και από τις ονειροπολήσεις ποιητών. Αστείρευτη πηγή έμπνευσής του ήταν αδιάκοπα η ρομαντική λογοτεχνία, κάτι που μαρτυρεί και η εικονογράφηση μιας γαλλικής έκδοσης του Φάουστ με 17 λιθογραφίες, καθώς και διάφορων έργων του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ και του Σερ Ουώλτερ Σκωτ. Το 1830, οπαδός του Βοναπάρτη, έλαβε μέρος στην επανάσταση του Ιουλίου που κατέληξε στην πτώση της μοναρχίας των Βουρβώνων και αφιέρωσε στις Τρεις Ημέρες την Ελευθερία που οδηγεί το λαό, ένα έργο που ο Ναπολέων Γ επέτρεψε τη δημόσια εμφάνισή του μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1848. Το 1832 ταξίδεψε για έξι μήνες στο Μαρόκο όπου ο αρχαίος και εξωτικός πολιτισμός των αράβων τον ενέπνευσε εκ νέου στη δημιουργία έργων που σημείωσαν μεγάλη επιτυχία στο Σαλόνι του 1834. Μεταξύ του 1833 και 1861, φιλοτέχνησε έργα για το σαλόνι του Βασιλιά, τη βιβλιοθήκη του Ανακτόρου των Βουρβώνων, το κεντρικό τμήμα της οροφής της Στοάς του Απόλλωνα στο Λούβρο, την οροφή του σαλονιού της Ειρήνης στο Δημαρχείο των Παρισίων, το Ιστορικό Μουσείο στις Βερσαλλίες και για την Εκκλησία του Αγίου Σουλπικίου. Το 1855 τιμήθηκε με το Χρυσό Μετάλλιο Β Τάξης της Λεγεώνας της Τιμής, ενώ δύο χρόνια αργότερα έγινε μέλος του Ινστιτούτου του Λούβρου. Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου. Πρόκειται για το διασημότερο φιλελληνικό-βυρωνικό πίνακα. Ο Delacroix ήταν μόλις 23 το 1821, όταν οι Έλληνες άρχισαν τον τραχύ Αγώνα τους. Ο φιλελληνισμός του ζωγράφου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον ποιητή Byron. Η έξοδος του Μεσολογγίου αναστάτωσε τον καλλιτέχνη που, συγκλονισμένος, εκθέτει το έργο του στην Galerie Lebrun το 1830, προς όφελος των Ελλήνων, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο Ημερολόγιό του. Το έργο αυτό αποτελεί διακριτικό φόρο τιμής προς τον Byron, έγραψε ο κορυφαίος καλλιτέχνης. 75