21 Α ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Ποιες ονομάζονται ; Επιρρηματικές προτάσεις ονομάζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί. ηλαδή, η λειτουργία τους είναι ανάλογη μ' αυτήν των επιρρηματικών προσδιορισμών, γιατί φανερώνουν : αιτία, σκοπό, χρόνο, αποτέλεσμα, υπόθεση, εναντίωση ή παραχώρηση. Σε πόσες κατηγορίες διακρίνονται ; Οι επιρρηματικές προτάσεις διακρίνονται σε : αιτιολογικές προτάσεις τελικές προτάσεις χρονικές προτάσεις αποτελεσματικές προτάσεις υποθετικές προτάσεις εναντιωματικές ή παραχωρητικές προτάσεις (φανερώνουν αιτία) (φανερώνουν σκοπό) (φανερώνουν χρόνο) (φανερώνουν αποτέλεσμα) (φανερώνουν υπόθεση) (φανερώνουν εναντίωση ή παραχώρηση) Μια ακόμη κατηγορία των επιρρηματικών προτάσεων είναι και οι επιρρηματικές αναφορικές προτάσεις, οι οποίες αποτελούν μια ομάδα των αναφορικών προτάσεων.
22 Β ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εξαρτώνται απο ρήματα ψυχικού πάθους (χαίρω, ἥδομαι, θαυμάζω, φθονῶ κτλ.) Εισάγονται με τους αιτιολογικούς συνδέσμους : ὅτι, διότι, όταν εκφράζεται αντικειμενική γνώμη ὡς, όταν εκφράζεται υποκειμενική γνώμη με τους χρονικοαιτιολογικούς συνδέσμους ἐπεί, ἐπειδή, όταν υπολανθάνει η έννοια του χρόνου με το εἰ, όταν η αιτιολογία είναι αμφίβολη, απορηματική και υποθετική. Εκφέρονται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως, δηλαδή με: οριστική, δυνητική οριστική, δυνητική ευκτική. Σημείωση: Η απλή οριστική στις αιτιολογικές προτάσεις δηλώνει πραγματικό αίτιο, η δυνητική ο- ριστική δηλώνει αίτιο δυνατό στο παρελθόν ή μη πραγματικό, ενώ η δυνητική ευκτική αίτιο δυνατό στο παρόν μέλλον. Αλλά, όταν εξαρτηθούν από ρήμα παρελθοντικού χρόνου, δηλαδή όταν το ρήμα της πρότασης που προσδιορίζουν είναι σε χρόνο Παρατατικό ή Αόριστο ή Υπερσυντέλικο και δηλώνεται υποκειμενική γνώμη, τότε συνήθως εκφέρονται με ευκτική του πλαγίου λόγου. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας. Σπάνια, η αιτιολογική πρόταση είναι ονοματική και χρησιμεύει ως υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα ψυχικού πάθους και ως επεξήγηση, όταν το περιεχόμενό τους αναφέρεται σε προσδιορισμούς του αναγκαστικού αιτίου, που υπάρχει στην εξάρτηση. Έχουν άρνηση οὐ, όταν όμως εισάγονται με το εἰ, συνήθως παίρνουν για άρνηση το μή. Παραδείγματα Ἐπειδή δ'οὔπω παρῆν τό ξενικόν, ἀναστάς ἔλεγε τοιάδε (= Επειδή δεν είχε παρουσιαστεί ακόμα το μισθοφορικό στράτευμα, αφού σηκώθηκε έλεγε τέτοια περίπου) [Η αιτιολογική πρόταση "ἐπειδή... παρῆν τό ξενικόν" εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπειδή και εκφέρεται με Οριστική (παρῆν = Οριστική Παρατατικού). Το ρήμα εξάρτησης ἔλεγε εδώ δεν επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η αιτιολογική πρόταση, παρόλο που είναι ρήμα ιστορικού χρόνου (ἔλεγε = Οριστική Παρατατικού), καθώς δε δηλώνεται υποκειμενική γνώμη]. Ἐχαλέπηναν, ὅτι αἴσθοιντο τούς πολεμίους ἰόντας (= Στενοχωρήθηκαν, επειδή κατάλαβαν ότι έρχονται οι εχθροί) [Η αιτιολογική πρόταση "ὅτι αἴσθοιντο... ἰόντας" εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι και εκφέρεται με Ευκτική του πλαγίου λόγου (αἴσθοιντο = Ευκτική Αορίστου β'). Το ρήμα εξάρτησης ἐχαλέπηναν εδώ επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η αιτιολογική πρόταση, γιατί είναι ρήμα ιστορικού χρόνου (ἐχαλέπηναν = Οριστική Αορίστου)].
23 Γ ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους τελικούς συνδέσμους : ἵνα, ὅπως, ὡς Εκφέρονται κανονικά με υποτακτική, γιατί δηλώνουν σκοπό προσδοκώμενο. Σημείωση: Οι τελικές προτάσεις, όταν εξαρτηθούν από ρήμα παρελθοντικού χρόνου (Παρατατικό, Αόριστο, Υπερσυντέλικο) και δηλώνουν υποκειμενική γνώμη τότε συνήθως εκφέρονται με ευκτική του πλαγίου λόγου. Όταν δε δηλώνεται όμως, υποκειμενική γνώμη διατηρείται η υποτακτική και μετά από ιστορικό χρόνο. Σπανιότερα, οι τελικές προτάσεις εκφέρονται με οριστική ιστορικού χρόνου, όταν δηλώνουν σκοπό ανεκπλήρωτο, ή με δυνητική ευκτική, όταν δηλώνουν σκοπό πιθανό υπό προϋπόθεση. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού (τέλος = σκοπός). Σπάνια, η τελική πρόταση είναι ονοματική και χρησιμεύει ως επεξήγηση, όταν το περιεχόμενό τους α- ναφέρεται σε προσδιορισμούς του τελικού αιτίου, που υπάρχει στην εξάρτηση. Έχουν άρνηση μή Παραδείγματα Ἐπισκόπει τούς λόγους ἀεί τούς σαυτοῦ καί τάς πράξεις, ὅπως ὡς ἐλαχίστοις ἁμαρτήμασιν περιπίπτῃς (= Εξέταζε καλά πάντα τους λόγους σου και τις πράξεις σου, για να πέφτεις σε όσο το δυνατό λιγότερα σφάλματα) [Η τελική πρόταση "ὅπως ὡς... περιπίπτῃς" εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως και εκφέρεται με Υποτακτική (περιπίπτῃς = Υποτακτική Ενεστώτα). Το ρήμα εξάρτησης ἐπισκόπει εδώ δεν επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η τελική πρόταση, γιατί δεν είναι ιστορικού χρόνου (ἐπισκόπει = Προστακτική Ενεστώτα)]. Τοῖς πρυτάνεσιν ἔδωκε χρήματα, ἵνα αὐτόν προσαγάγοιεν ἐνθάδε (= Έδωσε χρήματα στους πρυτάνεις, για να οδηγήσουν αυτόν εδώ) [Η τελική πρόταση "ἵνα αὐτόν προσαγάγοιεν ἐνθάδε" εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα και εκφέρεται με Ευκτική του πλαγίου λόγου (προσαγάγοιεν= Ευκτική Αορίστου β'). Το ρήμα εξάρτησης ἔδωκε εδώ επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η τελική πρόταση, γιατί είναι ιστορικού χρόνου (ἔδωκε = Οριστική Αορίστου)].
24 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΕΣ Ή ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους συμπερασματικούς συνδέσμους: ὥστε, ὡς. Εκφέρονται : α) με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως, δηλαδή με: Οριστική (το αποτέλεσμα θεωρείται ή είναι πραγματικό), υνητική οριστική (το αποτέλεσμα είναι δυνατό στο παρελθόν), υνητική ευκτική (το αποτέλεσμα είναι δυνατό στο παρόν μέλλον). β) με το σύνδεσμο ὥστε + απαρέμφατο, όταν φανερώνουν αποτέλεσμα που είναι ενδεχόμενο ή δυνατό ή όταν δηλώνουν ασύμμετρη σύγκριση. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν το αποτέλεσμα μιας πράξης ή το συμπέρασμα μιας σκέψης. (Σε ειδικές περιπτώσεις και το σκοπό ή τον όρο ή συμφωνία). Έχουν άρνηση: α) οὐ, όσες εκφέρονται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως β) μή, όσες εκφέρονται με απαρέμφατο. Παραδείγματα Οὕτως ἐξεπλάγησαν ὑφ' ἡδονῆς, ὥστε ᾄδοντες ἠμέλησαν σίτων τε καί ποτῶν (= Τόσο τα έχασαν από τη μεγάλη ευχαρίστηση, ώστε τραγουδώντας ξέχασαν να τρώνε και να πίνουν). [Η αποτελεσματική ή συμπερασματική πρόταση "ὥστε... ἠμέλησαν... ποτῶν" εισάγεται με τον αποτελεσματικό σύνδεσμο ὥστε και εκφέρεται με Οριστική (ἠμέλησαν = Οριστική Αορίστου), γιατί φανερώνει αποτέλεσμα που είναι ή θεωρείται πραγματικό]. Πολλήν κραυγήν ἐποίουν, ὥστε καί τούς πολεμίους ἀκούειν (= Κραύγαζαν τόσο πολύ, ώστε να ακούν και οι εχθροί). [Η αποτελεσματική ή συμπερασματική πρόταση "ὥστε... ἀκούειν" εισάγεται με τον αποτελεσματικό σύνδεσμο ὥστε και εκφέρεται με απαρέμφατο (ἀκούειν = Απαρέμφατο Ενεστώτα), γιατί φανερώνει αποτέλεσμα που είναι ενδεχόμενο ή δυνατό].
25 Το ὥστε + απαρέμφατο φανερώνει επίσης : i) σκοπό (αποτέλεσμα που επιδιώκουμε) π.χ. Πᾶν ποιοῦσιν, ὥστε μή διώκεσθαι (= Κάνουν καθετί, για να μη διωχθούν) ii) όρο ή συμφωνία ή προϋπόθεση π.χ. Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε, ὥστε μή στρατεύειν (= Έκαναν συμμαχία μ' αυτούς τους όρους, να μην εκστρατεύσουν) Σ' αυτή την περίπτωση αντί του ὥστε μπορούμε να έχουμε και το ἐφ' ᾧ ή ἐφ' ᾧτε + απαρέμφατο ή οριστική μέλλοντα. Ο σύνδεσμος ὥστε χρησιμοποιείται όχι μόνο ως υποτακτικός σύνδεσμος, όπως είδαμε παραπάνω, αλλά και ως παρατακτικός σύνδεσμος στην αρχή μιας περιόδου ή ημιπεριόδου. Αυτό σημαίνει ότι, όταν βρεθεί μετά από τελεία ή άνω τελεία, τότε εισάγει κύρια πρόταση. π.χ. Τάς ἁμάξας τότε οἱ ἐχθροί διήρπασαν ὥστε οἱ Ἕλληνες ἄσιτοι ἦσαν (= Τότε οι εχθροί λεηλάτησαν τις άμαξες επομένως οι 'Ελληνες έμειναν νηστικοί). Ε ΕΝΑΝΤΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΧΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους εναντιωματικούς/παραχωρητικούς συνδέσμους : α' ομάδα εἰ καί όταν δηλώνουν β' ομάδα καί εἰ όταν δηλώνουν [συνήθως αυτές ἐάν καί [συνήθως αυτές καί ἐάν κάτι το χαρακτηρίζονται ἄν καί κάτι το χαρακτηρίζονται καί ἄν υποτιθέμενο εναντιωματικές] παραχωρητικές] ἤν καί πραγματικό (κἄν) (πιθανό ή και καί ἤν αδύνατο) Σημείωση: Η α ομάδα των εναντιωματικών συνδέσμων χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, ενώ η β ομάδα χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση με κάτι το απίθανο, το αβέβαιο (σύμφωνα με τη γνώμη του ομιλητή). Αν η προσδιοριζόμενη πρόταση (ή πρόταση εξάρτησης) είναι αρνητική, στη θέση του καί μπαίνουν οι σύνδεσμοι μηδέ, οὐδέ. 'Ετσι οι παραπάνω σύνδεσμοι γίνονται: οὐδ' εἰ μηδ' εἰ οὐδ' ἐάν μηδ' ἐάν οὐδ' ἄν μηδ' ἄν οὐδ' ἤν μηδ' ἤν
26 Εκφέρονται : α) με οριστική ή ευκτική, όταν εισάγονται με : εἰ καί, καί εἰ, οὐδ' εἰ, μηδ' εἰ (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το εἰ, όπως οι υποθετικές) β) με υποτακτική, όταν εισάγονται με : ἐάν (ἄν, ἤν) καί, καί ἐάν (ἄν, ἤν), οὐδ' ἐάν (ἄν, ἤν), μηδ' ἐάν (ἄν, ἤν) (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το ἐάν, ἄν, ἤν, όπως οι υποθετικές) Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν αντίθεση σε σχέση με την πρόταση από την οποία εξαρτώνται (στην πρόταση εξάρτησης υπάρχει συνήθως ο αντιθετικός σύνδεσμος ὅμως ή ἀλλά ή οὖν) ή παραχώρηση. Έχουν άρνηση μή και πολύ σπάνια οὐ. Παραδείγματα Εἰ καί ἠσθένει, ὅμως προσῆλθεν (= Αν και ήταν άρρωστος, όμως ήρθε). [Η εναντιωματική / πρόταση "εἰ καί ἠσθένει" εισάγεται με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί και γι' αυτό εκφέρεται με Οριστική (ἠσθένει = Οριστική Παρατατικού). ηλώνει κάτι το πραγματικό]. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ (= Γελά ο ανόητος, ακόμη κι αν δεν υπάρχει κάτι αστείο). [Η παραχωρητική πρόταση "κἄν τι.. ᾖ" εισάγεται με τον παραχωρητικό σύνδεσμο κἄν (= καί ἄν) και γι' αυτό εκφέρεται με Υποτακτική (ᾖ =Υποτακτική Ενεστώτα). ηλώνει κάτι το υποτιθέμενο (πιθανό ή και αδύνατο)].
27 του βιβλίου Ασκήσεις 1. Στο κείμενο της Ενότητας να εντοπίσετε τις δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις των ειδών που διδαχθήκατε, να χαρακτηρίσετε το είδος τους και να βρείτε τη συντακτική θέση τους. Απάντηση α. ὅπως ἐπανέλθωσιν: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως Εκφέρεται: με υποτακτική (ἐπανέλθωσιν) Δηλώνει: το προσδοκώμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα δέονται της κύριας πρότασης. β. ἐπείπερ ἅπαξ ἀναξίως ἠτύχησα: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπείπερ (ἐπεί + περ) Εκφέρεται: με οριστική (ἠτύχησα) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στα ρήματα ψυχικού πάθους ἄχθομαι και ἀγανακτῶ. γ. καί κατηγορῶν ἄλλων αὐτός ἑάλων: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. (Συνδέεται παρατακτικά με την προηγούμενη πρόταση μεσω του συμπλεκτικού συνδέσμου καί). Εκφέρεται: με οριστική (ἑάλων) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στα ρήματα ψυχικού πάθους ἄχθομαι και ἀγανακτῶ. δ. ὅτι μικρόν ὤφειλε τῷ δημοσίῳ: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Δηλώνει: αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (ὤφειλε), Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ἀπέθανε.
28 ε. ὥστε ταύτῃ τῇ πόλει Αἰσχίνην τόν Ἀτρομήτου φεύγοντα ἀγανακτεῖν οἴεσθαι δεῖν: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε, Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (οἴεσθαι) Δηλώνει: κάτι το δυνατό ή ενδεχόμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα της κύριας πρότασης εἰμί (οὐ γάρ οὕτως ἔγωγε ἠλίθιος εἰμί). στ. εἴ τι τῶν εἰωθότων Ἀθήνησιν ἔπαθεν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο εἴ Εκφράζει: υποθετική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (ἔπαθεν) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ἀγανακτεῖν. 2. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε το είδος των επιρρηματικών δευτερευουσών προτάσεων: α. Κἄν σύ μή θέλῃς, οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται. β. Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος, ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους. γ. Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι, ὡς συνεργούς ἔχοι. δ. Χαίρω ὅτι εὐδοκιμεῖς. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε τα είδη των δευτερευουσών επιρρηματικών προτάσεων.
29 Αιτιολογικές Εναντιωματικές Τελικές Συμπερασματικές ή Παραχωρητικές Εισάγονται με: ὅτι ή διότι (αντικειμενική γνώμη), ὡς (υποκειμενική γνώμη), ἐπεί, ἐπειδή, εἰ (υποθετική αιτιολογία) 1. εἰ καί, ἐάν καί, ἄν καί, ἤν καί 2. καί εἰ, καί ἐάν, καί ἄν (κἄν), καί ἤν 3. οὐδ' εἰ, οὐδ' ἐάν, οὐδ' ἄν, οὐδ' ἤν, μηδ' εἰ, μηδ' ἐάν, μηδ' ἵνα, ὅπως, ὡς ὥστε ἄν, μηδ' ἤν Εκφέρονται με: Οριστική, δυνητική οριστική, οριστική, ευκτική, υποτακτική Υποτακτική και ευκτική Οριστική, δυνητική οριστική, δυνη- δυνητική ευκτική, του πλάγιου τική ευκτική, με ευκτική πλάγιου λόγου λόγου απαρέμφατο Χρησιμεύουν επιρρηματικός προσ- επιρρηματικός προσδιορι- επιρρηματι- επιρρηματικός ως: διορισμός του ανα- σμός της εναντίωσης ή της κός προσδι- προσδιορισμός γκαστικού αιτίου παραχώρησης ορισμός του του αποτελέσμα- σκοπού τος ή του συμπεράσματος Απάντηση α. Κἄν σύ μή θέλῃς, οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται (= Ακόμη κι αν εσύ δε θέλεις, οι θεοί έτσι θα θελήσουν). - οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (βουλήσονται) Δηλώνει: το πραγματικό - κἄν σύ μή θέλῃς: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο κἄν (κράση και ἄν) Εκφέρεται: με υποτακτική (θέλῃς) Δηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης βουλήσονται.
30 β. Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος, ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους (= Εδώ έπεσε πάρα πολύ χιόνι, ώστε σκέπασε και τα όπλα και τους ανθρώπους). - Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐπιπίπτει) Δηλώνει: το πραγματικό - ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με οριστική (ἀπέκρυψε) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα ἐπιπίπτει της κύριας πρότασης. γ. Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι, ὡς συνεργούς ἔχοι (= Ο Κύρος νόμιζε ότι είχε ανάγκη από φίλους, για να έχει συνεργάτες). - Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐνόμιζε) Εκφράζει: το πραγματικό - ὡς συνεργούς ἔχοι: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ὡς Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (ἔχοι), γιατί το ρήμα εξάρτησης (ἐνόμιζε) είναι ιστορικού χρόνου Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο απαρέμφατο δεῖσθαι της κύριας πρότασης. δ. Χαίρω ὅτι εὐδοκιμεῖς (= Χαίρομαι που προοδεύεις). - Χαίρω: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (χαίρω) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι εὐδοκιμεῖς: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Δηλώνει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (εὐδοκιμεῖς) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους της κύριας πρότασης (χαίρω).
31 3. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές αιτιολογικές προτάσεις: α. Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο. β. Μή θαυμάζετέ μου, ὅτι χαλεπῶς φέρω (= στενοχωριέμαι) τοῖς παροῦσι πράγμασιν. γ. Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι (= θα με κατηγορούσε) ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας. δ. Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν, ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών αιτιολογικών προτάσεων. 1. Οι αιτιολογικές προτάσεις, κατά το περιεχόμενό τους, είναι προτάσεις κρίσεως και δέχονται άρνηση ού. 2. Εκφράζουν αιτία και χρησιμεύουν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας του ρήματος της κύριας πρότασης. 3. Εισάγονται με τους: α) αιτιολογικούς συνδέσμους: ὅτι, διότι, ὡς β) με τους χρονικούς συνδέσμους: ἐπεί, ἐπειδή (ὄτε, ὀπότε σπάνια) γ) με το εἰ (= διότι). 4. Εκφέρονται με: απλή οριστική δυνητική οριστική δυνητική ευκτική ευκτική του πλαγίου λόγου 5. Ο αιτιολογικός σύνδεσμος ὅτι κανονικά βρίσκεται: α) μετά από ρήματα ψυχικού πάθους σημαντικά (ἥδομαι, θαυμάζω, χαίρω, αἰσχύνομαι, ἀγαπῶ, ἀγανακτῶ, χαρίζομαι, κ.ά.) β) μετά από φράσεις: αἰσχρόν έστι δεινόν έστι ἀγαπητόν έστι
32 Απάντηση α. Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο (=Οι στρατηγοί απορούσαν γιατί ο Κύρος δε φαινόταν). - Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐθαύμαζον) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Εκφράζει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (φαίνοιτο), γιατί το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἐθαύμαζον) Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους της κύριας πρότασης ἐθαύμαζον. β. Μή θαυμάζετέ μου, ὅτι χαλεπῶς φέρω τοῖς παροῦσι πράγμασιν (= Μην απορείτε με μένα επειδή στεναχωριέμαι με την τωρινή κατάσταση). - Μή θαυμάζετέ μου: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (θαυμάζετε) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι χαλεπῶς φέρω τοῖς παροῦσι πράγμασιν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Εκφράζει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (χαλεπώς φέρω) Δηλώνει: το πραγματικό αίτιο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα θαυμάζετε της κύριας πρότασης, που είναι ψυχικού πάθους. γ. Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας (= Ίσως, λοιπόν, κάποιος θα με κατηγορούσε, γιατί δεν επαινώ αυτούς εδώ τους άντρες). - Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν ἐπιτιμήσειε) Εκφράζει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὡς Εκφράζει: την υποκειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (οὐκ ἐπαινῶ) Δηλώνει: πραγματικό αίτιο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα της κύριας πρότασης ἄν ἐπιτιμήσειε
33 δ. Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν, ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω (= Εγώ θα σας συμβούλευα να πάμε στον Κλέαρχο, γιατί κανένα στρατηγό δε θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερο). - Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (συμβουλεύσαιμι ἄν) Δηλώνει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπεί Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν εὕροιμεν) Εκφράζει: αίτιο δυνατό στο παρόν και στο μέλλον Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο απαρέμφατο ἀπελθεῖν της κύριας πρότασης. 4. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές τελικές προτάσεις: α. Μή μέλλωμεν (= ας μη χρονοτριβούμε) ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ. β. Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν, ἵνα αἰτήσειε (= για να ζητήσει) ναῦς. γ. Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην (= θα θεωρούσα πολύ σημαντικό) ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα (= να σου είχα δώσει αυτές τις οδηγίες) πρό τῆς στρατείας, ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες. δ. Σόλων ἀπεδήμησεν, ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών τελικών προτάσεων. ÔåëéêÝò ïíïìüæïíôáé ïé äåõôåñåýïõóåò ðñïôüóåéò ðïõ åêöñüæïõí ôï ôåëéêü áßôéï, äçëáäþ ôï óêïðü (ôýëïò = óêïðüò). Ïé ôåëéêýò ðñïôüóåéò åéóüãïíôáé ìå ôïõò óõíäýóìïõò : wíá, ðùò, ò (áí åßíáé êáôáöáôéêýò), wíá ìþ, ðùò ìþ, ò ìþ, ìþ (áí åßíáé áñíçôéêýò). Åßíáé ðñïôüóåéò åðéèõìßáò êáé äý ïíôáé Üñíçóç ìþ. ÅêöÝñïíôáé ìå: á) õðïôáêôéêþ üôáí åîáñôþíôáé áðü ñþìá áñêôéêïý ñüíïõ (åíåóôþôáò, ìýëëïíôáò, ðáñáêåßìåíïò, ôåôåëåóìýíïò ìýëëïíôáò êáé ï ãíùìéêüò áüñéóôïò óôçí ïñéóôéêþ).
34 â) åõêôéêþ ôïõ ðëáãßïõ ëüãïõ ã) ïñéóôéêþ éóôïñéêïý ñüíïõ ä) äõíçôéêþ åõêôéêþ Þ äõíçôéêþ ïñéóôéêþ üôáí åîáñôþíôáé áðü ñþìá éóôïñéêïý ñüíïõ (ðáñáôáôéêüò, áüñéóôïò -óôçí ïñéóôéêþ-, õðåñóõíôýëéêïò, éóôïñéêüò åíåóôþôáò, Þ äõíçôéêþ ïñéóôéêþ). üôáí ç êýñéá ðñüôáóç åêöñüæåé åõ Þ áíåêðëþñùôç Þ êüôé ðïõ äåí Ýãéíå. Ç ôåëéêþ ðñüôáóç åêöñüæåé óêïðü ðïõ äåí ìðïñåß íá ðñáãìáôïðïéçèåß. üôáí ç êýñéá ðñüôáóç åêöñüæåé κάτι που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον. å) åõêôéêþ åßôå åîáéôßáò Ýëîåùò ðñïò ðñïçãïýìåíç åõêôéêþ åßôå üôáí ï óêïðüò åìöáíßæåôáé ùò áðëþ ãíþìç Þ åðéèõìßá ôïõ ëýãïíôïò. Απάντηση α. Μή μέλλωμεν ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ (= Ας μην χρονοτριβούμε, για να μη χαθεί η ευκαιρία). - Μή μέλλωμεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με υποτακτική (μέλλωμεν) Εκφράζει: το προσδοκώμενο - ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με υποτακτική (παρέλθῃ) Εκφράζει: ενδεχόμενο ή προσδοκώμενο σκοπό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα της κύριας πρότασης (μή μέλλωμεν) β. Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν, ἵνα αἰτήσειε ναῦς (= Ο Θράσυλλος έπλευσε προς την Αθήνα, για να ζητήσει πλοία). - Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἔπλευσεν) Δηλώνει: το πραγματικό - ἵνα αἰτήσειε ναῦς: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με ευκτική του πλάγιου λόγου (αἰτήσειε), γιατί το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἔπλευσεν) Δηλώνει: την υποκειμενική γνώμη Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα κίνησης της κύριας πρότασης ἔπλευσεν.
35 γ. Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα πρό τῆς στρατείας, ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες (= Θα θεωρούσα πολύ σημαντικό να σου είχα δώσει αυτές τις οδηγίες πριν από την εκστρατεία, για να μην έπεφτες πάνω σε ένα τέτοιο κίνδυνο). - Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα πρό τῆς στρατείας: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἐποιησάμην) Δηλώνει: το αντίθετο του πραγματικού - ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με οριστική ιστορικού χρόνου (περιέπεσες) Δηλώνει: το σκοπό που δεν πραγματοποιήθηκε Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο απαρέμφατο ἐπιστεῖλαι της κύριας πρότασης. δ. Σόλων ἀπεδήμησεν, ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν (= Ο Σόλων ξενιτεύτηκε για να μην καταργήσουν οι Αθηναίοι κάποιον από τους νόμους του). - Σόλων ἀπεδήμησεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἀπεδήμησεν) Δηλώνει: πραγματικό περιεχόμενο - ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (λύσαιεν), διότι το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἀπεδήμησεν) Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα κίνησης της κύριας πρότασης, ἀπεδήμησεν. 5. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές συμπερασματικές προτάσεις: α. Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν, ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους. β. Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν, ὥστε μή δοῦναι δίκην (= να μην τιμωρηθούν). γ. Ὅπλα κατεσκεύαζον, ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω (= θα μπορούσες να θεωρήσεις) πολέμου ἐργαστήριον εἶναι. δ. Τοιαῦτα πεποίηκεν, ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε.
36 Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών συμπερασματικών προτάσεων. Συμπερασματικές προτάσεις (ή αποτελεσματικές ή προτάσεις ακολουθίας) ονομάζονται οι προτάσεις που φανερώνουν το συμπέρασμα της ενέργειας του ρήματος της πρότασης (από την οποία εξαρτώνται) εισάγονται με τους συμπερασματικούς συνδέσμους ὥστε και ὡς. όταν όμως δηλώνουν όρο προϋπόθεση συμφωνία, στη θέση του ὥστε συχνά βρίσκεται το ἐφ ᾧ (ή ἐφ ᾧτε) + απαρέμφατο. Οι συμπερασματικές προτάσεις εκφέρονται με: οριστική δυνητική οριστική (ἄν + οριστική) δυνητική ευκτική ευκτική πλαγίου λόγου απαρέμφατο πραγματικό αποτέλεσμα αποτέλεσμα δυνατό να γίνει στο παρελθόν, αλλά τελικά δεν έγινε αποτέλεσμα πιθανό να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον όταν προηγείται ρήμα ιστορικού χρόνου αποτέλεσμα ενδεχόμενο (δυνατό ή και πραγματικό) αλλά κατά τη γνώμη του υποκειμένου. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν το αποτέλεσμα μιας πράξης ή το συμπέρασμα μιας σκέψης. Απάντηση α. Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν, ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους (= Να φαίνεσαι ότι τόσο πολύ προτιμάς την αλήθεια, ώστε τα λόγια σου να είναι πιο αξιόπιστα από τους όρκους σου). - Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με προστακτική (φαίνου) ηλώνει: προσταγή - ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (εἶναι) ηλώνει: αποτέλεσμα δυνατό ή ενδεχόμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στη μετοχή προτιμῶν. β. Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν, ὥστε μή δοῦναι δίκην (= Οι τριάκοντα έκαναν το παν, για να μην τιμωρηθούν). - Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (ἐποίησαν) ηλώνει: το πραγματικό
37 - ὥστε μή δοῦναι δίκην: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (δοῦναι) Εκφράζει: αποτέλεσμα δυνατό ή ενδεχόμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα ἐποίησαν, της κύριας πρότασης. γ. Ὅπλα κατεσκεύαζον, ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω πολέμου ἐργαστήριον εἶναι (= Κατασκεύαζαν όπλα, ώστε θα μπορούσες να θεωρήσεις ότι η πόλη ήταν εργαστήριο πολέμου). - Ὅπλα κατεσκεύαζον: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (κατεσκεύαζον) ηλώνει: το πραγματικό - ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω πολέμου ἐργαστήριον εἶναι: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἠγήσω) Εκφράζει: περιεχόμενο δυνατό στο παρελθόν Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα της κύριας πρότασης κατεσκεύαζον. δ. Τοιαῦτα πεποίηκεν, ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε (= Έχει κάνει τέτοιου είδους πράξεις, ώστε πολύ πιο δίκαια θα τον μισούσατε γι αυτά τα έργα του). - Τοιαῦτα πεποίηκεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (πεποίηκεν) ηλώνει: το πραγματικό - ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν μισήσαιτε) Εκφράζει: το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα πεποίηκεν της κύριας πρότασης.
38 6. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές εναντιωματικές παραχωρητικές προτάσεις: α. Εἰρήσεται (= θα ειπωθεί) τἀληθές, εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν. β. Εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν, οὐκ εὐτυχοῦμεν. γ. Ἐάν καί μή βούλωνται, πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια. δ. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ. ε. Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν, ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν. στ. Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε, τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών εναντιωματικών - παραχωρητικών προτάσεων. Εισάγονται με τους εναντιωματικούς/παραχωρητικούς συνδέσμους : α' ομάδα [συνήθως αυτές χαρακτηρίζονται εναντιωματικές] εἰ καί ἐάν καί ἄν καί ἤν καί όταν δηλώνουν κάτι το πραγματικό β' ομάδα [συνήθως χαρακτηρίζονται παραχωρητικές] αυτές καί εἰ καί ἐάν καί ἄν (κἄν) καί ἤν όταν δηλώνουν κάτι το υποτιθέμενο (πιθανό ή και αδύνατο) Σημείωση: Η α ομάδα των εναντιωματικών συνδέσμων χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, ενώ η β ομάδα χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση με κάτι το απίθανο, το αβέβαιο (σύμφωνα με τη γνώμη του ομιλητή). Αν η προσδιοριζόμενη πρόταση (ή πρόταση εξάρτησης) είναι αρνητική, στη θέση του καί μπαίνουν οι σύνδεσμοι μηδέ, οὐδέ. 'Ετσι οι παραπάνω σύνδεσμοι γίνονται: οὐδ' εἰ,οὐδ' ἐάν,οὐδ' ἄν,οὐδ' ἤν μηδ' εἰ, μηδ' ἐάν, μηδ' ἄν, μηδ' ἤν Εκφέρονται : α) με οριστική ή ευκτική, όταν εισάγονται με : εἰ καί, καί εἰ, οὐδ' εἰ, μηδ' εἰ (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το εἰ, όπως οι υποθετικές) β) με υποτακτική, όταν εισάγονται με : ἐάν (ἄν, ἤν) καί, καί ἐάν (ἄν, ἤν), οὐδ' ἐάν (ἄν, ἤν), μηδ' ἐάν (ἄν, ἤν) (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το ἐάν, ἄν, ἤν, όπως οι υποθετικές) Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν αντίθεση σε σχέση με την πρόταση από την οποία εξαρτώνται ή παραχώρηση.
39 Απάντηση α. Εἰρήσεται τἀληθές, εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν (= Θα ειπωθεί η αλήθεια, αν και θα φανεί σε κάποιους ότι λέω πολύ παράξενα πράγματα). - Εἰρήσεται τἀληθές: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (εἰρήσεται) ηλώνει: το πραγματικό. - εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει Εκφέρεται: με οριστική (δόξω) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα εἰρήσεται της κύριας πρότασης. β. Εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν, οὐκ εὐτυχοῦμεν (= Αν και έχουμε παρά πολλά χρήματα δεν ευτυχούμε). - οὐκ εὐτυχοῦμεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (εὐτυχοῦμεν) ηλώνει: το πραγματικό. - εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, Εκφέρεται: με οριστική (εὐποροῦμεν) ηλώνει: περιεχόμενο πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα εὐτυχοῦμεν της κύριας πρότασης. γ. Ἐάν καί μή βούλωνται, πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια (= Αν και δεν θέλουν όλοι ντρέπονται να μην κάνουν τα δίκαια). - πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (αἰσχύνονται) Εκφράζει: το πραγματικό. - Ἐάν καί μή βούλωνται: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο ἐάν καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, Εκφέρεται: με υποτακτική (βούλωνται) ηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα αἰσχύνονται.
40 δ. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ (= Γελά ο ανόητος, ακόμα κι αν δεν υπάρχει κάτι γελοίο). - Γελᾷ ὁ μωρός: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (γελᾷ) ηλώνει: το πραγματικό. - κἄν τι μή γελοῖον ᾖ: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο κἄν, γιατί ηλώνει: κάτι το υποτιθέμενο Εκφέρεται: με υποτακτική (ᾖ) ηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα γελᾷ. ε. Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν, ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν (= Ούτε κι αν με προέτρεπες να τα κάνω αυτά, θα τα έκανα ευχαρίστως). - ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἐποίουν) ηλώνει: το αντίθετο του πραγματικού. - Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον παραχωρητικό σύνδεσμο οὐδ εἴ, καθώς η πρόταση εξάρτησης είναι αρνητικού περιεχομένου, Εκφέρεται: με οριστική (ἐκέλευες) ηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης (ἄν ἐποίουν). στ. Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε, τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν (= Ακόμη κι αν ήσασταν πολύ γενναίοι, δε θα μπορούσατε ν αντιμετωπίσετε την πείνα). - τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (δύναισθε ἄν) ηλώνει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον παραχωρητικό σύνδεσμο οὐδ εἰ, καθώς η πρόταση εξάρτησης είναι αρνητικού περιεχομένου Εκφέρεται: με ευκτική (εἴητε) ηλώνει: την απλή σκέψη του ομιλητή Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης δύναισθε ἄν.
41 Οὐχ οἱ τόποι τούς ἄνδρες ἐντίμους, ἀλλ οἱ ἄνδρες τούς τόπους ἐπιδεικνύουσι. Ἀγησίαλος, Πλούταρχος Ἀποφθέγματα, Λακωνικά 208d-e Μετάφραση εν κάνουν οι τόποι έντιμους τους άνδρες, αλλά οι άνδρες προβάλλουν τους τόπους. ΕΡ ΜΗΝ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗ ΗΣ Ρ Ε ΙΣ Στο παραπάνω γνωμικό του Πλουτάρχου, εκφράζεται η αντίληψη ότι η ανάδειξη ενός τόπου εξαρτάται από τους πολίτες του και κυρίως όταν αυτοί οι πολίτες είναι έντιμοι και σπουδαίοι άνθρωποι. Είναι αυτοί που με την προσωπικότητα και τα έργα τους έδωσαν αξία στην κοινωνία τους, αλλά κι αυτή με τη σειρά της δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες, ώστε αυτά τα ά- τομα να μεγαλουργήσουν και να διαπρέψουν σε διάφορους τομείς του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η σχέση λοιπόν πολιτείας και πολίτη είναι αλληλένδετη. Βι ογραφι κά στοιχεία Πλούταρχος: Υπήρξε ιστορικός, φιλόσοφος και βιογράφος των αυτοκρατορικών χρόνων. Γεννήθηκε στην πόλη Χαιρώνεια της Βοιωτίας πριν από το 50 μ.χ. και καταγόταν από εύπορη οικογένεια. Πραγματοποίησε ταξίδια στο μεσογειακό κόσμο της εποχής του, δύο φορές επισκέφτηκε τη Ρώμη, ενώ πήγε και στην Αθήνα, όπου σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά και ρητορική. ιατηρούσε στενές σχέσεις με τους ιερείς των ελφών και για πολλά χρόνια άσκησε το ιερατικό αξίωμα. Πέθανε μετά το 120 μ.χ. Έγραψε αρκετά έργα, τα περισσότερα από τα οποία έχουν χαθεί. Τα πιο γνωστά είναι οι Βίοι Παράλληλοι - μια σειρά βιογραφιών διάσημων Ελλήνων και Ρωμαίων και τα Ηθικά μια συλλογή πραγματειών και καταγεγραμμένων λόγων.
42 Για την ανάλυση του παράλληλου κειμένου, καθώς και της συμπληρωματικής ύλης ανατρέξτε στα τεύχη της συγκεκριμένης ενότητας που θα σας αποστείλουμε. Στη συνέχεια, ακολουθούν οι ασκήσεις εκτός βιβλίου για την καλύτερη κατανόηση και εμπέδωση του ετυμολογικού και συντακτικού μέρους της Ενότητας. Καλό θα είναι να ανατρέξετε όλοι σ αυτές! εκτός βιβλίου Ασκήσεις ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ 1. Να αντιστοιχίσετε τις ομάδες λέξεων της νέας ελληνικής με τις λέξεις της αρχαίας ελληνικής, από τις οποίες προέρχονται: Νέα Ελληνική Αρχαία Ελληνική 1. ανάστατος, ανάσταση, ανάστημα ἀνίσταμαι 2. απόσταση, αποστάτης, αποστασία πείθω 3. κατάσταση, καθεστώς ὑπεροράω, -ῶ 4. προστάτης, προστασία, προϊστάμενος αἱροῦμαι 5. πείσμα, πειθώ, πεποίθηση, πιθανός προΐσταμαι 6. ιδέα, είδος, είδωλο, ιδεώδης πλέω 7. υπερόπτης, υπεροψία, ύποπτος καθίσταμαι 8. θέση, θήκη, θέμα, θετός, θετικός ὁρῶ, - εἶδον 9. αίρεση, αιρετός, αιρετικός ἀφίσταμαι 10. πλους, πλωτός, πλοίο, πλωτήρας τίθημι
43 2. Να συμπληρώσετε στη στήλη Β το ρήμα που χρησιμοποιείται ως β συνθετικό, ώστε να προκύψουν τα σύνθετα ουσιαστικά της α.ε. στη στήλη Γ. Α Β Γ κλείς + > κλειδοῦχος αὐτός + > αὐτοκράτωρ πᾶς + > παντοκράτωρ τρόπαιον + > τροπαιοφόρος ψυχή + > ψυχοπομπός ΣΥΝΤΑΞΗ 1. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω επιρρηματικές προτάσεις και να δηλώσετε τη συντακτική τους λειτουργία: α. Τά πλοῖα κατέκαυσεν, ἵνα μή Κῦρος διαβῇ. β. Ἐπεί δέ ἀπορία ἦν, ἐλυπεῖτο ὁ Ξενοφῶν. γ. Ὅτι μέν ὀργίζεσθε οὐ θαυμάζω. δ. Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε, ὥστε Ἀμπρακιώτας μή στρατεύειν ἐπί Πελοπόννησον. ε. Φήσουσι με σοφόν εἶναι, εἰ καί μή εἰμί. στ. Γύμναζε σ αυτόν πόνοις ἐκουσίοις, ὅπως ἄν δύναιο καί τούς ἀκουσίους ὑπομένειν. Παρακάτω, σας παραθέτουμε τις απαντήσεις των ασκήσεων εκτός βιβλίου.
44 ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ 1. ΡΗΜΑΤΑ 1. ἀνίσταμαι < ἀνά + ἵσταμαι (= εξυψώνομαι, ανεβαίνω) ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: ανάστατος, ανάσταση, ανάστημα 2. ἀφίσταμαι < ἀπό + ἵσταμαι (= στέκομαι μακριά, αποσύρομαι) Σημείωση: Το φωνήεν ο της πρόθεσης ἀπό αποβάλλεται, γιατί η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν και το π τρέπεται σε φ, αφού ακολουθεί δασυνόμενη λέξη. Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: απόσταση, αποστάτης, αποστασία 3. καθίσταμαι < κατά + ἵσταμαι (= στήνομαι, τοποθετούμαι, εδραιώνομαι) Σημείωση: Το δεύτερο φωνήεν α της πρόθεσης κατά αποβάλλεται, γιατί η επόμενη λέξη ξεκινάαπό φωνήεν και το τ της πρόθεσης τρέπεται σε θ, διότι η λέξη ἵσταμαι δασύνεται. Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: κατάσταση, καθεστώς 4. προΐσταμαι < πρό + ἵσταμαι (= παρουσιάζομαι μπροστά σε κάποιον) Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: προστάτης, προστασία, προϊστάμενος 5. πείθω Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 πειθ- (ισχυρό), 2 πιθ- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: πείσμα, πειθώ, πεποίθηση, πιθανός 6. ὁρῶ- εἶδον (= βλέπω, κοιτάζω) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 ορα-, 2 οπ-, 3 ιδ- Παράγωγες λέξεις: ιδέα, είδος, είδωλο, ιδεώδης
45 7. ὑπεροράω, -ῶ < ὑπέρ + ὁράω, -ῶ (= βλέπω από πάνω, παραβλέπω, περιφρονώ, αδιαφορώ) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 ορα-, 2 οπ-, 3 ιδ- Παράγωγες λέξεις: υπερόπτης, υπεροψία, ύ- ποπτος 8. τίθημι (= τοποθετώ, βάζω) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 θη- (ισχυρό), 2 θε- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: θέση, θήκη, θέμα, θετός, θετικός 9. αἱροῦμαι (= εκλέγω, προτιμώ) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 αρ-, 2 ελ- Παράγωγες λέξεις: αίρεση, αιρετός, αιρετικός 10. πλέω (= πλέω, ταξιδεύω στη θάλασσα) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από το θέμα πλεf- το f αποβάλλεται μεταξύ δύο φωνηέντων ή τρέπεται σε -ν- όταν ακολουθεί σύμφωνο. Παράγωγες λέξεις: πλους, πλωτός, πλοίο, πλωτήρας 2. Α Β Γ κλείς (= κλειδί) (ουσιαστικό - κλιτή λέξη) αὐτός (αντωνυμία - κλιτή λέξη) πᾶς (=όλος) (επίθετο - κλιτή λέξη) τρόπαιον (ουσιαστικό - κλιτή λέξη) + ἔχω (ρήμα - κλιτή λέξη) + κρατέω, -ῶ (ρήμα - κλιτή λέξη) + κρατέω, -ῶ (ρήμα - κλιτή λέξη) + φέρω (ρήμα - κλιτή λέξη) > κλειδοῦχος (= ο φύλακας που κρατάει τα κλειδιά κτιριακού συγκροτήματος) αὐτοκράτωρ (= ηγεμόνας αυτοκρατορικός) παντοκράτωρ (= αυτός που άρχει τα πάντα) τροπαιοφόρος (= αυτός που φέρει το τρόπαιο)
46 ψυχή (ουσιαστικό - κλιτή λέξη) + πέμπω (ρήμα - κλιτή λέξη) ψυχοπομπός (= αυτός που οδηγεί τις ψυχές στον Άδη) Β. ΣΥΝΤΑΞΗ Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε τα είδη των δευτερευουσών επιρρηματικών προτάσεων. Αιτιολογικές Εναντιωματικές Τελικές Συμπερασματικές ή Παραχωρητικές Εισάγονται με: ὅτι ή διότι (αντικειμενική 1. εἰ καί, ἐάν καί, ἄν καί, ἵνα, ὅπως, ὥς ὥστε γνώμη), ἤν καί ὡς (υποκειμενική γνώμη), ἐπεί, ἐπειδή, 2. καί εἰ, καί ἐάν, καί ἄν (κἄν), καί ἤν εἰ (υποθετική αιτιολογία) 3. οὐδ' εἰ, οὐδ' ἐάν, οὐδ' ἄν, οὐδ' ἤν, μηδ' εἰ, μηδ' ἐάν, μηδ' ἄν, μηδ' ἤν Εκφέρονται με: Οριστική, οριστική, ευκτική, Υποτακτική Οριστική, δυνη- δυνητική οριστική, υποτακτική και ευκτική τική οριστική, δυνητική ευκτική, του πλαγίου δυνητική ευκτι- ευκτική πλάγιου λόγου λόγου κή, με απαρέμφατο Χρησιμεύουν επιρρηματικός προσδιο- επιρρηματικός προσδι- επιρρηματικός επιρρηματικός ως: ρισμός του αναγκαστι- ορισμός της εναντίω- προσδιορι- προσδιορισμός κού αιτίου σης ή της παραχώρησης σμός του σκο- του αποτελέ- πού σματος ή του συμπεράσματος
47 α. Τά πλοῖα κατέκαυσεν, ἵνα μή Κῦρος διαβῇ (= Έκαψε τα πλοία, για να μην περάσει ο Κύρος). - Τά πλοῖα κατέκαυσεν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (κατέκαυσεν) Δηλώνει: το πραγματικό - ἵνα μή Κῦρος διαβῇ: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με υποτακτική (διαβῇ) Δηλώνει: υποκειμενική γνώμη, παρόλο που η εξάρτηση της γίνεται από ρήμα ιστορικού χρόνου (κατέκαυσεν) θα μπορούσε να εκφέρεται και με ευκτική του πλαγίου λόγου Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα κατέκαυσεν της κύριας πρότασης. β. Ἐπεί δέ ἀπορία ἦν, ἐλυπεῖτο ὁ Ξενοφῶν (= Επειδή ήταν σε δύσκολη κατάσταση, ο Ξενοφώντας στενοχωριόταν). - ἐλυπεῖτο ὁ Ξενοφῶν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (ἐλυπεῖτο) Εκφράζει: πραγματικό περιεχόμενο - Ἐπεί δέ ἀπορία ἦν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπεί Εκφέρεται: με οριστική (ἦν) Δηλώνει: πραγματικό αίτιο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους ἐλύπεῖτο της κύριας πρότασης. γ. Ὅτι μέν ὀργίζεσθε οὐ θαυμάζω (= εν απορώ γιατί οργίζεστε). - οὐ θαυμάζω: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (θαυμάζω) Δηλώνει: το πραγματικό. - Ὅτι μέν ὀργίζεσθε: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Εκφράζει: αντικειμενική αιτιολογία Δηλώνει: το πραγματικό αίτιο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους θαυμάζω της κύριας πρότασης. δ. Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε, ὥστε Ἀμπρακιώτας μή στρατεύειν ἐπί Πελοπόννησον (= Έκαναν συμμαχία εναντίον τους, ώστε οι Αμπρακιώτες να μην εκστρατεύσουν εναντίον της Πελοποννήσου). - Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (ἐποιήσαντο)
48 Δηλώνει: το πραγματικό - ὥστε Ἀμπρακιώτας μή στρατεύειν ἐπί Πελοπόννησον: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (στρατεύειν) Εκφράζει: αποτέλεσμα δυνατό ή ενδεχόμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα ἐποιήσαντο της κύριας πρότασης. ε. Φήσουσι με σοφόν εἶναι, εἰ καί μή εἰμί (= Λένε για μένα ότι είμαι σοφός, αν και δεν είμαι). - Φήσουσι με σοφόν εἶναι: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (φήσουσι) Δηλώνει: το πραγματικό - εἰ καί μή εἰμί: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει Εκφέρεται: με οριστική (εἰμί), γιατί το περιεχόμενο είναι πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο απαρέμφατο εἶναι της κύριας πρότασης. στ. Γύμναζε σαυτόν πόνοις ἐκουσίοις, ὅπως ἄν δύναιο καί τούς ἀκουσίους ὑπομένειν (= Εξάσκησε τον εαυτό σου σε εκούσιους πόνους, για να μπορείς να υπομένεις και τους ακούσιους). - Γύμναζε σαυτόν πόνοις ἐκουσίοις: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με προστακτική (γύμναζε) Δηλώνει: προσταγή - ὅπως ἄν δύναιο καί τούς ἀκουσίους ὑπομένειν: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν δύναιο) Δηλώνει: σκοπό δυνατό στο παρόν και στο μέλλον Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα γύμναζε της κύριας πρότασης.
49 1. Μείζον Ελληνικό Λεξικό, Τεγόπουλου Φυτράκη 2. Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας, Εμμανουήλ Κριαρά 3. Λεξικόν Ανωμάλων Ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Α. Γεωργοπαπαδάκου 4. Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Henry G. Liddell Robert Scott 5. Συνειρμικό και Λειτουργικό Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, Μ.Ι.Μπαχαράκη 6. Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Ν. Ασωνίτη, Β. Αναγνωστόπουλου 7. Λεξικό Ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής, Μακάριος Πελέκης, εκδ. Σαββάλας 8. Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα» 9. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτης 10. Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις, Τάκης Νατσούλης, εκδ. Σμυρνιωτάκης