Σημειώσεις μαθήματος Α04Π03 Copyright: Α.Γ.Χουρδάκης, H παιδεία στην Κρήτη 1898 1913 4ο
Επανιδρύθηκαν τα Ελληνικά σχολεία Με το νέο διοργανισμό της εκπαιδεύσεως επανιδρύθηκαν τα Ελληνικά σχολεία «προς πληρεστέραν μόρφωσιν των μαθητων ανθρωπιστικην τε και πρακτικην της υπο της δημοσίας εκπαιδεύσεως παρεχομένης, έχοντα τρεις ανιουσας ενιαυσίους τάξεις», με το σκεπτικό ότι ο προηγούμενος θεσμός των επταταξίων Δημοτικών δεν ανταποκρινόταν στις επιδιώξεις των μαθητών, οι οποίοι εγκατέλειπαν μετά την τέταρτη τάξη το Δημοτικό και πήγαιναν στα Ελληνικά σχολεία των πόλεων. Έτσι επανεισάγεται το σύστημα των Ελληνικών σχολείων το οποίο εξακολουθούσε να λειτουργεί στην υπόλοιπη Ελλάδα. Στα μέσα αυτά σχολεία που αποτελούσαν συμπλήρωμα των Δημοτικών και προβαθμίδα των Γυμνασίων, διδάσκονται: Ιερά, Ελληνική γλώσσα αρχαία και νέα, Γαλλική γλώσσα, Φυσικές Επιστήμες, Αριθμητική και γεωμετρία, Γεωγραφία, Ιστορία, Ιχνογραφία και Καλλιγραφία, Γυμναστική, Μουσική, Τεχνικές εργασίες και Γεωπονικές. Στο πρόγραμμα της διδασκαλίας του μαθήματος αυτού είναι χαρακτηριστικό ότι δίδονται οι απαραίτητες οδηγίες προς το δάσκαλο για τη διδασκαλία του μαθήματος της γεωγραφίας, η οποία θα έπρεπε να είναι βιωματική: «Προς επωφελεστέραν και τελειοτέραν διδασκαλίαν του μαθήματος τούτου, επιβάλλεται τοις διδασκάλοις να οδηγώσι τους μαθητάς εφ όσον είναι τούτο δυνατόν εις όχθας ποταμών, εις λόφους, εις την ακτήν (οι διδάσκοντες εν παραλίοις κώμαις) και γενικώς εις τόπους εξ ων φαίνονται τα διδασκόμενα εν τω μαθήματι μέρη, ίνα εκεί διδάσκωσιν αυτούς την πατριδογραφίαν. Εις τα ορεινά μέρη ο φιλόπονος διδάσκαλος δύναται οδηγών τους μαθητάς επί τόπου περιέχοντος λιμνάζοντα ύδατα να διδάξη αυτούς τα περί λιμνών, ποταμών, ακρωτηρίων, νήσων, χερσονήσων, πορθμών, ισθμών, κτλ. δια της τοποθετήσεως λίθων εντός του ύδατος ή δια του ανοίγματος των απαιτουμένων δια την τοιαύτην διδασκαλίαν αυλάκων».
Ταξικό σχολείο Ουσιαστικά όμως κατά τις πεποιθήσεις του συντάκτη του νόμου ταξικοί ήταν κυρίως οι λόγοι ιδρύσεως ενός τέτοιου σχολείου: «τα σχολεία ταύτα α υπάρχουσι πανταχού του κόσμου, φέροντα διάφορα ονόματα, δεν εδημιούργησεν ούτε η αυθαιρεσία ούτε η αμάθεια, αλλ η ανάγκη της χώρας και η επιστήμη η παιδαγωγική Και η μεν ανάγκη της χώρας μόνον ου φωνήν αφίησιν ότι τα σχολεία τα δημοτικά, τα οποία δίδουσι την ελαχίστην παίδευσιν και τα γυμνάσια, τα οποία δίδουσι την μεγίστην, δεν θεραπεύονται πάσαι αι ανάγκαι των ανθρώπων. Μεταξύ του μεγίστου και του ελαχίστου υπάρχει μεγάλη απόστασις, ήτις πρέπει να πληρωθή δια της δημιουργίας νέου είδους σχολείων Όλοι οι κοινωνιολόγοι παραδέχονται ότι πάσα κοινωνία ανθρώπων απαρτίζεται εκ τριών τάξεων, εκ της πρώτης τάξεως των εργατικών ανθρώπων, οίτινες είναι χειρώνακτες, γεωργοί, ποιμένες, τεχνίται, μεταπράται, αμαξηλάται, λεμβούχοι, κτίσται και λοιποί τοιούτοι εκ της μεσαιας τάξεως, ήτις ασκεί και αυτή πρακτικά επαγγέλματα, αλλά οδηγείται εις ταύτα υπό της σκέψεως, υπό τινος θεωρητικής παιδεύσεως, οίοι είναι οι έμποροι, οι μικροί εργοστασιάρχαι, οι βιομήχανοι, οι κτηματίαι και οι άλλοι τοιούτοι και εκ της ανωτέρας τάξεως, ήτις ασκεί έργον επιστημονικόν και είναι η κυβερνώσα τάξις οι άνθρωποι κατά λόγον της ευφυΐας αυτών και των ευνοΐκων όρων εργάζονται να υψωθώσιν εκ της πρώτης εις την δευτέραν και εκ ταύτης εις την τρίτην τάξιν Εάν η Βουλη η Κρητική δεν εμερίμνα περι ιδρύσεως σχολείων της μέσης τάξεως, δικαίως θα εκαλείτο οπισθοδρομική βουλή και θα ήτο αξία πάσης κατακρίσεως»
«Α. Μιχελιδάκης. Εισέρχομαι εις ένα έτερον νεωτερισμόν του ημετέρου νόμου, την δημιουργίαν του επταταξίου σχολείου ή επταετούς Σχολείον δημοτικόν με επτά διδασκάλους. Κατά τον νόμον τα επτατάξια αυτά σχολεία έπρεπε να ιδρυθώσιν εις εκάστην επαρχίαν Δυνάμεθα ημείς τα επταετή ταύτα σχολεία να τα μεταφυτεύσωμεν εις το ημέτερον γλίσχρον έδαφος; Δεν δυνάμεθα. Δια ποίον λόγον; Πρώτον διότι δεν έχομεν διδασκάλους ικανούς, οι οποίοι να διδάξωσιν εις αυτά τα επτατάξια ή επταετή Εις την Ευρώπην, Κύριοι, ευρίσκονται εις το ανώτατον στάδιον της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως, και εν τοις τοιούτοις σχολείοις μανθάνουσι μεν την γλώσσαν, αλλ ιδίως ασχολούνται περί την εκμάθησιν των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών Πού θα ευρίσκομεν ημείς, Κύριοι, διδασκάλους, οι οποίοι να διδάξωσι χημείαν, να διδάξωσι φυσικήν ιστορίαν, να διδάξωσι φυσικήν..τα οποία ομολογουμένως Κύριοι, είνε τα μόνα μαθήματα, τα οποία διαπλάττουσι τους νέους, διότι δια της ασχολίας εις τας επιστήμας τας φυσικάς το πνεύμα του νέου γυμνάζεται δια να παρατηρή και αναπτύσσεται παρ αυτώ το παρατηρητικόν και τούτο, Κύριοι, είνε το σπουδαίον πλεονέκτημα, όταν εις νέος αποκτήση το παρατηρητικόν. Όταν αποκτήση το παρατηρητικόν τότε έχει τα δύο δέκατα της όλης παιδείας πού θα ευρίσκομεν ημείς τοιούτους διδασκάλους, Κύριοι, αφ ου εκ των τετρακοσίων σχεδόν διδασκάλων τους οποίους έχομεν εδώ εις την Κρήτην μόλις πεντήκοντα ή εξήκοντα είνε εις θέσιν να εκπληρώσωσι τα καθήκοντα τα οποία ανατίθενται εις αυτούς εν τοις σχολείοις τα οποία τώρα έχομεν και ουχί εν τοις επταταξίοις εις τα οποία αι απαιτήσεις και των γονέων και της Πολιτείας θα ήσαν πολύ ανώτεραι; Διατί δε έγιναν αυτά τα σχολεία, Κύριοι; Διότι ο νομοθέτης ενόμισεν ότι ηδύνατο ουχί μονον να αντικαταστήση τα από πολλού υφιστάμενα και εις την Ελλάδα υπάρχοντα Ελληνικά σχολεία, αλλά και να τα αναπληρώση Κατηργήσαμεν, Κύριοι, τα Ελληνικά σχολεία, τα οποία είνε αναγκαιότατα, διότι εις τρεις βαθμούς διαιρείται η παιδεία εις την δημοτικήν εκπαίδευσιν, εις την οποίαν λαμβάνουσι την πρώτην τροφήν αι άποροι τάξεις της κοινωνίας, εις τα γυμνάσια έχω υπ όψει την Πολιτείαν μας δεν αναφέρω πανεπιστήμιον εις τα οποία φωτίζονται οι νέοι εκείνοι οι οποίοι είνε προωρισμένοι δια να αποτελέσωσι την διευθύνουσαν τάξιν της κοινωνίας, και τα Ελληνικά σχολεία, τα οποία είνε κρίκος μεταξύ των δημοτικών και των γυμνασίων, εις τα οποία φοιτώσιν οι νέοι των αστών εκείνοι οι οποίοι δεν προτίθενται να εξακολουθήσωσιν ανώτερα μαθήματα, αλλά μόνον να εφοδιασθώσι με περισσοτέρας γνώσεις από εκείνας, τας οποίας λαμβάνουσιν εις τα δημοτικά σχολεία δια να δυνηθώσιν εις τον βίον να γίνωσι παλαισταί ευδόκιμοι».
Τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία Με τον ίδιο Νόμο ιδρύονται, ανάλογα προς τα Ελληνικά σχολεία, τα Ανώτερα Παρθεναγωγεία στα Χανιά, στο Ρέθυμνο, στο Ηράκλειο και στη Νεάπολη με 4 ανιούσας ενιαυσίους τάξεις «προς πληρεστέραν μόρφωσιν θρησκευτικην και ηθικην ως και προς τελειοτέραν γενικην προπαρασκευην δια τον βίον δια γνώσεων και δεξιοτήτων εξυπηρετουσων τον προορισμον της γυναικός». Τα ήδη υπάρχοντα Δημοτικά σχολεία των θηλέων διατηρήθηκαν στις επαρχίες. Οι ανωτατοποίηση ωστόσο των ιδρυμάτων αυτών εντάσσονταν σ ένα καθαρά ταξικό κοινωνικό πλαίσιο, αφού τα παρθεναγωγεία, όπως και τα Ελληνικά σχολεία, προορίζονταν για την μέση και ανώτερη τάξη των πολιτών. «Λοιπόν τα παρθεναγωγεία μας», εισηγούνταν ο Αντ. Μιχελιδάκης, «Ανώτερα παρθεναγωγεία! Προ της αυτονομίας είχομεν εις το Ηράκλειον παρθεναγωγείον εις το οποιον εδίδασκεν ο αρχαιότερος διδάσκαλος Παρασυράκης κι δυό άλλοι διδάσκαλοι και εξήρχοντο κοράσια ικανώς μορφωμένα. Ήδη τας τρεις τάξεις τας ανωτέρας των παρθεναγωγείων τας αυξάνομεν κατά μίαν τάξιν, εις τας οποίας επιβάλλεται να διδάσκωσιν ουχί διδασκάλισσαι, αλλά διδάσκαλοι ηγγυημένοι, μορφωμένοι και ικανοί δια τρεις λόγους, πρώτον διότι η παίδευσις των γυναικών πρέπει να είναι ισομερής προς την παίδευσιν των ανδρών, ή, αν δεν είναι δυνατόν να είναι ισομερής, να είναι ολίγον κατωτέρα, δεύτερον, διότι όταν τα παρθεναγωγεία μας τα εφοδιάσωμεν με ποσόν πολύ ανώτερον γνώσεων και μορφώσεως παρ ό,τι σήμερον η Πολιτεία παρέχει εις αυτά, των ευπόρων οικογενειών τα κοράσια θα μορφώνωνται εις αυτά ικανώς και ή δεν θα μεταβαίνωσιν όλα διόλου εις την αλλοδαπήν ή επί ολιγώτερον χρόνον θα διατρίβωσιν εις αυτήν και δεν θα διατρέχωσιν και τους κινδύνους εκείνους εις τους οποίους κοράσιον το οποίον φεύγει από τας αγκάλας των γονέων, είναι υποκείμενον να διατρέξη. Τρίτον, το και σπουδαιότερον γίνονται ο πυρήν μελλόντων διδασκαλείων διδασκαλισσών. Από αυτά θα εξέλθωσιν αι διδασκάλισσαι δια να μορφώσωμεν και το θήλυ γένος εις τους αγροτικούς πληθυσμούς και να επέλθη η ισορροπία εκέινη, διότι άνευ της εκπαιδεύσεως της γυναικός, κύριοι, ματαιοπονούμεν»
να μην απορροφηθώμεν Παράλληλα, ιδρύθηκαν δύο πλήρη τετρατάξια Γυμνάσια στο Ηράκλειο και στα Χανιά και δύο Ημιγυμνάσια στο Ρέθυμνο και στη Νεάπολη με δύο κατώτερες τάξεις, οι οποίες βρίσκονταν συνδεδεμένες με τα Ελληνικά σχολεία των δύο αυτών πόλεων (ο Γυμνασιάρχης επόπτευε το Ελληνικό σχολείο και ο Διευθυντής του Ημιγυμνασίου διηύθυνε και το Ελληνικό σχολείο). Με τα παρακάτω λόγια δικαιολογούσε ο εισηγητής του Νόμου στη Βουλή των Κρητών την αύξηση της παρεχόμενης γυμνασιακής εκπαίδευσης στην Κρήτη, όπου η παιδεία καλούνταν πλέον όχι μόνο να συμβάλει στην Ένωση με την Ελλάδα αλλά ταυτόχρονα να συντελέσει και στο να μη χαθεί μετά την ένωση η κρητική ταυτότητα και ιδιαιτερότητα (ναι μεν στην ένωση, αλλά όχι στην αφομοίωση): «Τα γυμνάσια δεν ηξεύρω δια λόγους οικονομικούς, δια απέχθειαν προς τον εξανθρωπισμόν ή προς την κλασικήν παίδευσιν, όπως λέγεται, περιωρίσθησαν... Δεν πιστεύω κανείς εκ των μουσοτραφών συναδέλφων να έχη την αξίωσιν, ότι η μόρφωσις η ανωτέρα είναι βλαβερά. Εάν, κύριοι, ωρμώμεθα εξ αυτού του εσφαλμένου συλλογισμού και εις το παρελθόν και δεν συνετηρούμεν τα ανώτερα αυτά εκπαιδευτήρια, ήδη δεν θα είχομεν ούτε δικαστάς ούτε δικηγόρους ούτε διδασκάλους δια να διδάσκωσι τα απλά γράμματα, ούτε καθηγητάς, ούτε εν γένει κανένα μορφωμένον άνθρωπον Τα γυμνάσια πρέπει να υπάρχωσιν. Έχομεν ακόμη ανάγκην αυτών... Ημείς δε οι οποίοι από ημέρας εις ημέραν αναμένομεν την Ένωσιν μετά της Ελλάδος, πρέπει να ευρεθώμεν παρεσκευασμένοι δια να μην απορροφηθώμεν αλλά να διατηρήσωμεν την ατομικότητα μας, θα την διατηρήσωμεν δε αν έχωμεν ανθρώπους ειδικούς προς πάντα. Δια αυτόν τον λόγον πρέπει να υπάρχωσι γυμνάσια και δι άλλον επίσης σπουδαίον λόγον, ότι οι παίδες, οι οποίοι φοιτώσιν εις τα γυμνάσια είναι κυρίως οι παίδες της μεσαίας εκείνης τάξεως των Κρητών συμπολιτών μας, οι οποίοι συνετέλεσαν τα μέγιστα υπέρ του νυν καθεστώτος και οι οποίοι έπαθον εκ της τελευταίας επαναστάσεως και δεν είναι τώρα εις θέσιν να μεταφέρωσι τα παιδιά των εις τα κέντρα, εις τα οποία εκτός της δαπάνης την οποίαν θα πληρώσωσι και την οποία αδυνατούσι να καταβάλωσιν, είναι εκτεθειμένα και εις τόσος ηθικούς κινδύνους»
Διδασκαλείο στο Ηράκλειο Με βάση τώρα το νέο νόμο στη θέση των Παιδαγωγικών Τμημάτων, συστάθηκε Διδασκαλείο στο Ηράκλειο για τη θεωρητική και πρακτική μόρφωση των δασκάλων με δύο ενιαύσιες τάξεις και ενωμένα με αυτό δύο Πρότυπα Δημοτικά σχολεία. Το διδασκαλείο θεωρήθηκε εργαστήριο των δημοδιδασκάλων. Ήταν ένας θεσμός, ο οποίος ουσιαστικά υιοθετήθηκε από τον τότε Σύμβουλο παιδείας, τον Ν. Γιαμαλάκη, τον οποίο ο Αντ. Μιχελιδάκης, αν και αντιπολίτευση, συγχαίρει για την πρωτοβουλία του αυτή: «Α.Μιχελιδάκης. Χαίρω διότι ο κ. Σύμβουλος επί της Παιδείας υοθέτησε το Διδασκαλείον και δι εκθέσεώς του ιδίας το εδικαιολόγησε. Το Διδασκαλείον, κύριοι, θα ήνε το εργαστήριον, εις το οποίον θα κατασκευάζωμεν δημοδιδασκάλους. Ν. Γιαμαλάκης. (Σύμβουλος της Παιδείας). Εγώ το έκαμον. Α. Μιχελιδάκης. Πολύ καλά. Σας επαινώ δι αυτό. Το Διδασκαλείον, κύριοι, είναι το πρώτον πράγμα, διότι δια να κάμη τις τσούκαλα πρέπει να κάμη προτήτερα καμίνι. Λοιπόν δια να κάμωμεν σχολεία πρέπει να κάμωμεν διδασκάλους, δια να έχωμεν διδασκάλους πρέπει να έχωμεν Διδασκαλεία. Επέρασεν ο καιρός κατά τον οποίον ο τελειώνων το δημοτικόν σχολείον εγένετο και διδάσκαλος και ηρμήνευεν εκεί τον οκτώηχον. Τώρα υπάρχουσιν άλλαι πολλαί ανάγκαι, ιδίως δια την θεραπείαν των φυσικών επιστημών, και από του βήματος τούτου της Βουλής συνιστώ εις τον κ. Σύμβουλον της Παιδείας και εις τον ιδιαίτερον αυτού σύμουλον να επιστήσωσι την προσοχήν των ιδίως εις την ανάπτυξιν των φυσικών επιστημών, διότι την πρόοδον την οποίαν έχει τώρα η Ευρώπη την οφείλει εις αυτάς Το Διδασκαλείον, κύριοι, επί του παρόντος έγινε διτάξιον χάριν οικονομίας. Μαθηταί οι οποίοι θα απέλθωσιν από την Β. τάξιν του Γυμνασίου θα μεταβαίνωσιν εις το διδασκαλείον και εκεί θα υπάρχωσι δύο τάξεις και θα καταρτίζωνται ικανοί
Στον ίδιο Νόμο καθορίστηκαν τα σχετικά με τα σχολεία των ετεροθρήσκων, το Γενικό και τους Νομαρχιακούς Επιθεωρητές, τις σχολικές Επιτροπές, τα πειθαρχικά συμβούλια των λειτουργών εκπαιδεύσεως, τα διδασκαλικά συνέδρια και τις πρακτικές ασκήσεις των Δημοδιδασκάλων, με τις εξετάσεις, το διορισμό, τη μονιμότητα, τις μεταθέσεις και τις ποινές των εκπαιδευτικών, τη λειτουργία Νυκτερινών Σχολών και την υποχρεωτική φοίτηση σε αυτές. Ο Σύμβουλος της Εκπαιδεύσεως στο νομοσχέδιο που κατέθεσε στη Βουλή πρόσθεσε επίσης διάταξη για τις νυχτερινές σχολές: «Εν ταις πόλεσι Χανίων, Ρεθύμνης και Ηρακλείου ιδρύονται Εσπεριναί σχολαί εν αις διδάσκαλοι εν υπηρεσία διδάσκουσιν επί επιμισθίω 20 30 δραχ. κατά μήνα μαθητάς απόρους πάντα τα μαθήματα του δημοτικού σχολείου. Αλλ όπου τοιαύται Εσπεριναί Σχολαί λειτουργούσιν ευδοκίμως υπό ιδιωτικών σωματείων ανεγνωρισμένων υπό της Πολιτείας συντηρούμεναι, η Κυβέρνησις δύναται να χορηγή ετησίως ανάλογον χρηματικόν βοήθημα»
Οι εξετάσεις των εκπαιδευτικών Ακόμα, οι εξετάσεις των εκπαιδευτικών ήταν επίσης ένα πολύ σημαντικό θέμα που απασχόλησε σοβαρά την Κρητική Πολιτεία. Με βάση τον 391 οργανισμό στο άρθρο 27 η εξέταση των μη πτυχιούχων δημοδιδασκάλων για τον διορισμό τους κρίνεται αναγκαιότατη. Ωστόσο ο προηγούμενος οργανισμός ήταν πιο σαφής. Ο Σύμβουλος στο άρθρο 45 του νομοσχεδίου του όριζε ότι: «Ουδείς μη πτυχιούχος δύναται να διορισθή αν μη πρότερον υποβληθή εις εξετάσεις». Με τον τρόπο αυτό ήθελε να κλείσει την πόρτα στον οποιοδήποτε που δεν είχε τα προσόντα να είναι δάσκαλος. Επειδή όμως δεν υπήρχαν πολλοί δάσκαλοι στην Κρήτη, κάποιοι πρότειναν να διορίζονται άνευ εξετάσεων και οι εκπαιδευτικοί εκείνοι που αν και δεν είχαν πτυχίο Διδασκαλείου ήταν απόφοιτοι Ελληνικού σχολείου. Κάποιοι ωστόσο Βουλευτές, μεταξύ αυτών ο Α.Κριάρης, ο Χ. Πωλογεώργης και ο Β. Σκουλάς, υποστήριξαν ότι όλοι έπρεπε να υποβάλλονται σε εξετάσεις, με το αιτιολογικό ότι: «(Α. Κριάρης) Το έργον του δημοδιδασκάλου δεν είναι ευχερές. Απαιτείται ειδικωτάτη τέχνη. Δια τούτο πρέπει να υποβάλωνται εις εξετάσεις όλοι. Απεδείχθη εκ του παρελθόντος ότι πολλοί τελειόφοιτοι και πολλοί φοιτηταί δεν ήσαν ικανοί ούτε δια της τρίτης τάξεως δημοδιδάσκαλοι να διορισθώσι, διότι κατά τας εξετάσεις ούτε ορθογραφίαν εγνώριζον ούτε τα απαιτούμενα φοιτητής δύναμαι να σας είπω εδώ, απερρίφθη, διότι είναι ανορθογραφώτατος!», «(Χ. Πωλογεώργης) Εγώ ηξεύρω και πολλούς πτυχιούχους, οι οποίοι δεν ηξεύρουν να γράψουν γράμμα!», «(Β.Σκουλάς) Το να ηξεύρη τις γράμματα είναι διάφορον του να είναι διδάσκαλος, διότι είναι το διδασκαλικόν έργον πολύ ιδιαίτερον και πολλοί εχρηματίσατε ίσως και ηξεύρετε πόσον είναι κοπιώδες. Εγώ εις τα 1889, τελειόφοιτος και μεταξύ των πρώτων, διωρίσθην διδάσκαλος εις τα Ανώγεια και δεν έκαμνα πέντε παράδων λογαριασμόν, διότι δεν ήμην εις θέσιν να τους μάθω τους αριθμούς, και έβλεπον ανθρώπους, οι οποίοι δεν ήξευρον γράμματα, ότι εδίδασκον καλλίτερα, και παιδαγωγικώτερα από εμέ, ο οποίος είχον άριστα»
1904 1907: Προσπάθεια εμψυχώσεως της γεωργίας και της παραγωγής και η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος. Παρά τις προηγούμενες εκπαιδευτικές προσπάθειες η κατάσταση δε φαίνεται να αλλάζει. Η Κρητική πολιτεία αν και επεδίωξε να στρέψει μέσα από την εκπαίδευση ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της προς τη γεωργία και την παραγωγή δεν τα κατάφερε. Στη μελέτη του «Περὶ τῆς καταστάσεως τῆς ἐν Κρήτη Γεωργίας καὶ Ἐμπορίας» (1906), ο Αντ. Γιάνναρης εκφράζει την απογοήτευση τόσο τη δική του όσο και ιθυνόντων για την κακή κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Κρήτη στο δημόσιο. Όπως παρατηρεί: «οἱ πλεῖστοι τῶν ἄνω 45.000 ἐγγραμμάτων ἀνδρῶν οἱ τε ἀργοῦντες καὶ οἱ ἔχοντες μὲν ἀσχολίας, ἀλλὰ δυσφοροῦντες ἐπὶ τῇ ἑαυτῶν τύχῃ πάντες οὗτοι ἐπιδιώκουσιν ἀγρύπνως συμφέρουσάν τινα καὶ μᾶλλον ἱκανοποιόν, ἐν ταυτῷ δ' ἀνετωτέραν ἀσχολίαν ἤ θέσιν. Οὐδὲ πρέπει να παρίδωμεν ὅτι εἰς τοὺς ἀνωτέρω ἐγγραμμάτους θεσισκόπους ἤ θεσιθήρας ἀνάγκη νὰ προστεθῇ ἡ ἄλλη μεγάλη φάλαγξ τῶν ἀγγραμμάτων οἵτινες ἐπιδιώκουσι καὶ αὐτοὶ θέσιν εἴτε ὡς χωροφύλακες εἴτε ὡς τελωνοφύλακες εἴτε ὡς δημοτικοὶ κλητῆρες καὶ ἄλλοι ὑπαλληλίσκοι... Παρ ἡμῖν δ' ὅμως ὅπου οὐδεμία σχεδὸν βιοδῶτις πηγὴ ὑπάρχει πλὴν τῆς γεωργίας, καὶι ταύτης νεναρκωμένης, καὶ τῆς οὐχ ἧττον ὑστερούσης ἐμπορίας, τὶ ἄλλο καταφύγιον ἔχει ὁ πάσχων λαός ἤ τὴν Κυβέρνησιν; Οὗτος εἶνε ὁ κύριος λόγος δι' ὅν οἱ τοσοῦτοι ἀργοὶ καὶ πάντες οἱ ἄλλοι οἱ ἐπὶ τῇ ἑαυτῶν τύχῃ δυσφοροῦντες καιροφυλακτοῦσι δημοσίαν τινὰ θέσιν... ἡ Πολιτεία δύναται νὰ θεραπεύσῃ τὸ κακὸν μετοχετεύουσα τὸν ροῦν τῶν βιοστερῶν καὶ τῶν ἄλλων θεσιθηρῶν ἀνθρώπων εἰς ἄλλας βιωφελεῖς ὁδούς, τουτέστιν ἐμψυχοῦσα μὲν τὴν γεωργίαν καὶ τὴν ἐξ αὐτῆς ἀποτρεφομένην ἐμπορίαν, ὑποβοηθοῦσα δὲ καὶ τὴν κτηνοτροφίαν καὶ τὴν βιομηχανίαν». Ο ίδιος προβαίνει και σε μια άλλη πολύ σημαντική (ψυχολογική) ερμηνεία της όλης νοοτροπίας που επικρατούσε τότε: «ἡ πολιτικὴ ἀβεβαιότης περὶ τοῦ τὶ τέξεται ἡ ἐπιοῦσα, ἀβεβαιότης ἥτις ἀπὸ μακροῦ χρόνου κρατεῖ μετέωρον τὸν Κρητικὸν λαὸν καὶ ἥτις ἀποτελεῖ τὸ αἰώνιον καὶ κύριον ζήτημα τῆς ἡμέρας καὶ παραλύει πᾶσαν ἐργασίαν ἐπηρέασεν εἰκότως καὶ αὐτὸν τὸν χαρακτῆρα τοῦ λαοῦ, κατέστησε δὲ τοὺς πολλοὺς ἀπροθύμους πρὸς πᾶσαν ἄλλην ἀσχολίαν ἤ τὴν πολιτικὴν συζήτησιν καὶ τὴν ταύτῃ συναφῆ ἀργίαν καὶ θεσιθηρίαν».
Μετά την επανάσταση στο Θέρισο, το Μάρτιο του 1905, μέσω της οποίας ουσιαστικά ο Βενιζέλος επιδίωξε τη διασύνδεση του Κρητικού Ζητήματος με την αλλαγή της ίδιας της δομής του πολιτειακού καθεστώτος (απομάκρυνση του πρίγκιπα Γεωργίου), έγιναν σημαντικά βήματα τόσο στην επανεξέταση του πολιτικού status και της διεθνούς θέσης της Κρήτης από τις Μεγάλες Δυνάμεις δικαιώνοντας τις επιδιώξεις του αντιπολιτευτικού κινήματος και ιδιαίτερα του αρχηγού του, όσο και στην αναθεώρηση του Κρητικού Συντάγματος με την καθιέρωση νέων όρων για τη διακυβέρνηση του νησιού. Το Σεπτέμβριο του 1905 δημοσιεύεται ο υπ αριθμ. 601 Νόμος «Περι τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του υπ αριθ. 485 νόμου», με βάση τον οποίο για την ίδρυση Δημοτικών σχολείων απαιτούνται πλέον 30 και άνω μαθητές έναντι 20 του προηγούμενου Νόμου, ιδρύονται Ελληνικά σχολεία, διευθετούνται θέματα μισθοδοσίας και τελών εγγραφής και καταργείται το εν Αγία Τριάδι Ιεροδιδασκαλείον με το άρθρο 8 (με τη δυνατότητα οι μαθητές του να κατατάσσονται σε αντίστοιχες τάξεις του Γυμνασίου) Η αύξηση του αριθμού των μαθητών για την ίδρυση σχολείων, όπως ήταν φυσικό, οδήγησε στον περιορισμό των σχολείων και στο κλείσιμο ορισμένων άλλων. Κύρια αιτία υπήρξε η προσπάθεια υιοθέτησης μιας πιο συγκρατημένης οικονομικής πολιτικής με την περικοπή χρημάτων από την εκπαίδευση. Την ίδια χρονιά υποβάλλεται προς την Κρητική Βουλή και ένα υπόμνημα των Δημοδιδασκάλων του Νομού Ρεθύμνης, στο οποίο διατυπώνονται οι προβληματισμοί των εκπαιδευτικών για την ανάγκη επέκτασης της φοιτήσεως των μαθητών στα Δημοτικά σχολεία.
Το υπόμνημα «Εἶναι γνωστὸν», όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν, «ὅτι τὰ σήμερον ἐν ταῖς πεπολιτισμέναις χώραις λειτουργοῦντα σχολεῖα ἔχουσι τοσαῦτα μέσα διδασκαλίας, ὥστε ἀποτελοῦσιν ἐν συνόλῳ εἶδος μουσείου. Χάρται γεωγραφικοὶ ἔντυποι καὶ ἔκτυποι, φωτογραφίαι ἐκλεκτῶν καὶ ἱστορικῶν τοποθεσιῶν καὶ πόλεων, ὑδρόγειοι σφαῖραι καὶ ὁλόκληρα πλανητικὰ συστήματα, εἰκόνες ἀνδρῶν διαπρεψάντων ἐπ ἀρετῇ καὶ φιλοπατρίᾳ, εἰκόνες φυτῶν καὶ ζώων, σκελετοὶ, διάφοροι συλλογαὶ ὀρυκτῶν, ἐντόμων, κ.λπ. μικρὸν χημικὸν ἐργοστάσιον, σχέδια μηχανῶν, σχολικαὶ βιβλιοθῆκαι βιβλία καὶ περιοδικὰ εἰκονογραφημένα, ἐκμαγεῖα, κινηματογράφοι, προβολαὶ φωτεινῶν εἰκόνων, ὄργανα γυμναστικῆς καὶ ἄλλα, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμὸς, εὑρίσκονται ἐν ἑκάστῳ λειτουργοῦντι Σχολείῳ. Δὲν εἶναι δ ἀνάγκη ν ἀναπτύξωμεν ἡμεῖς ἐνταῦθα πόσον τὰ μέσα ταῦτα προάγουσι τὴν διδασκαλίαν καὶ τὴν ἄσκησιν πάντων τῶν αἰσθητηρίων καὶ πασῶν τῶν δυνάμεων τοῦ μαθητοῦ καὶ πόση ἡ τοιαύτη διδασκαλία καθίσταται τερπνὴ, ἐπαγωγὸς, ψυχαγωγικὴ, ἀληθῶς μορφωτικὴ ψυχῆς καὶ πνεύματος, διότι τὸ πρᾶγμα ἀφ ἑαυτοῦ εἶναι κατάδηλον. Ἀναφέρομεν μόνον τοὺς λόγους, οὕς κατὰ τὸν παρελθόντα Μάϊον ὁ Φρειδερῖκος Τρόβες, ἰδιαίτερος ἰατρός τοῦ Βασιλέως Ἐδουάρδου, εἶπε, κατὰ τὴν ἀπονομὴν τῶν βραβείων τῆς Ἱερατικῆς σχολῆς τοῦ Καίμπριτς. Ὁ διδάσκαλος τῆς σήμερον, εἶπε, ὀφείλει νὰ μορφώνῃ οὐ μόνον καλοὺς ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ χρησίμους διὰ τὸν πρακτικὸν βίον καὶ εἰδικῶς διὰ πᾶσαν ἐπιχείρησιν. Ὁ μηχανισμὸς τῆς διδασκαλίας μεταβάλλεται ἤδη ἄρδην ὁ μέχρι τοῦδε ὁμιλητὴς διδάσκαλος γίνεται πειραματιστὴς καὶ ἡ αἴθουσα τῶν παραδόσεων μεταβάλλεται σὲ ἐπιστημονικὸν ἐργαστήριον. Ἰδοὺ ὁποῖα παρίστανται σήμερον ἐν τῇ συνειδήσει τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου τὰ Δημοτικὰ σχολεῖα καὶ ποία σημασία ἀποδίδεται εἰς τὰ σχολικὰ σκεύη καὶ ὄργανα, ὧν ἡμεῖς στερούμεθα καὶ περὶ τῶν ὁποίων ἐν τούτοις πρέπει νὰ λειφθῇ ὡς τάχιστα μέριμνα νομοθετικῶς.«
»Ἐν ᾧ δὲ τὰ σχολεῖα τῶν πεπολιτισμένων χωρῶν ἔχουσιν ἄφθονα τὰ μέσα διδασκαλίας, ἄριστον ὑλικόν, προερχόμενον ἐξ ἀρτίας ἐν τῷ οἴκῳ ἀνατροφῆς, διδασκάλους ὡς ἄριστα κατηρτισμένους ἐν τῷ ἔργῳ αὑτῶν, πυκνὴν τὴν συγκοινωνίαν, κατήργησαν ἐν τούτοις πρὸ πολλοῦ τὴν τετραετῆ φοίτησιν ὡς ἀνεπαρκῆ, καὶ ἔχουσι σήμερον ταύτην ὑποχρεωτικὴν, ποῦ μὲν ἑξαετῆ, ποῦ μὲν ἑπταετῆ καὶ ποῦ ὀκταετῆ, μεθ ὅ ἕπονται ἐπὶ διετίαν τὰ Συμπληρωματικὰ καὶ τὰ Κυριακὰ Σχολεῖα διὰ τὴν εἰδικὴν μόρφωσιν. Οὕτω δὲ μορφούμενοι καὶ ποδηγετούμενοι οἱ παῖδες μέχρι τοῦ 16 18ου ἔτους τῆς ἡλικίας των καταρτίζωνται βεβαίως κατὰ τε τὸν χαρακτῆρα καὶ τὰς γνώσεις, ὅσον ἐνδέχεται τελειότερον καὶ κατέρχονται εἰς τὸν πρακτικὸν βίον εἰς ἑαυτούς πεποιθότες, ἅτε συναποκομίζοντες ὅλα τὰ ἐφόδια ὧν ἔχει τις ἀνάγκην, ἵνα εὐδοκιμήσῃ, ἐπιτυγχάνουσι δὲ καὶ εὐδοκιμοῦσιν ἐν πᾶσι τοῖς κλάδοις, ἐν οἷς ἤθελον ἐπιδοθῆ.τούτων οὕτως ἐν ταῖς πεπολιτισμέναις χώραις ἐχόντων, φρονοῦμεν ὅτι παρ ἡμῖν, ἔνθα οὔτε διδακτήρια ὑπάρχουσιν, οὔτε ἴχνος διδακτικῶν σκευῶν καὶ ὀργάνων, οὔτε κατ οἶκον ὡς ἐπί τὸ πολὺ ἀνατροφὴ, οὔτε πάντες οἱ διδάσκαλοι εἶναι κατηρτισμένοι προσηκόντως, παρ ἡμῖν λέγομεν, πλέον ἤ ἀνεπαρκὴς εἶναι ἡ τετραετὴς φοίτησις καὶ οὐδετέρων τῶν εἰρημένων σκοπῶν ἐπιτυγχάνει. Διότι, ὅσον ἀφορᾷ τὰς μεταδιδομένας γνώσεις, αὗται ἐνδεχόμενον νὰ ἦσαν ἐπαρκεῖς ἐν τῷ παρελθόντι, ὁπότε καὶ αἱ ἀνάγκαι τοῦ βίου ἦσαν ὀλιγώτεραι καὶ οἱ περὶ ἡμᾶς καὶ μακρὰν οἰκοῦντες λαοὶ εὑρίσκοντο ἐν τῷ αὐτῷ ἐπιπέδῳ τῆς πνευματικῆς ἐπιδόσεως. Ἀλλὰ σήμερον, ὁπότε ἡ ἀνθρωπότης ἀκατάσχετος φέρεται πρὸς τὴν πρόοδον, μυρία δ ἐπινοεῖ μέσα πρὸς ἀρτιωτέραν καὶ ταχυτέραν μόρφωσιν τοῦ ἀτόμου, ὁπότε οἱ περὶ ἡμᾶς λαοὶ ἐφοδιάζονται μὲ τελειότερα διὰ τὸν βίον ἐφόδια, νὰ θέλωμεν ἡμεῖς νὰ ἐμμένωμεν εἰς τὰ παλαιόθεν τεθεσπισμένα εἶναι, ὡς νὰ σκεπτώμεθα σοβαρῶς νὰ διεξαγάγωμεν νικηφόρον ἀγῶνα κατὰ πολεμίων, ὡπλισμένων δι' ὅπλων τελειοτάτου συστήματος ἐν ᾧ ἡμεῖς ἔχομεν ἀνὰ χεῖρας τὰ ἱστορικά Καρυοφύλλια, εἶναι ὡς νὰ ἐγκρίνωμεν τὸ σινικὸν ὑπὲρ τὸν εὐρωπαϊκὸν πολιτισμὸν, ὡς νὰ καταδικάζωμεν ἡμᾶς αὐτοὺς εἰς τὴν στασιμότητα, εἰς τὴν οὐραγίαν ἐν τῇ προόδῳ τῶν ἐθνῶν, εἰς τὸν ἐθνικὸν ἐξευτελισμὸν, εἰς τὴν ἄρνησιν τῶν ἐθνικῶν ἡμῶν ἰδεωδῶν, εἰς τὴν ἐθνικὴν αὐτοκτονίαν. Ἡ δ' ἐν Ἐλλάδι πρὸ πολλῶν ἐτῶν προπαρασκευασθεῖσα, συζητηθεῖσα καὶ πειραματισθεῖσα αὕτη ἰδέα, ἐπ' ἐσχάτων δὲ διὰ νόμου τοῦ Κράτους ἐπιβληθεῖσα, πρέπει νὰ χρησιμεύσῃ ἡμῖν ὡς φάρος τηλαυγής, πρὸς ὅν, ὡς τάχιστα πρέπει νὰ κατευθυνθῶμεν. «
»Ἡ πατρὶς ἡμῶν ἐρήμη ἐκ τῆς μακρᾶς δουλείας καὶ τῶν συχνῶν ἐπαναστάσεων οὖσα, χρήζει συντόνου καὶ πεφωτισμένης καλλιεργείας καὶ ἐξημερώσεως, τοιαύτην δ' ἀπεκδέχεται παρὰ τῆς παρασκευαζομένης ἐν τοῖς σχολείοις γενεᾶς (η υπογράμμιση δική μας). Ἀλλὰ τὰ Δημοτικὰ σχολεῖα τῆς σήμερον δὲν συντελοῦσι πρὸς τοῦτο. Εἶναι ὑπηρετικὰ τῶν Ἑλληνικῶν σχολείων ἀποβλέπουσι πρὸς τοὺς ὀλίγους τοὺς μέλλοντας νὰ φοιτήσωσιν εἰς τὰ Ἑλληνικὰ σχολεῖα καὶ πρὸς τοὺς ἔτι ὀλιγώτερους, οἵτινες θὰ φοιτήσωσιν εἰς τὰ Γυμνάσια καὶ πρὸς τοὺς ἐλαχίστους τοὺς μέλλοντας νὰ ἀκολουθήσωσιν ἐπιστήμην τινὰ, οὐδόλως δ' ἤ ἐλάχιστα πληροῦσι τὰς ἀνάγκας τοῦ λαοῦ». Ζητούμενο λοιπόν των εκπαιδευτικών της Δημοτικής εκπαίδευσης, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς με βάση το υπόμνημα αποτέλεσε η ανεξαρτητοποίηση του Δημοτικού σχολείου από τα σχολεία της μέσης και ο λαϊκός πρακτικός προσανατολισμός της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Η αλλαγή των όρων διαρρύθμισης του αρμοστειακού καθεστώτος με βάση το οποίο εισάγονταν και εφαρμόζονταν οι αρχές του φιλελεύθερου κοινοβουλευτικού συστήματος, είχε ως άμεση συνέπεια την κόμιση νέων νομοθετημάτων για την βελτίωση της λειτουργίας της διοίκησης και μεταξύ αυτών την επαναλειτουργία του θεσμού του Γενικού Επιθεωρητή της Παιδείας, ο οποίος θα αποδυνάμωνε όπως αναμενόταν την παντοδυναμία του Συμβούλου, καθώς και τη βελτίωση των ζητημάτων της Μέσης εκπαίδευσης. Τότε διορίζεται ως Γενικός Επιθεωρητής της Εκπαιδεύσεως ο πανεπιστημιακός Καθηγητής Αντώνιος Γιάνναρης
Το Σεπτέμβριο του 1908 η Κρητική Βουλή προσχωρεί στην κατάργηση της Αρμοστείας και την εισαγωγή του Ελληνικού πλέον Συντάγματος στο νησί και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους δημοσιεύεται το υπ αριθμ. 1 Διάταγμα, με το οποίο ιδρύονται ανώτερες Διευθύνσεις για την προσωρινή άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας, μέχρις ότου το ελεύθερο Ελληνικό Βασίλειο αναλάβει τη διοίκηση της Μεγαλονήσου Παρά τα θετικά αποτελέσματα που έφεραν τα μέχρι τότε Νομοθετικά Διατάγματα στην εκπαίδευση οι πνευματικοί κύκλοι της εποχής δεν έπαψαν να ανησυχούν για την ορθότητα, την αποτελεσματικότητα και την ανταπόκριση των μέτρων αυτών στις ανάγκες του Κρητικού λαού. Το Μάιο του 1908 λίγο πριν συνέλθει η Βουλή των Κρητών, για να μεριμνήσει μεταξύ των διαφόρων θεμάτων που την απασχολούσαν και για τα εκπαιδευτικά, στον εγχώριο εκπαιδευτικό περιοδικό τύπο δημοσιεύονται άρθρα για την επι τα πρόσω βελτίωσιν της εκπαίδευσης
Τα κύρια προβλήματα Ωστόσο, το ζήτημα της μεταρρυθμίσεως της Δημοτικής εκπαίδευσης εξακολουθούσε να εστιάζεται κυρίως στην κυριαρχία μιας διοικητικής τάξης που μαζί με την τάξη των πολιτικών επιδρούσε καταλυτικά μέσω του σύστηματος της πελατείας στην κοινωνικοπολιτική ζωή της Κρητικής Πολιτείας και επηρέαζε την εκπαίδευση καθώς και στα προβλήματα που προέκυπταν από το τότε ισχύον εκπαιδευτικό νομοθετικό πλαίσιο. Τα προβλήματα αυτά ήταν: α) η ολιγοχρόνιος μαθητεία στα Δημοτικά σχολεία, η οποία από τετραετής λόγω των εορτών, των διακοπών και των ποικίλων κωλυμάτων ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, καταντούσε να γίνεται τριετής, β) η έλλειψη κατάλληλων και επαρκών διδακτηρίων (οι Εκθέσεις των Νομαρχιακών Επιθεωρητών προς τον τότε Γεν. Επιθεωρητή Αντ. Γιάνναρη για την κτιριακή κατάσταση των σχολείων είναι απελπιστικές), γ) η έλλειψη διδακτικών οργάνων, δ) η αφοιτησία στις ανώτερες τάξεις, εξαιτίας του ότι οι μαθητές εγκατέλειπαν το σχολείο, επειδή έπρεπε να βοηθήσουν τους γονείς τους στις ασχολίες τους, πράγμα που αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα για την εξάχρονη υποχρεωτική φοίτηση, ε) η έλλειψη κατάλληλων διδακτικών βιβλίων (τα ήδη υπάρχοντα θεωρούνταν άξια οίκτου ), στ) η αδυναμία γενικεύσεως των εξαταξίων Δημοτικών σχολείων σε όλο το νησί, τόσο λόγω έλλειψης μαθητών και δασκάλων, όσο και για οικονομικούς λόγους, ζ) η δυσκολία καθορισμού των κέντρων στα οποία θα ιδρύονταν τα Ανώτερα εξατάξια Δημοτικά σχολεία, εφόσον η ίδρυσή τους δεν μπορούσε να γίνει εκεί όπου υπήρχαν άλλοτε τα Ελληνικά σχολεία, η) η δύναμη της παράδοσης, με την έννοια ότι ο Κρητικός λαός είχε ζυμωθεί με τον υφιστάμενο θεσμό των σχολείων και με δυσπιστία θα δεχόταν την κατάργησή τους, θ) η ίδρυση των εξαταξίων Δημοτικών σχολείων θα επέφερε χαλάρωση ως ένα βαθμό στις σπουδές που παρείχε το Γυμνάσιο, το οποίο βρισκόταν «εν ειρμω μετα των Ελληνικων σχολείων και ι) η εισαγωγή των εξαταξίων Δημοτικών σχολείων μετά δυσκολίας θα οδηγούσε σε ευπραγματοποίητες βελτιώσεις στο ήδη ελλιπές και ανεπαρκές εκπαιδευτικό σύστημα του νησιού
Σε σοβαρές ανησυχίες ενέβαλλε την περίοδο αυτή τους χριστιανούς του νησιού η εκπαιδευτική πολιτική που ακολούθησε ο επί της παιδείας μουσουλμάνος Σύμβουλος, Νεσίμ Φαρφουράκης, η οποία αποτέλεσε αρκετές φορές σημείο αιχμής μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης. Η φιλοτουρκική του πολιτική να μεταθέτει συνεχώς το εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολείων, ή να το απολύει, και να καταργεί χριστιανικά σχολεία με διάφορες αφορμές, ενώ διατηρούσε μουσουλμανικά, που όπως προκύπτει από τις συζητήσεις της Βουλής δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις, δημιουργούσε προβλήματα και έδωσε λαβές για πολλές επικρίσεις. Αντιθέτως, ο διορισμός του χριστιανού Συμβούλου, Πετυχάκι, έγινε αποδεκτός με ιδιαίτερη ανακούφιση από τους χριστιανούς και αναζωπύρωσε, όπως φαίνεται, το όραμα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, με την εκπαιδευτική του πολιτική Την ίδια ακριβώς περίοδο από την Εκτελεστική Επιτροπή της Παιδείας εισάγονται διατάξεις άρθρων από τους Νόμους του Ελληνικού Βασιλείου, «αι μη αντικείμεναι εις τον νόμον 485» για ποικίλα αντικείμενα, μεταξύ αυτών για την γυμναστική, τις διακοπές και τα σχολικά βιβλία Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1909 δημοσιεύτηκε ο υπ αριθ. 146 νέος εκπαιδευτικός Νόμος, ο οποίος, παρά τις αντιρρήσεις και τους προβληματισμούς που υπήρχαν, εισάγει, χωρίς να καταργεί τα Ελληνικά σχολεία των πόλεων, τα Ανώτερα εξατάξια Δημοτικά σχολεία «προς ηθικην και θρησκευτικην μόρφωσιν των παίδων και προς διδασκαλίαν των εις τον βίον χρησίμων στοιχειωδων γνώσεων, ευρύτερον και πρακτικώτερον ή εν τοις κοινοις τετραταξίοις δημοτικοις σχολείοις παρεχομένων», με την προσθήκη δύο ακόμα τάξεων στις τέσσερις που ήδη υπήρχαν
Σημαντικό άρθρο του Διατάγματος είναι το άρθρο 21, σύμφωνα με το οποίο: «Οι παντος βαθμου δημοδιδάσκαλοι υποβάλλονται κατα τας διακοπας εις θεωρητικας άμα και πρακτικας ασκήσεις, τας ασκήσεις ταυτας αναλαμβάνουσιν καθηγηται ειδικως σπουδάσαντες εν Ευρώπη τα παιδαγωγικα, και έξωθεν της Κρήτης εν ανάγκη προσκαλούμενοι προσλαμβάνοντες δε ως βοηθους τους Επιθεωρητας και τους δοκιμωτέρους των δημοδιδασκάλων. Αἱ ἀσκήσεις αὖται ἐπὶ 15 20 ἡμέρας διαρκοῦσαι, γίνονται ἀνὰ πᾶσαν διετίαν ἐναλλάξ οὕτως ὥστε κατὰ μὲν τὸ ἕν ἔτος νὰ γίνωνται ἐν Χανίοις καὶ ἐν Ρεθύμνῃ κατὰ δὲ τὸ ἄλλο ἐν Ἡρακλείῳ καὶ Ἁγ. Νικολάῳ. Αι τοιαυται ασκήσεις συνίστανται 1) εις θεωρητικην διδασκαλίαν υπο ειδικων ανδρων, 2) εις πρακτικας ασκήσεις εν δημοτικοις σχολείοις, 3) εις παιδαγωγικας συζητήσεις, ἡ περὶ ὧν προκήρυξις καὶ τὰ θέματα γνωρίζονται τοῖς δημοδιδασκάλοις τὸ Πάσχα, 3) εις έκδοσιν υπο της Πολιτείας οδηγιων προς τους δημοδιδασκάλους και δια την παιδονομίαν και δια την διδασκαλίαν των διαφόρων μαθημάτων, 5) ίδρυσιν βιβλιοθηκων εν ταις πρωτευούσαις των Νομων προς χρησιν των δημοδιδασκάλων» Πολλοί, ωστόσο, ήταν εκείνοι που δε χαιρέτισαν με ικανοποίηση την ίδρυση των Ανώτερων Δημοτικών σχολείων, διότι όπως πίστευαν η Κυβέρνηση είχε καθήκον ή να αφήσει τα πράγματα ως είχαν ή τουλάχιστον να εφαρμόσει ακριβώς τον εν τη ελευθέρα Ελλάδι ισχύοντα εκπαιδευτικό Νόμο, αφού οι Κρήτες κήρυξαν την Ένωση με αυτή. Αρκετοί, επίσης, ήταν και εκείνοι που θεωρούσαν ότι ο Νόμος είχε αρκετές ελλείψεις και ατέλειες λόγω της σπουδής της συντάξεώς του. Πρώτα απ όλα δημιουργούσε μία μεγάλη διαφορά μεταξύ των κατοίκων των πόλεων και των επαρχιών, την οποία οι κάτοικοι των επαρχιών θεώρησαν ως προνόμιο των αστών και ως μέσο αποκλεισμού των παιδιών τους από την παιδεία. Ο πληθυσμός της υπαίθρου που ουσιαστικά επεδίωκε να εγκαταλείψουν τα παιδιά του το χωράφι και να ενσωματωθούν στην μικροαστική ή μεσοαστική τάξη θεωρούσε το σχολείο ως "τόπο" προετοιμασίας μιας τέτοιας μετάβασης. Διερωτούνταν λοιπόν για ποιο λόγο τα δικά τους παιδιά έπρεπε να παραμένουν δύο χρόνια περισσότερο στο Δημοτικό, ενώ τα παιδιά των πόλεων αμέσως μετά την τετάρτη τάξη του κοινού Δημοτικού σχολείου μπορούσαν να κατατάσσονται στα Ελληνικά σχολεία των πόλεων;
Περὶ ἐξετάσεως τῶν δημοδιδασκάλων Τον Ιανουάριο του 1910 ψηφίζεται το υπ αριθμ. 252 Διάταγμα «Περὶ ἐξετάσεως τῶν δημοδιδασκάλων». Η φιλοσοφία του Διατάγματος παρουσιάζεται εν εκτάσει από τον τότε Γεν. Επιθεωρητή Εκπαίδευσης, Εμμ. Γενεράλι, προς τον Επίτροπο της Παιδείας με το υπ' αριθ. πρωτ. 388/ 30 Δεκεμβρίου 1909 έγγραφό του. Κύρια σημεία του σημαντικού αυτού εγγράφου αποτελούν η στηλίτευση των ακατάλληλων εκπαιδευτικών που κάνουν ζημιά στην πατρίδα και η ανάγκη απομακρύνσεώς τους από την εκπαίδευση: «Κύριε Ἐπίτροπε, Οἱ ἀσκοῦντες ἐν ἡμῖν τὸ τοῦ διδασκάλου ἔργον, ἐκτὸς τῶν πτυχιούχων καὶ ἐλαχίστου ἀριθμοῦ ἄλλων δι' ἐξετάσεων ἀνεγνωρισμένων, καίπερ ἀπὸ κατωτέρων προσόντων ὁρμωμένων διὰ τινα φυσικὴν δεξιότητα ἱκανῶν, κατὰ πεντήκοντα ἐπὶ τοῖς ἑκατὸν εἶναι ἄχρηστοι, μᾶλλον δὲ ἐπιζήμιοι εἰς τὴν παιδευομένην νεότητα... οἱ τοιοῦτοι λυμαίνονται τὴν πατρίδα ἀποτυφλοῦντες ἐν τῇ πρώτῃ αὐτῶν ἀναπτύξει τοὺς τρυφερωτάτους αὐτῆς βλαστοὺς ἐπὶ ἀνεπανορθώτῳ καὶ ἀνεκκλήτῳ καταστροφῇ...»τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων ὑποβάλλω εὐσεβάστως τὴν γνώμην ὅτι εἶναι ἀδήριτος ἀνάγκη νὰ ἀποκαθάρωμεν τὸ διδακτικὸν προσωπικὸν διὰ γενικῶν ἐξετάσεων, ὧν νὰ ἐξαιρεθῶσι μόνον οἱ πτυχιοῦχοι τῶν Διδασκαλείων καὶ οἱ ὁριστικοὶ
Με βάση το Διάταγμα όσοι στο μέλλον επιθυμούσαν να διορίζονται διδάσκαλοι στην Κρήτη έπρεπε πρώτα να υποστούν εξετάσεις. Στο Διάταγμα ορίζονταν ο χώρος (Χανιά Ρέθυμνο Ηράκλειο Νεάπολη) και ο χρόνος των εξετάσεων (εντός του Ιουλίου), οι συμμετέχοντες που ήταν υποχρεωτικά δάσκαλοι, η εξεταστέα ύλη και ο τρόπος εξετάσεως (θεωρητικές, γραπτές και προφορικές, και πρακτικές εξετάσεις). Οι εξετάσεις αφορούσαν και τους Μουσουλμάνους για τους οποίους ωστόσο συγκροτούνταν ειδική Επιτροπή με προεδρεύοντα το Γυμνασιάρχη Ηρακλείου. Οι επιτυχόντες στις εξετάσεις ανάλογα με την επίδοσή τους κατατάσσονταν σε πρωτοβάθμιους (άριστα), δευτεροβάθμιους (πάνυ καλώς) και τριτοβάθμιους (καλώς). Οι δύο πρώτοι ήταν οριστικοί, αλλά δεν θα διορίζονταν Διευθυντές ανώτερων ή Πολυταξίων Δημοτικών σχολείων. Το Διάταγμα περί εξετάσεων λίγους μήνες μετά τη δημοσίευσή του προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις τόσο στον πολιτικό όσο και στον εκπαιδευτικό τύπο. Από τον επί της Παιδείας Επίτροπο, Β. Ι. Σκουλά, τον Οκτώβριο του 1910 εισάγονται στη Βουλή περί τα 20 τυπωμένα Νομοσχέδια προς συζήτηση.
Δεν είναι τυχαίο που στην Αιτιολογική του Έκθεση ο Σύμβουλος αναφέρεται χαρακτηριστικά στην εν γένει κακή κατάσταση της εκπαίδευσης στην Κρήτη και επικρίνει τη μεταρρυθμιστική σπουδή που είχε καταλάβει τις προηγούμενες κυβερνήσεις, η οποία έβλαψε ανεπανόρθωτα την εκπαίδευση στο νησί: «Καταφαίνεται δε ότι ανίσως ειναι μεμερισμένη παρ ημιν κατ επαρχίας η παίδευσις, ανίσως ειναι διανενεμημένοι οι διδάσκαλοι, αλλαχου ειναι πλείονες του δέοντος, αλλαχου ολιγώτεροι και εν γένει επικρατει ποιά τις αταξία εις το σύνολον, ης την διόρθωσιν πολλα δυσχεραίνουσιν, αλλά μάλιστα το ελαστικον της νομοθεσίας. η Σεβ. Συνέλευσις αδύνατον βεβαίως ειναι εν σμικρω χρόνω πάντα να μελετήση προσηκόντως και εν επιγνώσει να νομοθετήση προς ιατρείαν των νοσηρων, προς ανόρθωσιν των πεπτοκότων θα υποβάλωμεν σχέδια νόμων περι παντος ό,τι φρονουμεν ότι χρήζει διορθώσεως, συμπληρώσεως ή κατασκευης εξ υπαρχης Κακως λοιπον παρ ημιν, νομίζομεν, οι εκπαιδευτικοι νόμοι δεν διετηρήθησαν αμετάβλητοι, ίνα εφαρμοζόμενοι κριθωσιν αλλα κατά διετίαν μεταβάλλοντο ψηφιζόμενοι εκάστοτε εν σπουδη και αμελετήτως, ώστε όντες γεννήματα σπουδης και αμελετησίας ειναι πλήρεις χασμάτων, αντιφάσεων, συγκρούσεων, παρέχοντες λαβας εις παρερμηνείας και καταστρατηγήσεις, ενι δ ειπειν λόγω, εν συγχύσει και ταραχη όντες. Και το χειρότερον, αν εξαιρεθη ο τελευταιος υπ αριθμον 691, ο ολιγώτερα τρωτα έχων Νόμος, πας νεώτερος ειναι κατώτερος υπο πασαν έποψιν του πρεσβυτέρου αυτου αδελφου Και κατα τουτο άρα ηστοχήσαμεν του ορθου μη αφήσαντες τον πρωτον του 1900 οργανισμον να δοκιμασθη εν εφαρμογη μιας τουλάχιστον πενταετίας, αλλα σπεύσαντες να μεταβάλωμεν νομίζοντες ότι ιώμεθα το ενυπάρχον κακον, εν ω ιώμενοι χειρον εποιήσαμεν Αλλα θα περιορισθωμεν σήμερον εις τα κυριώτατα σημεια διότι δια τούτων πεποίθαμεν ότι τιθεμένων αδιαρρήκτων φραγμων εις τα έκτροπα θα ορθοποδήση μεν η παιδεία ουσιαστικως, θ απαλλαχθη δε η κεντρικη υπηρεσία των φοβερων ενοχλήσεων, εις ας ειναι εκτεθειμένη, θα σωθη δε και η τάξις των πολιτευομένων, ους αι κρατουσαι συνθηκαι μεταβάλλουσιν εις υπηρέτας συμφεροντιδίων φαύλων προς ουδεν αγαθον της εκπαιδεύσεως συντελούντων».
Τι το πρακτέον;. στον Κήρυκα Χανίων ο πολιτευτής Κωνσταντίνος Φούμης, ανήσυχος και προβληματισμένος για την απελπιστική κατάσταση που επικρατούσε στον δημόσιο τομέα, δημοσιεύει μία οξύτατη κριτική για τα εκπαιδευτικά πράγματα της Κρήτης, με τίτλο Τι το πρακτέον;.
Στο άρθρο αυτό ο Κ. Φούμης προσπαθούσε να διαγνώσει τα αίτια της όλης πολιτικής κακοδαιμονίας. Ως πρώτη σοβαρή αιτία αναφέρει την έλλειψη πολιτικής και πνευματικής μορφώσεως, η οποία οφειλόταν στην έλλειψη οικονομικής αναπτύξεως. Αρκεί κανείς να δει τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων της Δημοτικής και Μέσης εκπαίδευσης, όπως χαρακτηριστικά έγραφε, για να πειστεί. Η πελατειακή σχέση των Κρητών με τους Βουλευτές είχε ως αποτέλεσμα την προώθηση μιας θεσισκοπικής και αργομισθικής νοοτροπίας που έστρεφε τη νεολαία στην ανώτερη εκπαίδευση, γεγονός το οποίο έβλαπτε κοινωνικά και οικονομικά την πολιτεία. Στα 656 σχολεία της Κρήτης εργάζονταν 933 διδάσκαλοι και διδασκάλισσες. Από αυτούς οι 688 που ήταν άνδρες κατατάσσονταν σε 21 κατηγορίες και οι 245 που ήταν γυναίκες σε 11. Υπήρχαν πτυχιούχοι διδασκαλιστές πρωτοβάθμιοι, δευτεροβάθμιοι, τριτοβάθμιοι και λίγοι οριστικοί, υποδιδάσκαλοι πρωτοβάθμιοι, δευτεροβάθμιοι, τριτοβάθμιοι, τεταρτοβάθμιοι, προσωρινοί ή μη, γραμματοδιδάσκαλοι, γυμνασιακοί μαθητές, πρώτης, δευτέρας, τρίτης, τετάρτης τάξεως, ή τελειόφοιτοι, κλπ. Από τις ποικίλες αυτές κατηγορίες των διδασκάλων που δίδασκαν 40.559 μαθητές εγγεγραμμένους ως φοιτώντες το 1909 1910, σε σχέση με 35.844 το 1899 1900, μονάχα οι 317 πληρούσαν τις προϋποθέσεις, ενώ το μεγαλύτερο μέρος, ήτοι οι 537, δεν ήταν «ουδε κατα προσέγγισιν άξιοι του ονόματος, ουδε του προορισμου των», δηδαλή τα 3]5 δεν εκπληρούσαν τον προορισμό του διδασκάλου, δηλαδή τα 3]5 της κρητικής νεολαίας μορφώνονταν κακώς και επιβλαβώς, «πιθανώτατα διαστρεβλουται η διάνοια αυτων, παρασκευάζουσι δε την δυστυχίαν και εαυτων και της πατρίδος ως παρεχομένοις αυτοις τοιαύτης ανίσου και κακης ποιότητος πνευματικης τροφης και δαπανωνται τα 3]5 εκ της δια την δημοτικην εκπαίδευσιν πιστώσεως των 805.749 δραχμων ετησίως»