1. Εισαγωγή ΘΕΜΑΤΑ ΕΙΔΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Η/Υ ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Δικηγόρος, LL.M. (Leicester) Στην «Κοινωνία της Πληροφορίας» (Information Society) είναι γεγονός ότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (Η/Υ, λογισμικό) συνιστούν, πλέον, αναπόσπαστο μέρος των περισσοτέρων ανθρωπίνων δραστηριοτήτων: οικονομικών, πολιτιστικών, πολιτικών, κοινωνικών κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, το διαδίκτυο (Internet) μάς παρέχει εξαιρετικές διευκολύνσεις μέσω της άμεσης πρόσβασης σε πληροφορίες, αλλά και της δυνατότητας διεκπεραίωσης συναλλαγών μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Τα σύνορα έχουν, πλέον, καταργηθεί και ένα νέο περιβάλλον παγκοσμιοποιημένης (ή, αλλιώς, διεθνοποιημένης) κοινωνίας, ειδικά στον τομέα των οικονομικών δραστηριοτήτων, συγκροτείται και αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς. Υπό το νέο αυτό καθεστώς, τα προγράμματα Η/Υ διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο, καθώς συνιστούν τα πρωτεύοντα εργαλεία για την κατασκευή της δομής και λειτουργίας αυτής της νέας πραγματικότητας, γι αυτό και η ανάγκη αποτελεσματικής προστασίας τους καθίσταται πλέον πιο επιτακτική παρά ποτέ. Είναι χαρακτηριστικό ότι το έτος 2000 το ποσοστό πειρατείας λογισμικού ανήλθε στο 39% παγκοσμίως, το οποίο μεταφράζεται σε απώλεια εσόδων για τις εταιρίες λογισμικού ύψους 13.075.301.000 δολλαρίων ΗΠΑ, ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό εκτοξεύτηκε στο 63%, που συνιστά απώλειες από φόρους για το ελληνικό κράτος που ανέρχονται στα 129.000.000 ΕΥΡΩ 1! 2. Το πρόγραμμα Η/Υ ως προστατευόμενο έργο λόγου Για μεγάλο χρονικό διάστημα διατυπώνονταν διάφορες απόψεις ως προς το καθεστώς της νομικής προστασίας των προγραμμάτων Η/Υ. Χαρακτηριστικά υποστηρίχθηκαν απόψεις που ήθελαν τα προγράμματα Η/Υ να προστατευθούν είτε ως ευρεσιτεχνίες, είτε με τη θέσπιση ενός νέου sui generis πνευματικού δικαιώματος κατά το παράδειγμα των βάσεων δεδομένων 2. Αυτές οι προτάσεις, ωστόσο, απερρίφθησαν ως ανεπαρκείς και ανεφάρμοστες. 1. Βλ. σχετικά εφημερίδα «ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ», 11 Ιανουαρίου 2004, σελ. 18. 2. Βλ. Kindermann, Special Systems for Computer Software Protection - A comparative study, 7 ΙΙC (1976), 301 επ., σε: Μ. - Θ. Μαρίνος, Η προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών κατά το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας, ΕΕμπΔ 1986, 587, υποσ. 66. Βλ. Οδηγία 96/9/ΕΟΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την νομική προστασία των βάσεων δεδομένων (L 77/27.3.1996).
254 Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Digesta 2004 Κάτω από το σύστημα προστασίας των ευρεσιτεχνιών τα προγράμματα Η/Υ θα μπορούσαν να προστατευτούν υπό την προϋπόθεση ότι ενέχουν ταυτόχρονα τα στοιχεία της νεωτερικότητας (novelty) και της εφευρετικότητας (inventiveness). Αυτό, όμως, θα έθετε ένα πολύ υψηλό επίπεδο προϋποθέσεων παροχής προστασίας, δοθέντος ότι τα προγράμματα Η/Υ και εν γένει οι νέες τεχνολογίες εξελίσσονται μεν με ραγδαίους ρυθμούς, αλλά ταυτόχρονα κάθε εξέλιξη περιλαμβάνει πολύ μικρά βήματα εμπρός τα οποία πιθανόν να μην πληρούσαν κάποια από τις προαναφερόμενες προϋποθέσεις. Επιπλέον, ο δημιουργός θα έπρεπε να ακολουθήσει μία γραφειοκρατική και χρονοβόρα διαδικασία για να αποκτήσει την αναγνώριση της ευρεσιτεχνίας για το έργο του, πράγμα το οποίο δε συνάδει με την ανάγκη για άμεση θέση του έργου σε κυκλοφορία στην αγορά των νέων τεχνολογιών υπό το καθεστώς ενός σκληρού οικονομικού ανταγωνισμού, αλλά και υπό τις αυξημένες ανάγκες και απαιτήσεις των καταναλωτών - χρηστών 3. Από την άλλη πλευρά, η θέσπιση ενός νέου sui generis πνευματικού δικαιώματος κρίθηκε προφανώς ατελέσφορη, καθώς θα απαιτούσε μία νέα διεθνή συνθήκη ή συμφωνία, η οποία, αναπόφευκτα, θα συνεπαγόταν μακροχρόνιες διαβουλεύσεις και διαπραγματεύσεις μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών και ακόμα μεγαλύτερη καθυστέρηση μέχρι την υιοθέτησή της από τα εθνικά δίκαια των συμβαλλομένων κρατών. Γι αυτό και προκρίθηκε το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright) ως το πλέον πρόσφορο για την προστασία των προγραμμάτων Η/Υ, καθώς προσφέρει άμεση αναγνώριση και προστασία στο έργο χωρίς διοικητικές ή άλλες χρονοβόρες διατυπώσεις. Το πρόγραμμα Η/Υ αποτελεί το τελικό προϊόν ή την αποκρυστάλλωση μιας ε- ξελικτικής διαδικασίας και το σπουδαιότερο μέρος ενός «πακέτου» λογισμικού (software) 4. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Διανοητικής Προστασίας (WIPO) ως πρόγραμμα Η/Υ νοείται «ένα σύνολο εντολών, ικανό όταν ενσωματωθεί σε ένα μέσο που μπορεί να διαβαστεί από μηχανή, να οδηγήσει μία μηχανή με δυνατότητα επεξεργασίας πληροφοριών, να υποδείξει, να εκτελέσει ή να πετύχει μία ορισμένη λειτουργία, αποστολή ή αποτέλεσμα» 5. Οι εντολές αυτές είναι, ουσιαστικά, μία σειρά 3. Μαρίνος, Λογισμικό (Software), Νομική προστασία και συμβάσεις Ι, Κριτική, 1989, σελ. 37-39. 4. Το λογισμικό περιλαμβάνει το πρόγραμμα Η/Υ, την περιγραφή του (program description) καθώς και το συνοδευτικό υλικό υποστήριξής του (supporting material). Βλ. Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 27-29. 5. Βλ.: Πρότυπες Οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Προστασίας (WIPO) βλ. WIPO Model Privisions of the protection of Computer Software, WIPO Publ. No 814, Genf 1978. Βλ. σχετικά: Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 27 κ.ε. και του ιδίου, Η προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών κατά το ελληνικό δίκαιο των εφευρέσεων και το ευρωπαϊκό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, ΝοΒ 34 (1986), σελ. 157. Ανάλογο πολύ ευρύ ορισμό περιλαμβάνει και η νομοθεσία των ΗΠΑ: Section 101 US Copyright Act. 02/05/14 Digesta ΡΕΝΑ Φωτοστοιχειοθεσία Α. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 7 ΤΗΛ. 210-36.36.325 FAX 210-36.25.849
Digesta 2004 Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ 255 μαθηματικών τύπων (αλγόριθμοι 6 ), γραμμένων σε μία γλώσσα υψηλού επιπέδου (high level language) κατανοητή από τον άνθρωπο (BASIC, FORTRAN, PASCAL, COBOL κ.λπ.) και αποτελούν τον λεγόμενο πηγαίο κώδικα (source code) ή πηγαία γλώσσα του προγράμματος. Προκειμένου το πρόγραμμα να λειτουργήσει μέσω ενός υπολογιστή «μεταφράζεται» (μέσω ενός μεταφραστικού προγράμματος - compiler, assembler) από τον πηγαίο κώδικα σε μία γλώσσα χαμηλότερου επιπέδου (low level language), τη λεγόμενη γλώσσα μηχανής ή αλλιώς αντικειμενικό κώδικα (object code) ή κώδικα μηχανής, η οποία βασίζεται στο δυαδικό σύστημα αρίθμησης 0-1. Σε αυτήν ακριβώς τη μορφή του το πρόγραμμα Η/Υ αποθηκεύεται σε έναν υλικό φορέα, όπως το CD-ROM ή το Floppy-Disc, και γίνεται αντιληπτό από τον υπολογιστή, όταν αυτό «φορτωθεί» στην κεντρική του μνήμη (μνήμη ανάγνωσης/γραφής ή μνήμη τυχαίας προσπέλασης - RAM) 7. Η επιτυχία ενός προγράμματος εξαρτάται αφ ενός από το εάν είναι τελικώς ι- κανό να εκτελέσει τις εντολές και τους σκοπούς για τους οποίους δημιουργήθηκε, αλλά κυρίως εάν αυτός ο σκοπός μπορεί να πραγματωθεί μέσω μίας λειτουργίας κατά το δυνατόν απλής και κατανοητής (user friendly) από τον χρήστη του προγράμματος. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δημιουργίας εξεύρεσης και ανάπτυξης του κατάλληλου αλγορίθμου και διαμόρφωσης ενός φιλικού προς τον χρήστη συστήματος διασύνδεσης (user interface) και παρουσίασης των επιλογών (menu system), το ο- ποίο συνοδεύει το πρόγραμμα, απαιτεί σημαντικό βαθμό δημιουργικότητας και, κατ επέκταση, πρωτοτυπίας εκ μέρους του προγραμματιστή 8. Παρ όλα αυτά, κανένα από τα υφιστάμενα νομικά κείμενα δεν περιλαμβάνει κάποιον συγκεκριμένο ορισμό για τα προγράμματα H/Y. H αιτία αυτής της παραλείψεως είναι προφανής. Οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι τόσο ραγδαίες, ώστε η πρόσδοση κάποιου συγκεκριμένου ορισμού θα μπορούσε πολύ γρήγορα να αποδειχθεί παρωχημένη. Αντιθέτως, η υιοθέτηση ενός πολύ ευρέως ορισμού παρέχει στις σχετικές νομικές διατάξεις την αναγκαία ευκαμψία, ώστε σε ένα τόσο ρευστό και ταχύτατα εξελισσόμενο περιβάλλον όπως η κοινωνία της πληροφορίας να διασφαλίζεται η κατά το δυνατόν μεγαλύτερη ευελιξία προσαρμογής του Νόμου σε ό, τι η ίδια η επιστήμη της πληροφορικής χαρακτηρίζει ως πρόγραμμα Η/Υ 9. Εν τούτοις, όλα τα νομικά συστήματα παγκοσμίως ρητώς συμπεριλαμβάνουν τα προγράμματα Η/Υ στα έργα λόγου που προστατεύονται κατά τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Το ακρογωνιαίο άρθρο 2 της Σύμβαση της Βέρνης ορίζει 6. Ως αλγόριθμος περιγράφεται κάθε διαδικασία επιλύσεως ενός προβλήματος, η εκτέλεση της οποίας έχει προκαθορισθεί μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. Βλ. Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 32 και του ιδίου σε: ΕΕμπΔ 1986 ό.π. σελ. 577-579. 7. Για τον τρόπο ανάπτυξης ενός προγράμματος Η/Υ βλ. Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 33-37. 8. Μαρίνος, όπ.αν. 9. Μαρίνος, Λογισμικό (Software), Νομική προστασία και συμβάσεις II, Κριτική, 1992, σελ. 95.
256 Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Digesta 2004 ότι η έννοια «έργα λόγου» περιλαμβάνει, ανάμεσα σε άλλα, έργα ανεξαρτήτως του τρόπου ή του μέσου έκφρασής τους 10. Τα προγράμματα Η/Υ πληρούν την προϋπόθεση της έκφρασης, όπως αυτή ορίζεται διασταλτικά στη Σύμβαση της Βέρνης, καθώς τόσο ο πηγαίος κώδικας (πηγαία γλώσσα), όσο και αντικειμενικός κώδικας (γλώσσα μηχανής) θεωρούνται ως μορφές τεχνητής γλώσσας, ως μέσα έκφρασης με συγκεκριμένους κανόνες δόμησης και λειτουργίας που αποδίδουν συγκεκριμένα νοήματα 11. Το πρόγραμμα Η/Υ μέσα από τους διάφορους τύπους της κωδικοποιημένης δομής του δρα ως μέσο κατασκευής νοήματος και ταυτότητας κατά τον ίδιο τρόπο όπως η ομιλία. Στην κοινωνία της πληροφορίας το πρόγραμμα Η/Υ (software) αποτελεί τρόπο έκφρασης 12. Η Κοινοτική Οδηγία 91/250 13 εντάσει τα προγράμματα Η/Υ στα πλαίσια της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, υποχρεώνοντας τα κράτη - μέλη της Ε.Ε. να τα αναγνωρίσουν ως έργα λόγου που προστατεύονται με τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Πάντως και η Οδηγία αποφεύγει να δώσει έναν συγκεκριμένο ορισμό στα προγράμματα Η/Υ. Αναφέρει μόνο στο Προοίμιο ότι ο όρος πρόγραμμα Η/Υ «θα περιλαμβάνει προγράμματα σε κάθε μορφή (πηγαίος κώδικας, αντικειμενικός κώδικας, διάγραμμα ροής κ.λπ.), συμπεριλαμβανομένων και εκείνων, τα οποία είναι ενσωματωμένα σε hardware... καθώς επίσης και το προπαρασκευαστικό υλικό σχεδιασμού τους (preparatory design work), στο βαθμό, όμως, που το υλικό αυτό είναι τέτοιο που να οδηγεί στην ολοκλήρωση του προγράμματος σε μελλοντικό στάδιο» 14. Παρ όλα αυτά, τα προγράμματα Η/Υ ορίζονται στην Πράσινη Βίβλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «για την πνευματική ιδιοκτησία και την πρόκληση της τεχνολογίας» ως «ένα σύνολο από οδηγίες που σκοπό έχει να προκαλέσει μία μηχανή ανάλυσης (processing) πληροφοριών, έναν υπολογιστή, να εκτελέσει τις λειτουργίες του... Το πρόγραμμα, μαζί με το υλικό υποστήριξης και το προπαρασκευαστικό υλικό του, συνιστούν το λογισμικό» 15. Στα πλαίσια εφαρμογής της κοινοτικής οδηγίας ο Έλληνας νομοθέτης περιέλα- 10. Σύμβαση της Βέρνης για την προστασία λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων. 11. Βλ. σχετικά Β. Fitzgerald, Software as discourse? The challenge to information law, 2000 EIPR, 47. 12. Fitgerald, όπ.αν. 13. Οδηγία 91/250/ΕΟΚ του Συμβουλίου για την νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών (L 222/17.5.1991), άρθρο 1(1). Για ανάλυση της Οδηγίας βλ. ενδεικτικά: Herald D.J. Jongen - Alfred P. Meijboom (eds.), Copyright Software Protection in the E.C., Computer Law Series 12, Kluwer Law and Taxation Publishers, 1993, Thomas Dreier, The Council Directive of 14 May 1991 on the Legal Protection of Computer Programs, (1991) EIPR, 319, Robbie Downing, EC information technology law, Jonh Wiley & Sons Publ., 1995, σελ. 81-105, Μαρίνος, Λογισμικό II, ό.π. σελ. 90-121. 14. Βλ. Προοίμιο Οδηγίας, παρ. 7. Το προπαρασκευαστικό υλικό αναφέρεται ρητώς και στο άρθρο 1(2) της Οδηγίας. 15. European Commission Green Paper on copyright and the challenge of technology, COM (88) 172 final, στη σελ. 170. 02/05/14 Digesta ΡΕΝΑ Φωτοστοιχειοθεσία Α. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 7 ΤΗΛ. 210-36.36.325 FAX 210-36.25.849
Digesta 2004 Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ 257 βε ρητώς στον ν. 2121/93 τα προγράμματα Η/Υ μεταξύ των προστατευόμενων έργων 16. Όπως και στην Οδηγία, έτσι και στον ν. 2121/93 δεν περιλαμβάνεται κάποιος συγκεκριμένος ορισμός του προγράμματος Η/Υ, προκειμένου να υπάρχει η ανάλογη ευελιξία ώστε να είναι εφαρμόσιμες οι σχετικές διατάξεις σε κάθε μελλοντική τεχνολογική εξέλιξη, την οποία η ίδια η επιστήμη της πληροφορικής χαρακτηρίζει ως πρόγραμμα Η/Υ. 3. To κριτήριο της πρωτοτυπίας στα προγράμματα Η/Υ Σύμφωνα με την κλασική αρχή της πνευματικής ιδιοκτησίας, τα προγράμματα Η/Υ προστατεύονται κατά τις σχετικές διατάξεις εφ όσον είναι έργα πρωτότυπα. Η πρωτοτυπία έγκειται στο ότι το έργο πρέπει να αντανακλά την προσωπικότητα του δημιουργού και έτσι να έχει μία ιδιαίτερη ατομικότητα 17. Η τάση αυτή ενυπάρχει στα δίκαια της ηπειρωτικής Ευρώπης (civil law ή droit d auteur) με διάφορες διακυμάνσεις και με πιο αυστηρές τις προϋποθέσεις εκείνες που θέτει το Γερμανικό δίκαιο 18. Αντιθέτως, η έννοια της πρωτοτυπίας (originality) κατά το αγγλοσαξωνικό δίκαιο (common law) υιοθετεί ένα χαμηλό επίπεδο (minimum threshold) δημιουργικότητας για την παροχή προστασίας υπό την μορφή του copyright, το οποίο συνίσταται είτε στο ότι το έργο δεν θα πρέπει να είναι αντικείμενο αντιγραφής (κατά το αμερικάνικο δίκαιο) 19, είτε ότι το έργο πρέπει να είναι απλώς αποτέλεσμα της διανοητικής εργασίας του δημιουργού (κατά το αγγλικό δίκαιο) 20. 16. Ν. 2121/93 «Πνευματική ιδιοκτησία, συγγενικά δικαιώματα και πολιτιστικά θέματα», (ΦΕΚ Α 25/3.4.1993), άρθρο 2 παρ. 3. Βλ. σχετικά: Διονυσία Καλλινίκου, Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα, Σάκκουλας, 2000, σελ. 50-59. 17. Κουμάντος, Πνευματική ιδιοκτησία, Σάκκουλας, 8η έκδοση (2002), σελ. 108. 18. Βλ. άρθρο 2(2) του Γερμανικού Νόμου για την πνευματική ιδιοκτησία. Η γερμανική νομολογία απαιτεί μία συμβολή του δημιουργού που να υπερβαίνει το επίπεδο του «μέσου προγραμματιστή». Βλ απόφαση Γερμανικού Ακυρωτικού BGH Inkassoprogramm CR 1985, ΕΕμπΔ 1986, σελ. 367 (με παρατηρήσεις Λιακόπουλου). 19. Στις ΗΠΑ, χαρακτηριστικά μέχρι το 1991 το κριτήριο ήταν «sweat of the brow» - ο ιδρώτας του προσώπου. Η υπόθεση Feist Publications κατά Rural Telephone, 499 US 340, 1991, εισήγαγε και στην αμερικάνικη νομολογία την προϋπόθεση της ύπαρξης ενός βαθμού ικανότητας και κόπου (skill and labour). Βλ. σχετικά: Dennis S. Karjala, Recent United States and international development in software protection (parts 1 & 2), 1994 EIPR, 13 και 1994 EIPR, 58. 20. Στη Μεγάλη Βρεττανία το κριτήριο ήταν «skill, judgement and labour» - ικανότητα, επιδεξιότητα και κόπος. Βλ. ενδεικτικά: John Holyoak - Paul Torremans, Intellectual property law, 2nd ed., Butterworths, 1998, W.R. Cornish, Intellectual property: Patents, Copyright, Trade Marks and allied rights, Sweet & Maxwell, 4th ed., 1999, Stanley Lai, The Copyright protection of computer software in the United Kingdom, Hart Publishing, 2000. Για μία συνοπτική και περιεκτική συγκριτική ανάλυση των δύο συστημάτων: Estelle Derclaye, Software copyright protection: Can Europe learn from American case law? (parts 1 & 2), 2000 EIPR 7 και 2000 EIPR 56. Βλ. επίσης: Irini Stamatoudi, Copyright and Multmedia Works - A Comparative Analysis, Cambridge University Press, 2002, σελ. 51-62, Daniel
258 Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Digesta 2004 Η Οδηγία 91/250 υιοθετεί, τελικώς, τις αρχές που απορρέουν από το αγγλοσαξωνικό δίκαιο καθιερώνοντας ως προϋπόθεση για την παροχή προστασίας σε ένα πρόγραμμα Η/Υ το ότι αυτό είναι αποτέλεσμα προσωπικής πνευματικής εργασίας του δημιουργού του 21. Με άλλα λόγια, δηλαδή, αρκείται στο να μην είναι το πρόγραμμα αποτέλεσμα αντιγραφής 22. Η υιοθέτηση ενός τόσο χαμηλού κριτηρίου είναι μάλλον συνεπής ως προς τη μορφή ακριβώς των προγραμμάτων Η/Υ ως έργων προστατευομένων από την πνευματική ιδιοκτησία. Είναι, δε, χαρακτηριστικό ότι για πρώτη φορά περιλαμβάνεται σε νομοθετικό κείμενο ένας ορισμός της πρωτοτυπίας. Αυτό ακριβώς δικαιολογείται από την ιδιαιτερότητα των προγραμμάτων Η/Υ ως έργων λόγου. Ιδιαιτερότητα που συνίσταται στο ότι τα προγράμματα Η/Υ εκπονούνται για την εκτέλεση κάποιων συγκεκριμένων σκοπών - λειτουργιών. Έχουν, δηλαδή, μία χρηστική ιδιότητα, έναν λειτουργικό σκοπό (utilitarian function) 23. Η προϋπόθεση της πρωτοτυπίας σημαίνει ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν προστατεύει ιδέες ή αρχές αλλά την μορφή έκφρασης των ιδεών 24. Η βασική αιτιολόγηση είναι ότι οι ιδέες δεν είναι απτές για να προσελκύουν την ανάλογη προστασία. Άλλωστε, κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε μονοπώληση ιδεών και θεωριών και κατ ε- πέκταση σε μονοπώληση της γνώσης. Μόνο όταν η ιδέα λάβει μία συγκεκριμένη μορφή έκφρασης (γραπτή ή προφορική) μπορεί να γίνει εκμεταλλεύσιμη και αποτιμητή ως προς την αξία της, και συνεπώς τότε μόνο μπορεί και πρέπει να προστατευτεί 25. Η Οδηγία εξαιρεί τις αρχές και τις ιδέες από το παρεχόμενο πλαίσιο προστασίας των προγραμμάτων Η/Υ, περιλαμβανομένων και των ιδεών στις οποίες βασίζονται τα συστήματα διασύνδεσης του προγράμματος 26. Εν τούτοις, η Οδηγία δεν εξήρεσε από το πλαίσιο προστασίας τους αλγόριθμους και τις γλώσσες προγραμματισμού, με εξαίρεση, όμως, την περίπτωση στην οποία περιλαμβάνουν ιδέες και αρχές 27. Attridge, Copyright protection for computer software, 2000 EIPR 563 και Gillian Davies, The convergence of copyright and author s rights - Reality or chimera? 26 ΙΙC, 1995, 964. 21. Άρθρο 1(3) Οδηγίας. 22. Κουμάντος, ό.π, σελ. 106. Το «αξίωμα» αυτό εκπηγάζει από την χαρακτηριστική φράση του Δικαστή Peterson στην θεμελιώδη υπόθεση της αγγλικής νομολογίας: London Press Ltd κατά University Tutorial Press Ltd, (1916) 2 Ch. 601, ο οποίος δήλωσε χαρακτηριστικά: «what is worth copying is prima facie worth protecting». 23. Josef Drexl, What is protected in a computer program?, 15 IIC Studies, 1994, σελ. 16. Βλ. και σχετικές απόψεις περί διαχωρισμού των έργων σε «υψηλής δημιουργικότητας» (high authorship) και «χαμηλής δημιουργικότητας» (low authorship) όπως λ.χ. τα προγράμματα Η/Υ κ.λπ. σε: Κουμάντο, ό.π. σελ. 109 και Γ.Ι. Νούσκαλη, Ποινική προστασία προγραμμάτων Η/Υ στο ν. 2121/93, Σάκκουλας, 2003, σελ. 37. 24. Βλ. γενικά, Κουμάντος, ό.π., σελ. 113-118. 25. Ιan J. Lloyd, Information Technology Law, 3d ed, 2000, Butterworths, σελ. 406. 26. Άρθρο 1(2) Οδηγίας. 27. Άρθρο 1(2) Οδηγίας και Προοίμιο, παρ. 14. 02/05/14 Digesta ΡΕΝΑ Φωτοστοιχειοθεσία Α. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 7 ΤΗΛ. 210-36.36.325 FAX 210-36.25.849
Digesta 2004 Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ 259 To καίριο ζήτημα που τίθεται στο σημείο αυτό είναι, πού ακριβώς βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ιδέας και έκφρασης σε ένα πρόγραμμα H/Y. H διαφορά, όμως, ενός προγράμματος Η/Υ σε σχέση με τα προστατευόμενα από την πνευματική ιδιοκτησία έργα λόγου ή τέχνης έγκειται στο ότι, σε αντίθεση με τα τελευταία, ο σκοπός εκπόνησης ενός προγράμματος είναι η εκτέλεση μιας εργασίας και όχι απλά η «ανακοίνωσή» του στο κοινό. Ουσιαστικά, η εκπόνηση ενός προγράμματος συνίσταται, σχηματικά θα λέγαμε, στην διαδικασία της βαθμιαίας ανάπτυξης και συγκεκριμενοποίησης του αλγόριθμου, σε βαθμό τέτοιο που να είναι κατανοητός από την μηχανή, ώστε καταληκτικά να επιτυγχάνεται ο επιδιωκόμενος σκοπός του προγράμματος 28. Συνεπώς, δεν προστατεύεται ο σκελετός του προγράμματος (η ιδέα, ο αφηρημένος αλγόριθμος, οι γλώσσες προγραμματισμού, οι διαδικασίες και οι τεχνικές του), αλλά ο «ιστός» του, όπως αυτός δημιουργείται με τη βαθμιαία συγκεκριμενοποίηση του αλγόριθμου 29. Με άλλα λόγια, προστατεύονται οι περισσότεροι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εκφραστεί η ιδέα στην οποία βασίζεται το πρόγραμμα, δηλαδή όλες οι μορφές του προγράμματος (πηγαίος κώδικας, αντικειμενικός κώδικας, διάγραμμα ροής και ενσυρματωμένα προγράμματα). Η συλλογή της ύλης, η διαρρίθμηση και η διαπραγμάτευσή της συνιστούν τα στοιχεία εκείνα που απορρέουν από την προσωπική δημιουργική μοναδικότητα του δημιουργού και προσδίδουν πρωτοτυπία στη δουλειά του. Αντιθέτως, καθαρά τεχνικά στοιχεία, όπως η ταχύτητα του προγράμματος, η χωρητικότητα μνήμης του ή ο τρόπος χειρισμού του (το μενού) δεν προστατεύονται 30. Η απόφαση 5235/1992 του πολυμελούς πρωτοδικείου Αθηνών δέχεται ότι «κατ αρχήν η πρωτοτυπία δημιουργίας στα προγράμματα Η/Υ έγκειται στη συλλογή της ύλης, διαρρίθμηση και διαπραγμάτευσή της και, εφ όσον έστω και κατ ολίγον υπερβαίνει την στάθμη της πληροφορικής τεχνικής. Ενδείξεις για την πρωτοτυπία του προσβαλλομένου προγράμματος αποτελούν η διαφοροποίηση που φέρει το πρόγραμμα σε σχέση με την ισχύουσα στάθμη της πληροφορικής τεχνικής, το περιθώριο απόκλισης που έχει ο προγραμματισμός, αν ο σκοπός του προγράμματος επιτυγχάνεται με τα συνηθισμένα για τον μέσο πληροφορικό μέσα ή ασυνήθιστες μεθόδους, η ύπαρξη άλλων προγραμμάτων στην αγορά που επιτυγχάνουν το ίδιο αποτέλεσμα από άλλο δρόμο και με διαφορετική μέθοδο, η μοναδικότητα της επιτευχθείσης λύσης σε σχέση με το μέχρι σήμερα υφιστάμενο ύφος της πληροφορικής τεχνικής στο συγκεκριμένο 28. Για την έννοια και τη λειτουργία του αλγόριθμου βλ. Μαρίνος, Προστασία προγραμμάτων η- λεκτρονικών υπολογιστών, ΕΕμπΔ 1988, σελ. 577-579. 29. Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 33 και 55, και του ιδίου, Λογισμικό II, ό.π. σελ. 98. 30. Μαρίνος, Η προσβολή του λογισμικού (software) - Νομικές διαπιστώσεις και κατευθύνσεις, ΕΕμπΔ 1988, σελ. 563. Βλ. σχετικές αποφάσεις από την εθνική νομολογία: ΠολΠρωτΘεσ 18201/1998, ΕΕμπΔ 1999, 161, και ΠολΠρωτΑθ 9456/1995, ΕΕμπΔ 1996, σελ. 620.
260 Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Digesta 2004 κλάδο προγραμμάτων, η εμπορική επιτυχία του προγράμματος, οι ευμενείς κρίσεις ειδικών...» 31. Πολύ σημαντική είναι η απόφαση 30766/1996 του μονομελούς πρωτοδικείου Αθηνών 32. Η εν λόγω απόφαση εξέτασε το θέμα μίας κατά παραγγελία εκπόνησης πνευματικού έργου επτά ελληνικών μουσικών ρυθμών από έναν μουσικό - προγραμματιστή με τη χρήση ενός προγράμματος - μήτρας Η/Υ. Το δικαστήριο έκρινε ότι το εν λόγω έργο αποτελεί πνευματικό δημιούργημα που συνίσταται στην πρωτότυπη μουσική έκφραση μέσω προγράμματος Η/Υ επτά βασικών ελληνικών ρυθμών (ζεϊμπέκικο, τσιφτετέλι, συρτό κ.ά.) 33. Το δικαστήριο ρητώς έκρινε ότι η πρωτοτυπία του έργου - προγράμματος Η/Υ, όσον αφορά την έκφραση μέσω παραδοσιακών ελληνικών μουσικών ρυθμών, δεν αναιρείται από το γεγονός ότι πρόκειται για γνωστούς ρυθμούς χωρίς πρωτότυπη δημιουργία «εν όψει του γεγονότος ότι το δημιούργημα (του δημιουργού - προγραμματιστή) και η πρωτοτυπία του έγκειται στην από μέρους του μουσική επιλογή, έκφραση και απόδοση με συγκεκριμένο, προσωπικό τρόπο μιας ιδέας (όπως π.χ. ο ρυθμός του ζεϊμπέκικου, του καλαματιανού κ.λπ.), σε τρόπον ώστε ο χρήστης των αρμονίων, στα οποία ενσωματώνεται το παραπάνω πρόγραμμα Η/Υ, να συνοδεύεται από μια ιδεατή ορχήστρα πολλών μουσικών... Δηλαδή, ο τρόπος με τον οποίο θα αποδοθεί ο γνωστός ή παραδοσιακός ρυθμός αποτελεί προσωπική μουσική επιλογή του μουσικού - προγραμματιστή» 34. Συνάγεται, κατά συνέπεια, το συμπέρασμα ότι η πρωτοτυπία ενός έργου ενυπάρχει στην μορφή και το περιεχόμενό του και στο κατά πόσον αυτά τα στοιχεία του έργου αντανακλούν την προσωπική, ατομική διανοητική εργασία και δημιουργική συμβολή του δημιουργού. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το ζήτημα αυτό αποτελεί ένα κρίσιμο και ιδιαίτερα «λεπτό» σημείο που τα αρμόδια δικαστήρια θα πρέπει να εξετάζουν σε μία ad hoc βάση, θέτοντας ως κριτήριο σειρά αξιολογικών ενδείξεων που προαναφέρθηκαν. 4. Προσβολή προγράμματος Η/Υ- Ο διαχωρισμός ιδέας/έκφρασης Όπως είδαμε, η πνευματική ιδιοκτησία παρέχει προστασία στον τρόπο έκφρασης των ιδεών που ενυπάρχουν σε ένα πρόγραμμα Η/Υ. Από τις ενέργειες που προστατεύουν τον δημιουργό ενός έργου κατά τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας η πιο σημαντική είναι η αναπαραγωγή ολόκληρου ή σημαντικού μέρους του προγράμματος Η/Υ 35. Κατ επέκταση, υπάρχουν δύο είδη παράνομης αναπαραγω- 31. ΠολΠρωτΑθ 5235/1992, ΕΕμπΔ 1992, σελ. 675. Βλ. και ΜονΠρωτΘεσ 1571/1989, ΕΕμπΔ 1991, σελ. 157. Στη θεωρία βλ. Μαρίνο, Λογισμικό Ι, ό.π. σελ. 53-54. 32. ΜονΠρωτΑθ 30766/1996, ΔΕΕ 1997, σελ. 94 (με σχόλιο Λ. Κανέλλου). 33. Όπ.αν. σελ. 95. 34. Όπ. αν. σελ. 96. 35. Άρθρο 4 στ. α Κοινοτικής Οδηγίας. 02/05/14 Digesta ΡΕΝΑ Φωτοστοιχειοθεσία Α. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 7 ΤΗΛ. 210-36.36.325 FAX 210-36.25.849
Digesta 2004 Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ 261 γής ενός προγράμματος: η «πιστή» αντιγραφή (απομίμηση) και η «μη πιστή» αντιγραφή (literal και non literal copying, αντίστοιχα). Η πιστή αντιγραφή ολόκληρου του προγράμματος Η/Υ δεν ενέχει ιδιαίτερες δυσκολίες ως προς την νομική της αντιμετώπιση. Είναι, κατ ουσίαν, η ευθεία αντιγραφή ενός προγράμματος, κατά την οποία το σύνολο ή ουσιώδες μέρος του πηγαίου ή αντικειμενικού κώδικά του έχουν αντιγραφεί, και συνεπώς και τα δύο προγράμματα, αυθεντικό και αντιγεγραμμένο, είναι γραμμένα στην ίδια γλώσσα προγραμματισμού. Στην προκειμένη περίπτωση, ο δημιουργός του προσβληθέντος προγράμματος θα πρέπει να αποδείξει ότι ο προσβολέας είχε πρόσβαση στο πρόγραμμά του και ότι, όντως, υπάρχει ταυτότητα των πηγαίων κωδίκων ή ουσιώδης ομοιότητα των βασικών στοιχείων των δύο προγραμμάτων. Το θεμελιώδες ζήτημα που κρίνεται στην περίπτωση αυτή είναι το σε τί ακριβώς συνίσταται η ουσιώδης ομοιότητα. Το βασικό κριτήριο σύγκρισης πρέπει, κατά κύριο λόγο, να είναι η ποιοτική στάθμιση και σύγκριση της δομής και της διάταξης των προγραμμάτων, συνεπικουρούμενη, όμως, και από μία ποσοτική σύγκριση των πηγαίων κωδίκων 36. Πολύ πιο δύσκολη και περίπλοκη είναι η περίπτωση κατά την οποία κάποιος δεν αντιγράφει απλώς τον πηγαίο ή τον αντικειμενικό κώδικα του προγράμματος ως έχουν, αλλά υιοθετεί τη δομή και τμήματα του προγράμματος αναπαράγοντάς τα σε άλλη γλώσσα προγραμματισμού («μη πιστή» αντιγραφή). Στις περιπτώσεις αυτές, ενώ ο πηγαίος ή ο αντικειμενικός κώδικας των δύο προγραμμάτων είναι ε- ντελώς διαφορετικός, εντούτοις αυτά έχουν την ίδια δομή, ίδια εξωτερική εμφάνιση και ίδιες ή παρόμοιες λειτουργίες. Στην περίπτωση αυτή, το βάρος απόδειξης της παράνομης αντιγραφής είναι πολύ πιο δύσκολο από ότι στην περίπτωση της ευθείας, «πιστής» αντιγραφής του προστατευόμενου προγράμματος. Η νομολογία των δικαστηρίων των ΗΠΑ έχει, στο πέρασμα του χρόνου, αποκρυσταλλώσει τις βασικές έννοιες και τα στοιχεία βάσει των οποίων πρέπει να γίνεται η σύγκριση και η διάκριση των δύο προγραμμάτων 37. Στην υπόθεση «Whelan Associates Inc. κατά Jaslow Dental Laboratory Inc. and Others» 38 το δικαστήριο κλήθηκε να συγκρίνει δύο προγράμματα που σκοπό είχαν την οργάνωση και διαχείριση οδοντοτεχνικών εργαστηρίων. Τα προγράμματα ήταν γραμμένα σε διαφορετικές γλώσσες προγραμματισμού (EDL και COBOL, αντίστοιχα). Κατά συνέπεια, δεν υπήρχε ουσιώδης ομοιότητα μεταξύ των πηγαίων κωδικών τους. Το Δικαστήριο έκρινε ότι υπήρξε «μη πιστή» αντιγραφή του προστατευομένου έργου, καθ όσον υπήρχαν ουσιώδεις ομοιότητες (substantial similarities) στη δομή, τη σειρά και την οργάνωση (structure, sequence, organization) των 36. Βλ. σχετικά, Μαρίνος, Λογισμικό Ι, ό.π, σελ. 61-63 και του ιδίου, σε: ΕΕμπΔ 1988, ό.π. σελ. 568-571. 37. Βλ. ανάλυση και σχολιασμό της νομολογίας που ακολουθεί σε: Derclaye, Karjala και Grewal, ό.π. 38. 797 F. 2nd (3d Cirq. 1986).
262 Θεόδωρος Ν. Κριθαράς Digesta 2004 δύο προγραμμάτων. Ακολούθως, το δικαστήριο διερεύνησε το κατά πόσον η «μη πιστή» αντιγραφή συνιστούσε όντως και παράνομη προσβολή του προγράμματος H/Y. H εξέταση και η επεξήγηση του διαχωρισμού μεταξύ ιδέας και έκφρασης θεωρήθηκε ως ο ακρογωνιαίος λίθος για την επίλυση αυτού του ζητήματος. Το δικαστήριο έκρινε ότι ο σκοπός ή η λειτουργία ενός χρηστικού (utilitarian) έργου αποτελούν την ιδέα του, ενώ οτιδήποτε δεν είναι απαραίτητο για την επίτευξη αυτού του σκοπού ή της λειτουργίας αποτελεί την έκφραση της ιδέας 39. Στην προκειμένη περίπτωση, τα δύο αντιπαραβαλλόμενα προγράμματα επιτελούσαν την ίδια λειτουργία, τον ίδιο σκοπό (οργάνωση και διαχείριση οδοντοτεχνικών εργαστηρίων). Ο σκοπός αυτός αποτελεί και την ιδέα του προγράμματος, άρα δεν προστατεύεται από την πνευματική ιδιοκτησία. Συνεπώς, το δικαστήριο δέχτηκε ότι στην περίπτωση που ένας συγκεκριμένος σκοπός μπορεί να επιτευχθεί με περισσότερους τρόπους, οποιαδήποτε μέθοδος μπορεί να επιτύχει τον σκοπό αυτό θα αποτελεί την έκφραση και όχι την ιδέα, και επομένως θα προστατεύεται κατά τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας 40. Το γεγονός δε, ότι ο ίδιος προγραμματιστής ενεπλάκη στην εξέλιξη και των δύο προγραμμάτων αποτέλεσε για το δικαστήριο σοβαρή ένδειξη ότι πράγματι υπήρξε παράνομη αντιγραφή και προσβολή του αρχικού προγράμματος. Η υπόθεση αυτή εισήγαγε στην νομολογία των ΗΠΑ το λεγόμενο «look and feel» κριτήριο (test) για την διαπίστωση μίας πιθανής παράνομης αντιγραφής ενός προγράμματος Η/Υ. Η βάση του κριτηρίου εδράζεται στο ότι ένα πρόγραμμα Η/Υ μπορεί να προσβληθεί ακόμα και αν δεν έχει αντιγραφεί ο πηγαίος ή ο αντικειμενικός του κώδικας, αλλά το αναπαραχθέν πρόγραμμα μοιάζει (looks) πάρα πολύ και λειτουργεί (feels = acts) κατά παρόμοιο τρόπο με το προστατευόμενο πρόγραμμα. Ο ίδιος συλλογισμός ακολουθήθηκε και στην επόμενη σημαντική απόφαση που απασχόλησε τα δικαστήρια των ΗΠΑ. Η υπόθεση «Lotus Development Corp. κατά Paperback Software International» 41 αφορούσε ένα πρόγραμμα - φυλλομετρητή (spreadsheet program) και ένα συμβατό (compatible) με αυτό πρόγραμμα. Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο προγραμμάτων αφορούσαν στο σύστημα εκτέλεσης των ε- ντολών (command menu system) και στον τρόπο οργάνωσης των απεικονιζόμενων πληροφοριών (grid system). Το δικαστήριο εισήγαγε μία εξέταση σε τρία στάδια (three stage test) παρόμοια με το σκεπτικό της υπόθεσης «Whelan» και το «look and feel» τεστ, προκειμένου να διαπιστώσει εάν τα συστήματα διασύνδεσης (user interfaces) προστατεύονται από την πνευματική ιδιοκτησία. Κατά το πρώτο στάδιο της εξέτασης έπρεπε να καθοριστούν οι πιθανοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μία ιδέα μπορεί να εκφραστεί σε γενικότερο επίπεδο και η έκφραση της ιδέας 39. Ό.π. σελ. 19. 40. Βλ. σχετικά: Grewal, ό.π. σελ. 455. 41. 740 F.Supp. 37 (1990). 02/05/14 Digesta ΡΕΝΑ Φωτοστοιχειοθεσία Α. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 7 ΤΗΛ. 210-36.36.325 FAX 210-36.25.849
Digesta 2004 Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ 263 σε πιο συγκεκριμένο βαθμό. Στο δεύτερο στάδιο διαπιστώνεται το κατά πόσον η συγκεκριμένη έκφραση της ιδέας περιλαμβάνει ουσιώδη ή μη στοιχεία για την έκφραση της ιδέας εν γένει και, τελικά, εάν αυτά τα ουσιώδη στοιχεία αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του έργου (τρίτο στάδιο). Με βάση αυτό το σύστημα εξέτασης, το δικαστήριο διεπίστωσε ότι διάφορα προγράμματα φυλλομέτρησης χρησιμοποιούσαν διαφορετικά συστήματα εκτέλεσης εντολών με διαφορετική δομή, ακολουθία και οργάνωση. Συνεπώς, το σύστημα που χρησιμοποιείτο από την ενάγουσα (Lotus) συνιστούσε έκφραση και όχι ιδέα και, ειδικότερα, το σύστημα εκτέλεσης εντολών αποτελούσε ουσιώδες τμήμα του προστατευομένου έργου. Το γεγονός, λοιπόν, ότι οι εναγόμενοι αντέγραψαν τη δομή του συγκεκριμένου συστήματος (δηλαδή της έκφρασης) αποτελούσε, κατά το δικαστήριο, προσβολή του προγράμματος της ενάγουσας. Αναμφίβολα, οι δύο προαναφερόμενες υποθέσεις άνοιξαν τον δρόμο προς μία εμβριθή εξέταση της προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας και του ακανθώδους ζητήματος του διαχωρισμού ιδέας/έκφρασης στα προγράμματα Η/Υ. Παρ όλα αυτά, το «look and feel» τεστ υπέστη σφοδρή κριτική επί τη βάσει του ότι διευρύνει πάρα πολύ την έκταση προστασίας των προγραμμάτων Η/Υ σε τεχνικά μέρη του έργου, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα στους ενάγοντες να επιζητούν πολύ εύκολα προστασία κατά τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησία και, κατά συνέπεια, να απειλείται ο ελεύθερος ανταγωνισμός στη βιομηχανία προγραμμάτων Η/Υ από την ενίσχυση μονοπωλιακών καταστάσεων 42. Το Ομοσπονδιακό Εφετείο των ΗΠΑ αντιμετώπισε αυτές τις σκέψεις στην υ- πόθεση «Computer Associates International κατά Altai» 43 και τελικώς απέρριψε το «look and feel» τεστ. Στην προκειμένη περίπτωση, ο εναγόμενος είχε κατασκευάσει ένα πρόγραμμα χρονοπρογραμματισμού εργασιών (job-scheduling program), με το οποίο ρυθμιζόταν η σειρά κατά την οποία εκτελούνταν τα εργασίες (tasks) από τον υπολογιστή, γραμμένο σε διαφορετική πηγαία γλώσσα από το προστατευόμενο πρόγραμμα. Αφού το δικαστήριο επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά ότι ο πηγαίος και ο αντικειμενικός κώδικας προστατεύονται ως έκφραση, σχημάτισε ένα νέο κριτήριο για τη διαπίστωση της «μη πιστής» προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το κριτήριο αυτό ονομάστηκε «Altai test» και κωδικοποιείται σε τρία στάδια: αφαίρεση, διαχωρισμός και σύγκριση (abstraction, filtration, comparison). To πρώτο στάδιο συνίσταται στην αναγνώριση των διαφόρων σταδίων της διαδικασίας προγραμματισμού με μία λειτουργία ανάλογη της αντίστροφης μεταγλώτισσης (reverse engineering 44 ) ξεκινώντας από τον πηγαίο κώδικα και καταλήγοντας στην τελική λει- 42. Βλ. σχετική κριτική σε Νούσκαλη, ό.π. σελ. 37-38. 43. 1992, 20 USPQ, 2nd, 1641. 44. Για το ζήτημα της αντίστροφης μεταγλώτισσης (reverse engineering) βλ. Μαρίνο, Λογισμικό II, ό.π. σελ. 107-115.