ΝΕΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ- «BRAIN DRAIN» Ερευνητική εργασία του ηµοσθένη Χούπα για το µάθηµα:

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ- ΝΕΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ «BRAIN DRAIN» 0

ΝΕΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ- «BRAIN DRAIN» Ερευνητική εργασία του ηµοσθένη Χούπα για το µάθηµα: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ /χειµερινό εξάµηνο 2012-2013 ιδάσκοντες: Σοφία Αυγερινού-Κολώνια, Καθηγήτρια ΕΜΠ Πολυξένη Ηλιοπούλου- ρ. Οικονοµικής Γεωγραφίας, Καθηγήτρια ΤΕΙ Αθηνών Ελένη Χανιώτου, Επίκουρη Καθηγήτρια ΕΜΠ Νίκος Μπελαβίλας, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Ειρήνη Κλαµπατσέα, Λέκτορας ΕΜΠ 1

«Η ελληνική κοινωνία δεν έχει ακόµη συνειδητοποιήσει τον τεράστιο προωθητικό ρόλο της ύπαρξης ανθρώπινου δυναµικού υψηλού επιπέδου, καθώς και τη σηµασία της βασικής αλλά και της εφαρµοσµένης έρευνας. Αυτό την κάνει να εξελίσσεται βαθµιαία σε χώρα εξαγωγής πτυχιούχων, χάνοντας αυτούς ακριβώς που χρειάζεται για την ανάπτυξή της». Λ. Λαµπριανίδης 2

Αφορµή αντί εισαγωγής Αφορµή για την διερεύνηση του συγκεκριµένου ζητήµατος, της επιστηµονικής µετανάστευσης των νέων, αποτέλεσε µία συζήτηση ανάµεσα σε συνοµηλίκους συναδέλφους που ως µοναδικήλυτρωτική επιλογή, έναντι της οικονοµικής κρίσης, παρουσίαζαν το δρόµο του ξενιτεµού. Ο προβληµατισµός της συνοµιλίας έθεσε και εµένα προσωπικά στην δύσκολη θέση του διαλεκτικού και εν δυνάµει βιωµατικού απολογητή. Έτσι θα προσπαθήσουµε µέσα από τρεις µατιές- έρευνες διαφορετικής κλίµακας να προσεγγίσουµε το φαινόµενο του οποίου οι ρίζες είναι βαθιά οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτισµικές, γενικότερα παρουσιάζει και ένα µεγάλο ενδιαφέρον χωρικού µετασχηµατισµού- δυναµικών. Εντός, εκτός ή επί τα αυτά ; Μεγάλη κλίµακα ( Ελλάδα) ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ = ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ; ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Θεωρητικό υπόβαθρο για τη µελέτη του θέµατος που µας απασχολεί αποτελούν οι θεωρίες οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης καθώς και θεωρίες για την εκπαίδευση (ανθρώπινο κεφάλαιο-human capital και επένδυση σε ανθρώπινους πόρουςhuman investment). Αυτές αφορούν, µεταξύ των άλλων, το κράτος, τα δηµόσια αγαθά, την τεχνολογία-γνώση-εκπαίδευση και εντάσσονται σε δύο σχολές αφενός στην Νεοκλασική και Κεϋνσιανή και αφετέρου στη Ριζοσπαστική, τη θεωρία του επιστηµονικού σοσιαλισµού. Σε σχέση µε τον ρόλο της εκπαίδευσης διακρίνονται οι ακόλουθες θεωρίες: Φιλελεύθερες Προσεγγίσεις του κράτους πρόνοιας Πλουραλιστικές και Θεωρίες που βασίζονται στον επιστηµονικό σοσιαλισµό (Ζαµπέτα 1994 σελ. 26) Μία, σχετικά, νέα θεωρητική σχολή (Πεσµαζόγλου 1987 σελ. 20), που είναι στο πλαίσιο της νεοκλασικής οικονοµικής θεωρίας, είναι η οικονοµική της εκπαίδευσης και η θεωρία του ανθρωπίνου κεφαλαίου. ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ = ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ; Η εκπαίδευση, και ιδίως η ανώτατη, συνδέεται µε την οικονοµική ανάπτυξη µιας χώρας. Το κρίσιµο στοιχείο για την κατανόηση της εκπαίδευσης δεν είναι η δύναµη του κράτους ή η ιδεολογία, είναι η διαδικασία τής παραγωγής, καθόσον διαπιστώνεται αντιστοιχία ανάµεσα στις κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής και στις κοινωνικές σχέσεις τής εκπαίδευσης. 3

Μπορούµε να διακρίνουµε δύο βασικά χαρακτηριστικά τής εκπαιδευτικής διαδικασίας. Το πρώτο είναι αφενός η προσπάθεια για τη συνειδητοποίηση της αντικειµενικής πραγµατικότητας µε την παροχή τής ήδη κατακτηµένης γνώσης και αφετέρου η ενσωµάτωση αυτής καθώς και της νεοαποκτηθείσας, µέσα από έρευνες και διδακτορικές µελέτες, στην έξω από την εκπαίδευση κοινωνία (στην αγροτική και βιοµηχανική παραγωγή, στη µαθητεία και άσκηση επαγγελµάτων κ.α.). Το δεύτερο είναι η διασύνδεση των εκπαιδευτικών µηχανισµών µε την πορεία τής ανάπτυξης σε µια χώρα. Η εκπαίδευση θεωρείται «κοινωνικό αγαθό» και έτσι συνδέεται µε το «κράτος πρόνοιας». Η ανάπτυξη ή η κρίση που συνοδεύει το «κράτος πρόνοιας», επηρεάζει και τον τοµέα τής εκπαίδευσης, όπως άλλωστε και η επικράτηση κεϋνσιανών, σοσιαλδηµοκρατικών ή νεοφιλελεύθερων ιδεολογιών και πολιτικών (Γετίµης-Γράβαρης, 1993). Ποιά είναι η ουσία της ανώτατης εκπαίδευσης; Ουσία της Ανώτατης Εκπαίδευσης είναι να διαµορφώνει επιστήµονες, υπηρέτες της επιστήµης; Η ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Ουσία της Ανώτατης Εκπαίδευσης είναι να διαµορφώνει ανθρώπους, υψηλής κατάρτισης και ειδίκευσης, µε ικανότητα στην ερευνητική και διευθυντική λειτουργία, ικανούς να αντιµετωπίσουν κάθε νέο πρόβληµα που θα συναντήσουν στην πράξη στην παραγωγική διαδικασία και στην κοινωνική ζωή που να µπορούν να συνεισφέρουν µε πρωτότυπη επιστηµονική σκέψη, δηµιουργικότητα και πρωτοβουλία σ έναν συνειδητό µετασχηµατισµό τής φυσικής και κοινωνικής πραγµατικότητας, στον πλουτισµό της ανθρώπινης γνώσης, της ίδιας της επιστήµης και στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. «Ένας άνθρωπος εθισµένος αποκλειστικά στην επιστήµη του». Ποιο είναι το ειδοποιό χαρακτηριστικό της ανώτατης εκπαίδευσης από τις προηγούµενες βαθµίδες; Το ειδοποιό χαρακτηριστικό τής πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης, αυτό που τη διαχωρίζει από τις προηγούµενες βαθµίδες τής εκπαίδευσης, είναι η σύνδεση και η παραγωγή έρευνας και η προσέλκυση των φοιτητών σε δηµιουργική επιστηµονική, ερευνητική εργασία. ιακρίνεται, δηλαδή, και για το γεγονός ότι διαµορφώνει προσωπικότητες σε ένα κοινωνικό στρώµα[1], αυτό της νεολαίας. Η πανεπιστηµιακή εκπαίδευση έχει διπλό ρόλο που είναι, από τη µια η παροχή των αναγκαίων γνώσεων στον εκπαιδευόµενο για την άσκηση µε επιτυχία του µελλοντικού κοινωνικού του ρόλου ως επαγγελµατία και, από την άλλη η διάδοση και η επιβολή της κυρίαρχης ιδεολογίας (Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, 1991). Επίσης προάγει τις κοινωνικές, πολιτιστικές και άλλες [1] Η έννοια του «κοινωνικού στρώµατος» είναι ότι πρόκειται για µια κοινωνική κατηγορία µε διαταξική σύνθεση, αποτελείται από µέλη που εντάσσονται σε διαφορετικές τάξεις ( ιαµαντής και άλλοι, 1981). 4

αξίες τής κυρίαρχης ιδεολογίας[2], τον κώδικα αρχών και αξιών, προσπαθώντας να εγχαράξει αυτές στην αντίληψη και στον τρόπο ζωής τής νέας γενιάς. Τέτοια αποστολή και ρόλο βέβαια έχουν τόσο η οικογένεια όσο και οι προηγούµενες βαθµίδες της εκπαίδευσης. Το πανεπιστήµιο είναι η πιο µεγάλη µονάδα παραγωγής γνώσης. Προωθεί την παραγωγή και µετάδοση νέων επιστηµονικών γνώσεων (επιστηµονική λειτουργία), ενώ παράλληλα επιτελεί και µια σειρά άλλων σηµαντικών κοινωνικών λειτουργιών, όπως την αναπαραγωγή τής κυρίαρχης ιδεολογίας διά της παροχής γενικής και ειδικής παιδείας καθώς και τη διάχυση- αναπαραγωγή τής υπάρχουσας γνώσης (ιδεολογική λειτουργία), την απονοµή στους αποφοίτους, των τυπικών εργασιακών δικαιωµάτων και των αντίστοιχων δεξιοτήτων. Συµβάλλει έτσι στον καταµερισµό εργασίας (κατανεµητική λειτουργία), στη συγκρότηση κοινωνικών συµµαχιών (κοινωνικοπολιτική λειτουργία), και στην αύξηση της παραγωγικότητας (οικονοµική λειτουργία) (Φουντεδάκη-Σαραφιανός, 2000, Καυκαλάς, 2000). Παρότι ο κύριος ρόλος του πανεπιστηµίου είναι η αναπαραγωγή και εγχάραξη της κυρίαρχης ιδεολογίας, εν τούτοις τείνει να προσδένεται όλο και περισσότερο στην άµεση παραγωγική διαδικασία, λόγω της συµβολής του στην παραγωγή προηγµένης έρευνας και τεχνολογίας. Το πανεπιστήµιο δεν φέρνει τους νέους µόνο σε επαφή µε την επιστηµονική και δεν µεταδίδει απλώς την ήδη παραγµένη γνώση. Καλλιεργεί και µεταδίδει συστήµατα αξιών από τα οποία απορρέουν ηθικά πρότυπα και κανόνες δεοντολογίας, µε βάση τους οποίους ρυθµίζονται συµπεριφορές, διαµορφώνονται και εσωτερικοποιούνται στάσεις, αντιλήψεις, ιδεολογίες (Λαµπίρη- ηµάκη, στο Γράβαρης Παπαδάκης, 2005). Η ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η πανεπιστηµιακή παιδεία στην Ελλάδα ήταν πάντοτε κρατική υπόθεση καθώς ουδέποτε, µέχρι σήµερα, παραχωρήθηκε το δικαίωµα ίδρυσης εκπαιδευτηρίων της βαθµίδας αυτής σε ιδιώτες. Παρά ταύτα τα τελευταία χρόνια, διαπιστώνεται µια αντίφαση ανάµεσα στον συνταγµατικά κατοχυρωµένο δηµόσιο χαρακτήρα του πανεπιστηµίου από τη µια και την ένταξή του στις ανάγκες της ατοµικής ιδιοποίησης αλλά και στις ανάγκες της οικονοµίας της αγοράς από την άλλη. Το γεγονός αυτό συνιστά στρέβλωση και άρνηση του δηµόσιου χαρακτήρα του, και µάλιστα ανεξάρτητα από τις πηγές χρηµατοδότησης. Η χρηµατοδοτικά ανταποδοτική σύνδεση του πανεπιστηµίου µε τις ανάγκες της αγοράς, που υποκαθιστά κατά ένα µέρος την κρατική χρηµατοδότηση, συνιστά κίνδυνο για τον δηµόσιο χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης. Με αυτό τον τρόπο συρρικνώνεται και περιθωριοποιείται η συµβολή του στην κοινωνία, την πολιτική, τον πολιτισµό, απεµπολείται και φαλκιδεύεται η ακαδηµαϊκή ελευθερία. Ταυτόχρονα, ο περιορισµός της διάρκειας, η επαγγελµατοποίηση των προπτυχιακών σπουδών και η αθρόα επιβολή [2] «Οι ιδέες της άρχουσας τάξης είναι, σε κάθε εποχή, οι επικρατούσες ιδέες ρυθµίζουν την παραγωγή και διάδοση των ιδεών τής εποχής τους» (Μάρξ, Η Γερµανική Ιδεολογία, στο Madan Sarup, 2006). 5

διδάκτρων υπονοµεύουν το δηµοκρατικό δικαίωµα όλων στη γνώση. Η διεύρυνση και διόγκωση της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, συµπεριλαµβανοµένης και της «αναβάθµισης και ισοτίµησης» των ΤΕΙ, εντάσσεται στην δηµιουργία µιας ενιαίας αγοράς τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. Η προτεραιότητα που δίνεται σε επαγγελµατικού και καταρτισιακού χαρακτήρα σπουδές δεν είναι εκδήλωση ενδιαφέροντος για την επαγγελµατική αποκατάσταση των νέων, αλλά η προσπάθεια µετασχηµατισµού του πανεπιστηµίου σε άρρηκτο υποσύστηµα της οικονοµίας. Η επίκληση στην «κοινωνία της γνώσης» συγκαλύπτει τη διχοτόµηση της γνώσης σε «χρηστική/αναλώσιµη» που παρέχεται στους πολλούς σε προπτυχιακό επίπεδο και «κεφαλαιουχική» που αποτελεί το πεδίο για λίγους σε κέντρα αριστείας και διδακτορικές σπουδές. Η αξιολόγηση από ποικιλώνυµους φορείς είναι ουσιαστικό «εργαλείο» σε αυτήν την κατεύθυνση (Γράβαρης Παπαδάκης 2005). «Τα Ελληνικά πανεπιστήµια παίζουν έναν πολύ σηµαντικό και συµβολικό ρόλο, αφού αποτελούν τους µόνους χώρους πλέον που έχουν µείνει για τους νέους ανθρώπους να ζήσουν µια αυθεντικά δηµόσια ζωή. Και όσο ανεπαρκώς τα προστατεύσαµε στο παρελθόν, τώρα οφείλουµε να το κάνουµε, καθώς αυτές οι ηµίιερές κοιτίδες µας υπενθυµίζουν ότι ελεύθεροι χώροι, χωρίς διαφηµίσεις και εταιρικά ονόµατα, είναι ακόµα εφικτοί». ( Ναόµι Κλάϊν) Αντιθέτως η νεοφιλελεύθερη πολιτική θεωρία υποστηρίζει τον περιορισµό της κρατικής παρέµβασης στα πανεπιστήµια η οποία ασκείται µε νοµοθετικές, συνταγµατικές και χρηµατοδοτικές ρυθµίσεις. ΟΙ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥ ΕΣ Οι µεταπτυχιακές σπουδές βρίσκονται σε µια φάση µετεξέλιξής τους. Στο παρελθόν απέβλεπαν, κατά παράδοση, στην εκπαίδευση και την προετοιµασία νέων επιστηµόνων που θα έπαιρναν τη σκυτάλη για να συνεχίσουν την ακαδηµαϊκή και την ερευνητική λειτουργία, αποβλέποντας στην προαγωγή τής επιστήµης και του επιστηµονικού διαλόγου, µέσα αποκλειστικά από την εκπόνηση διδακτορικών διατριβών. Σήµερα φαίνεται να έχουν αλλάξει σκοπό. Αποβλέπουν στην εξειδίκευση πτυχιούχων σε µια πολύ συγκεκριµένη περιοχή, προκειµένου να αναλάβουν εξειδικευµένο έργο στην αγορά εργασίας. Αυτό υποδηλώνει και η αλλαγή τής ονοµασίας τους. Ο όρος µεταπτυχιακές σπουδές έχει αντικατασταθεί από τον όρο προγράµµατα µεταπτυχιακών σπουδών (Π.Μ.Σ.). Η διαφορά είναι όµως ουσιώδης και δεν είναι απλώς λεκτική. Μεταπτυχιακές σπουδές σηµαίνει κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο, µια αέναη προσπάθεια και µια συνεχή αναζήτηση της επιστήµης και της «αλήθειας». Το «πρόγραµµα», αντίθετα, είναι πολύ συγκεκριµένο. Έχει αρχή και τέλος, είναι απόλυτα προδιαγεγραµµένο, εξυπηρετεί έναν συγκεκριµένο σκοπό, τον οποίο αφού τον εκπληρώσει, πιθανώς, παύει να υπάρχει (Γράβαρης-Παπαδάκης, 2005). Τα παραπάνω προϋποθέτουν οργάνωση των µεταπτυχιακών σπουδών και συστηµατική διδασκαλία, έτσι ώστε να ανταποκριθούν στην αναγκαιότητα της διεπιστηµονικής συνεργασίας. Υπό αυτήν την έννοια η «ανταγωνιστικότητα» δεν έχει θέση στις µεταπτυχιακές σπουδές. 6

ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΑ Α.Ε.Ι. ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ (2005-2006) Α/Α ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ 1 ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 77 18.601 2 ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ 2 58 3 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ 21 4.218 4 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 12 1.422 5 ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 10 650 6 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 56 8.991 7 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 14 2.048 8 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ 15 1.703 9 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ 7 913 10 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΑΣ 33 3.460 11 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 28 2.288 12 ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ 10 2.662 13 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 34 2.397 14 ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 7 566 15 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ 23 2.158 16 ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 8 543 17 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 15 1.389 18 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 3 269 19 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 24 6.984 20 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 0 71 21 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ 3 336 22 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 402 61.727 ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ (2005-2006) ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΡΙΘΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΙΠΛΩΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ (MASTER) 1995 3.455 2.740 6.195 1996 5.184 4.716 9.900 1997 5.106 5.429 10.535 1998 6.277 7.445 13.722 1999 8.170 8.335 16.505 7

2000 11.100 10.129 21.229 2001 12.689 11.661 24.350 2002 14.782 11.354 26.136 2006 34.192 21.262 55.454 ΣΥΝΟΛΟ 100.955 83.071 184.026 ΑΕΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΧΡΟΝΟΣ Ι ΡΥΣΗΣ (ΕΤΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ) Τµήµατα Τµήµατα Τµήµατα Τµήµατα Τµήµατα 1993 1998 2002 2006 2008 1964 (1966/67) 16 17 21 21 22 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 1973 (1976) 14 15 17 17 19 ΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ 1973 8 12 18 18 18 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1964 (1970) 10 13 16 17 17 ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 1977 (1980) 3 4 4 5 6 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 1983 (1985) 6 11 15 16 16 ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 1983 (1985) 4 4 4 6 6 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ 1983 (1985) 6 9 16 16 16 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 2000 (2002) 0 0 2 10 10 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ 2002 (2004) 0 0 0 6 6 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 2003 (2004) 0 0 0 2 2 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 1992 (1998) 0 0 0 6 6 ΣΥΝΟΛΟ 67 85 113 140 144 Τελικά το φαινόµενο αποτελεί µια φυσιολογική έκφανση της παγκοσµιοποίησης της γνώσης και της άρσης των επιστηµονικών συνόρων ή µια οδυνηρή απόφαση για τους νέους επιστήµονες, συνέπεια της εκφυλιστικής και αποδιοργανωµένης κατάστασης σε επαγγελµατικό και ερευνητικό επίπεδο; Παγκόσµια) Μικρή Κλίµακα ( Πρόκειται να δούµε µία σειρά από παγκόσµιους χάρτες ώστε να µπορέσουµε πιθανόν σιωπηλά να αποκρυπτογραφήσουµε λόγους 8

δηµιουργίας του παγκόσµιοποιηµένου φαινοµένου πλέον της επιστηµονικής µετανάστευσης. Ο χάρτης αυτός δείχνει τον µέσο δείκτη νοηµοσύνης ανά χώρα. Ο χάρτης αποτελεί έναν συνδυασµό συσχετισµού µεταξύ της εθνικής παραγωγής και του δείκτη νοηµοσύνης του πληθυσµού. 9

Ο χάρτης αυτός δείχνει µέρη του κόσµου τα οποία δέχονται εµβάσµατα από επιστηµονικούς µετανάστες που δουλεύουν έξω από την χώρα καταγωγής τους. Αποτελεί έναν άµεσο αντικατοπτρισµό του φαινοµένου της επιστηµονικής µετανάστευσης. Μερίδιο- ποσοστό ανθρώπινου δυναµικού εθνικών χωρών, µε πανεπιστηµιακή εκπαίδευση που ζουν σε άλλη χώρα. (Ρυθµός µετανάστευσης των ατόµων µε υψηλό µορφωτικό από την χώρα υπολογίζεται διαιρώντας το υψηλό µορφωτικό επίπεδο πληθυσµού οµογενών από 10

την χώρα προέλευσης ή από το συνολικό υψηλό µορφωτικό επίπεδο γηγενών πληθυσµών της ίδιας χώρας ( υψηλό µορφωτικό επίπεδο γηγενών= εκπατρισµένοι + ντόπιοι- εγχώριοι κάτοικοι ). Άτοµα µε υψηλό µορφωτικό επίπεδο αντιστοιχούν σε εκείνους µε τριτοβάθµια εκπαίδευση). Χαρακτηριστικές οικονοµίες σε κρίση και σε ανάπτυξη Παγκόσµια εικόνα φαινοµένου «Brain drain» υνητικό ή πραγµατικό φαινόµενο;/ υνητικά ή πραγµατικά αίτια φυγής; 11

ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΑΡΑ ΟΞΟ Η Ευρώπη βρίσκεται πίσω σε σχέση µε τις Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής στην µετατροπή των ακαδηµαϊκών αποτελεσµάτων της, σε οικονοµικά προνόµια. Κυρίως το µεγάλο αυτό χάσµα ευθύνεται στην υπανάπτυξη και στην χαµηλή προώθηση συµβολαίων της ακαδηµαϊκής έρευνας, µε την ανοιχτή αγορά εργασίας ( έρευνες πεδίου).στο παραπάνω γράφηµα παρατηρούµε το δυσανάλογο του ποσοστού των ευρωπαϊκών ακαδηµαϊκών επιτυχόντων, σε σχέση µε τους αντίστοιχους στην Αµερική, σε αντίθεση µε τις λίγες άδειες εξειδικευµένων τεχνολογικών ερευνητικών θέσεων που προωθεί. Μεγάλη κλίµακα ( Ελλάδα) Πληθυσµός Ελλάδας: 10,749,943 Έλληνες µετανάστες: 1,209,813 Προορισµοί Ελλήνων µεταναστών ΓΕΡΜΑΝΙΑ 470.350 ΗΠΑ 151.239 ΑΥΣΤΡΑΛΑ 140.114 ΚΑΝΑ ΑΣ 85.126 ΑΛΒΑΝΙΑ 80.778 ΤΟΥΡΚΙΑ 66.344 ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ 28.102 ΚΥΠΡΟΣ 20.937 ΙΣΡΑΗΛ 19.919 ΒΕΛΓΙΟ 15.143 Κύµα µετανάστευσης του νέου επιστηµονικού προσωπικού που υπάρχει στη χώρα απειλεί να δηµιουργήσει η παρατεταµένη ύφεση στην αγορά και οι ολοένα και λιγότερες ευκαιρίες για µόνιµη και ασφαλή εργασία που προσφέρουν οι ελληνικές επιχειρήσεις- ελληνική αγορά. 12

Ποσοστά ανεργίας ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΚΑΠΑ- RESEARCH Τι ονειρεύονται οι νέοι; Οι απόφοιτοι και τελειόφοιτοι των ΑΕΙ και των ΤΕΙ περιγράφουν τους στόχους και τις προσδοκίες τους στη έρευνα της Kάπα Research η οποία έγινε για λογαριασµό του Βήµατος µε την υποστήριξη του in.gr, υπογραµµίζοντας ότι πάνω απ όλα τους ενδιαφέρει να έχουν µια σταθερή εργασία, ανεξαρτήτως µε το αν αυτή τους ικανοποιεί πλήρως. Σε ποσοστό 34% οι ερωτηθέντες δηλώνουν ότι επιθυµούν γενικώς να έχουν δουλειά, ανεξαρτήτως µε το πού θα απασχοληθούν, ενώ σε ποσοστό 26,4% θα ήθελαν να είχαν τη δική τους επιχείρηση. Το 15,5% θα επιθυµούσε να εργαστεί σε κάποια ιδιωτική επιχείρηση, ενώ το 10,6% θα ήθελε να εργαστεί ως αυτοαπασχολούµενος. Στην πλειονότητά τους όσοι δηλώνουν άνεργοι αναφέρουν ότι θα ήθελαν µια οποιαδήποτε δουλειά που θα είναι σταθερή και καλοπληρωµένη ή οποιαδήποτε δουλειά που θα είναι αντίστοιχη των σπουδών και της εµπειρίας τους. Μάλιστα, ένα ποσοστό 16,5% δηλώνει ότι θα δεχόταν οποιαδήποτε δουλειά, ακόµη κι αν οι συνθήκες απασχόλησης ήταν συνθήκες «µαύρης εργασίας»! Πάντως, οι περισσότεροι προτιµούν µια θέση στον ιδιωτικό τοµέα (51,5%) παρά στον δηµόσιο τοµέα (44,3%), επειδή 13

στον πρώτο υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες εξέλιξης, ενώ η συντριπτική πλειονότητά τους (73,5%) τάσσεται υπέρ της κατάργησης της µονιµότητας στο ηµόσιο και υπέρ της απελευθέρωσης των κλειστών επαγγελµάτων (80,5%). ΛΟΓΟΙ ΦΥΓΗΣ Είναι ικανή η άποψη ότι η Ελλάδα είναι τουριστική και αγροτική πλουτοπαραγωγική χώρα για να εξηγήσει το φαινόµενο αυτό; Τελικά το φαινόµενο αποτελεί µια φυσιολογική έκφανση της παγκοσµιοποίησης της γνώσης και της άρσης των επιστηµονικών συνόρων ή µια οδυνηρή απόφαση για τους νέους επιστήµονες, συνέπεια της εκφυλιστικής και αποδιοργανωµένης κατάστασης σε επαγγελµατικό και ερευνητικό επίπεδο; Είναι στόχος της επιστηµονικής µετανάστευσης η αναζήτηση της κορυφής και της πρωτοπορίας ή µήπως τα στοιχειώδη; Αναλογιστήκατε τη µαζικότητα που αποκτά; Το συµπέρασµα-σοκ που προκύπτει, είναι ότι επτά στους δέκα Έλληνες οι οποίοι είτε έχουν ολοκληρώσει είτε ολοκληρώνουν τις σπουδές τους θα εγκατέλειπαν ευχαρίστως την Ελλάδα για µια δουλειά στο εξωτερικό, ενώ οι µισοί από αυτούς έχουν ήδη προβεί και στις σχετικές ενέργειες. Η πανελλαδική δηµοσκόπηση διενεργήθηκε σε δείγµα 5.442 νέων από 22 ως 35 ετών, τελειόφοιτους ή απόφοιτους ΑΕΙ και ΤΕΙ, εκ των οποίων η συντριπτική πλειονότητα είτε αναζητεί δουλειά, είτε εργάζεται αλλά µε µη ικανοποιητικούς όρους. Στις απαντήσεις που δόθηκαν απεικονίζονται ανάγλυφα η αγωνία τους για το µέλλον και η απογοήτευσή τους για την κατάσταση που επικρατεί στην αγορά. Εκφράζεται επίσης η έλλειψη εµπιστοσύνης στα κόµµατα και στο κράτος, ενώ ότι η εκτεταµένη διαφθορά που επικρατεί και η έλλειψη κανόνων αξιοκρατίας τους οδηγούν στην απόφαση να αναζητήσουν την τύχη τους εκτός των συνόρων της χώρας. Το πιο εντυπωσιακό συµπέρασµα της έρευνας της Κάπα Research είναι ότι η µεγάλη πλειονότητα των νέων µε πτυχίο στην Ελλάδα δηλώνει πρόθυµη να εγκαταλείψει τη χώρα για να βρει µια σταθερή και καλά αµειβόµενη εργασία. Από το σύνολο των ερωτηθέντων, το 73,6% δηλώνει ότι θα έφευγε από την Ελλάδα, ενώ το 42% δηλώνει ότι έχει ήδη προβεί σε συγκεκριµένες κινήσεις για να το επιτύχει, αναζητώντας εργασία στο εξωτερικό, κατοικία ή κάποιο ειδικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα πρόσθετης επιµόρφωσης. Από εκείνους οι οποίοι δηλώνουν πρόθυµοι να εργαστούν στο εξωτερικό, το 66,4% δηλώνει ότι το κάνει για να έχει καλύτερη ποιότητα ζωής συνολικά, το 44,7% για να βρει µια καλή δουλειά και το 32,6% για να διασφαλίσει περισσότερη αξιοκρατία στην εξέλιξή του. Μάλιστα, το 60,7% δηλώνει ότι θα προτιµούσε µια θέση εργασίας µε προοπτική καριέρας στο εξωτερικό παρά µια µόνιµη θέση εργασίας στον ιδιωτικό ή στον δηµόσιο τοµέα στην Ελλάδα. 14

Ταυτοχρόνως, η συντριπτική πλειονότητα εκείνων που δηλώνουν πρόθυµοι να µεταναστεύσουν θέτει ως επιδιωκόµενο µισθό ένα ποσό της τάξεως των 1.500 ως 5.000 ευρώ. Ακόµη τονίζουν ότι «οι Έλληνες της ξενιτιάς είναι δύο φορές Έλληνες», προσθέτοντας ότι «µπορεί να γίνει πατρίδα και η χώρα που µπορεί να εργαστεί και να ζήσει κάποιος αξιοπρεπώς». Οι νέοι, σύµφωνα µε τη δηµοσκόπηση, θεωρούν ότι στην Ελλάδα έχει αρχίσει να αναπτύσσεται σήµερα ένα µεταναστευτικό ρεύµα αντίστοιχο µε εκείνο της δεκαετίας του 60 (54,9%), καθώς στην πλειονότητά τους πιστεύουν, σε ποσοστό 86,2%, ότι οι λύσεις που προτείνονται για την έξοδο της χώρας από την κρίση εξακολουθούν να αγνοούν τις δικές τους ανάγκες. Στην πλειονότητά τους εξάλλου (64,1%) οι νέοι οι οποίοι συµµετείχαν στην έρευνα εκφράζουν την πεποίθηση ότι δεν µπορούν να εκπληρώσουν τα όνειρα και τους επαγγελµατικούς τους στόχους στην Ελλάδα και θεωρούν ότι παρά την αυξηµένη δυνατότητα πληροφόρησης που υπάρχει σήµερα, τις ευκαιρίες για καλή µόρφωση και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, δεν θα έχουν τη δυνατότητα επαγγελµατικής ανέλιξης, ούτε την ευκαιρία δηµιουργίας περιουσίας, παρά µόνο µια µόνιµη αίσθηση επαγγελµατικής ανασφάλειας και φόβου για τα γηρατειά τους. Περιγράφοντας το εργασιακό περιβάλλον µέσα στο οποίο κινούνται οι νέοι σήµερα, και σύµφωνα µε τις απαντήσεις των συµµετεχόντων στην έρευνα, το 62,7% εργάζεται µε πλήρη απασχόληση, το 12,4% µε καθεστώς µερικής απασχόλησης, ενώ το 24,5% δεν εργάζεται και αναζητεί δουλειά. Από εκείνους που εργάζονται 40,6% απασχολούνται ως ιδιωτικοί υπάλληλοι γραφείου, 18,7% ως ελεύθεροι επαγγελµατίες, 10,6% ως δηµόσιοι υπάλληλοι, 6% ως τεχνίτες ή εργάτες και 4,4% ως ιδιοκτήτες επιχειρήσεων. Συγχρόνως, από τους νέους ηλικίας 22 ως 35 ετών οι οποίοι εργάζονται, το 54% απασχολείται σε τοµέα σχετικό µε εκείνον που σπούδασε, το 26,65% απασχολείται σε αντικείµενο που έχει µερική σχέση µε τις σπουδές του, ενώ το 19,2% απασχολείται σε εντελώς άσχετο αντικείµενο µε τις σπουδές του. Αναγνωρίζετε έστω µια υποτυπώδη κρατική ή θεσµική ευαισθητοποίηση για το θέµα αυτό; Ποιές οι πιθανότητες επιστροφής; Ποιες οι εναλλακτικές διαµονής εξ αρχής; - ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ/ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παρόλη αυτή την αναστάτωση που επιτελεί το φαινόµενο Μπορεί να διατηρηθεί ή να αναθερµανθεί ένα κλίµα ελπίδαςονείρου στον κύκλο των νέων επιστηµόνων; Ποιοί θα µπορούσαν να είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι αυτής της ανατροπής; Ποιά τα εργαλεία τους θεωρητικά ή πραγµατιστικά; 15

Ποσοστά που αντιστοιχούν στην επιστροφή επιστηµονικών µεταναστών ανά χώρα. 16

Χάρτης των ηλικιών που επιστρέφουν στην πατρίδα τους. υο συµπεράσµατα µπορούν εύκολα να εξαχθούν. Πρώτον, ότι η συµµετοχή των Ελλήνων επιστηµόνων στο δείγµα είναι ιδιαίτερα δυσανάλογη σε σχέση µε τον πληθυσµό της χώρας µας. Συγκεκριµένα, οι Έλληνες απαρτίζουν το 4,45% του δείγµατος (1 στους 22 περίπου) όταν αποτελούν µόλις 0,16% του παγκόσµιου πληθυσµού. Με άλλα λόγια, οι Έλληνες επιστήµονες είναι πάνω από 27 φορές περισσότεροι από ότι δικαιολογεί ο πληθυσµός και αυτή είναι η υψηλότερη αναλογία από όλες τις χώρες που εξετάζει η µελέτη. Ακολουθεί σε αρκετή απόσταση Καναδάς, Ελβετία, Ισραήλ και Μ. Βρετανία. Οι χώρες µε τους λιγότερους αναλογικά επιστήµονες στο δείγµα σε σχέση µε το µέγεθός τους είναι Μεξικό, Ινδία, Κίνα, Ιράν και Τουρκία. Η σηµαντική παρουσία των Ελλήνων επιστηµόνων σηµαίνει σίγουρα ότι είναι ιδιαίτερα υψηλό το επίπεδο εκπαίδευσης στην Ελλάδα από όπου και προήλθαν. Ταυτόχρονα, µπορεί να σηµαίνει ότι δεν είναι δυνατή ή επιθυµητή η απορρόφηση των επιστηµόνων από τα Ελληνικά πανεπιστήµια. Το θετικό συµπέρασµα είναι ότι η πιθανότητα επιστροφής των Ελλήνων επιστηµόνων (20,5%) είναι σηµαντικά υψηλότερη (η 2η υψηλότερη στο δείγµα µετά την Αυστραλία) από άλλες χώρες όπως το Ιράν (0%), η Ινδία (0,1%), η Κίνα (1,7%) και η Η Ρωσία (3,6%). Αν και όπως αναφέρει η µελέτη αυτό µπορεί να ερµηνευτεί από το επίπεδο ανάπτυξης της χώρας προέλευσης, οι Έλληνες είναι πιο πιθανό να επιστρέψουν και από επιστήµονες πιο πλούσιων χωρών όπως η Μ. Βρετανία (3,8%), η Ιταλία (4,6%) και η Ολλανδία (6,5%). Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουµε είναι ότι µόνο ένας από τους πέντε επιστήµονες που αποφασίζουν να φύγουν από την χώρα µας είναι πιθανό τελικά να επιστρέψει. Το κλειδί για την ανάπτυξη 17

των πανεπιστηµίων, της οικονοµίας αλλά και της κοινωνίας µας βρίσκεται στη δηµιουργία εκείνων των συνθηκών που θα ανακόψουν ή και θα αναστρέψουν αυτή την τάση µετανάστευσης. Ποιές είναι οι πηγές της ερευνητικής εργασίας; ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Έρευνα της K Research για το βήµα της Κυριακής. 2. Patrick Gaule, Do highly skilled migrants return permantly to their home countries. 3. Robert E. Baldwin and L. Alan Winters, Challenges to Globalization: Analyzing the Economics, University of Chicago Press, February 2004 4. Στοιχεία χαρτών από Παγκόσµια τράπεζα. 5. Στοιχεία χαρτών από : OECD Database on Foreign Born and Expatriates; Employment, Labour and Social Affairs, 2006 and Cohen D. and M. Soto, 2001, Growth and Human Capital: Good Data, Good Results, OECD Development Centre WP n 179. 6. Τσιλιµιγκρά Ευαγγελία, άρθρο «Η µετανάστευση των νέων "φαντάζει" διέξοδος στην ανεργία». 7. www.economist.com 18