Το δίπολο δέον/είναι στην πρόσληψη της πολιτικής από μαθητές/τριες γυμνασίου και οι συνέπειές της στο πολιτικό σύστημα

Το δίπολο δέον/είναι στην πρόσληψη της πολιτικής από μαθητές/τριες γυμνασίου και οι συνέπειές της στο πολιτικό σύστημα Εισήγηση στο συνέδριο Θεματική ψήφος και κομματική ταύτιση, Θεσσαλονίκη, 16-17/6/2011 Οι περισσότερες πολιτικές έρευνες της τελευταίας εικοσαετίας παρουσιάζουν σε χαμηλά επίπεδα το πολιτικό ενδιαφέρον και την πολιτική συμμετοχή των Ελλήνων/δων. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα που μοιάζουν να βρίσκονται σε αντιδιαστολή με την τάση «αδιαφορίας» απέναντι στην πολιτική που εντοπίζεται από την επιστημονική έρευνα. Γεγονότα όπως αυτά του Δεκέμβρη του 2008, το τωρινό κίνημα των "αγανακτισμένων", ή ακόμα και η ξαφνική αναβίωση του "αντάρτικου πόλης", που φάνταζαν απίθανα λίγα χρόνια πριν, συνεχίζουν να βρίσκονται σε αντίφαση με τα ευρήματα των περισσότερων πολιτικών ερευνών. Η ύπαρξη των εν λόγω αντιθέσεων καταδεικνύει την ανάγκη διερεύνησης του πραγματικού περιεχομένου του παρατηρούμενου χαμηλού πολιτικού ενδιαφέροντος. Καθώς οι νέοι είναι και οι κεντρικοί πρωταγωνιστές των περισσότερων απρόσμενων εξελίξεων των τελευταίων ετών, η μελέτη των στάσεων τους απέναντι στην πολιτική και τα κόμματα φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία. Ας δούμε λοιπόν πρώτα πως διαμορφώνεται το πολιτικό ενδιαφέρον των νέων στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα δεδομένα της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας. Πίνακας 1: Πόσο θα λέγατε ότι σας ενδιαφέρει η πολιτική ανά ηλικιακές κατηγορίες (2003) 15-24 25-29 30+ Σύνολο Πολύ/Αρκετά 22,6% 28,8% 33,1% 31,5% Λίγο/Καθόλου 77,4% 71,2% 66,9% 68,5% Στον πρώτο πίνακα βλέπουμε τα στοιχεία του πρώτου γύρου του ESS που έλαβε χώρα το 2003. Είναι φανερό πως το ενδιαφέρον για την πολιτική κυμαίνεται σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα, καθότι σχεδόν το 70% του συνόλου του δείγματος δηλώνει πως ενδιαφέρεται λίγο ή καθόλου για την πολιτική. Συγχρόνως διαπιστώνεται πως το πολιτικό ενδιαφέρον τείνει να επηρεάζεται κατά αναμενόμενο τρόπο από τη θέση στον κύκλο της ζωής, καθώς μειώνεται σε σχέση με το σύνολο του δείγματος στις ηλικιακές κατηγορίες 15-24 και 25-1

29 ετών. Στα στοιχεία του Πίνακα 2, που προέρχονται από τον τέταρτο γύρο του ESS που έλαβε χώρα την άνοιξη του 2009, παρατηρούμε κάτι απροσδόκητο. Ενώ επί του συνόλου του δείγματος το πολιτικό ενδιαφέρον παρουσιάζει εντυπωσιακή σταθερότητα, παρατηρείται δραματική πτώση στο πολιτικό ενδιαφέρον των νέων 15-29. Πιο συγκεκριμένα, το ποσοστό δήλωσης υψηλού πολιτικού ενδιαφέροντος των ατόμων άνω των 30 ετών είναι διπλάσιο από αυτό των ατόμων 25 έως 29 ετών, και υπερδιπλάσιο σε σχέση με τα άτομα 15 έως 24 ετών, με τη διαφορά να κυμαίνεται στις 17 και 22 ποσοστιαίες μονάδες αντίστοιχα. Η διαφορά είναι τέτοια που δεν δύναται να εξηγηθεί από την επίδραση του κύκλου της ζωής επιπλέον είναι αξιοσημείωτο πως η δραματική αυτή μεταβολή παρατηρείται σε διάστημα μόλις έξι ετών. Πως μπορεί λοιπόν να εξηγηθεί αυτή η απότομη πτώση της δήλωσης του πολιτικού ενδιαφέροντος στους νέους ηλικίας 15-29 και μάλιστα σε μια έρευνα που διεξήχθη μόλις λίγους μήνες μετά τα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2008; Πίνακας 2: Πόσο θα λέγατε ότι σας ενδιαφέρει η πολιτική ανά ηλικιακές κατηγορίες (2009) 15-24 25-29 30+ Σύνολο Πολύ/Αρκετά 13,8% 18,3% 35,2% 30,6% Λίγο/Καθόλου 86,2% 81,7% 64,8% 69,4% Ας επιμείνουμε λίγο στη παρουσίαση περαιτέρω «αντιφάσεων» που η μελέτη των δεδομένων του ESS φαίνεται να καταδεικνύει. Οι πίνακες 3 και 4 παρουσιάζουν την κατανομή συχνοτήτων της ερώτησης "πόσο συχνά η πολιτική σας φαίνεται τόσο μπερδεμένη που πραγματικά δεν μπορείτε να καταλάβετε τι γίνεται;". Στα δεδομένα του 2003 παρατηρείται πως τα ποσοστά συμφωνίας με τη διατύπωση της ερώτησης δεν διαφοροποιούνται σημαντικά με βάση την ηλικία, παρά το χαμηλότερο πολιτικό ενδιαφέρον των νέων 15 έως 29 ετών. Δηλαδή, παρά το μειωμένο τους πολιτικό ενδιαφέρον, οι νέοι δεν δηλώνουν μια αντίστοιχα αυξημένη δυσκολία στην κατανόηση της πολιτικής. 2

Στα αντίστοιχα δεδομένα για το 2009, η ηλικία φαίνεται σαφώς να επηρεάζει, δίχως όμως να «εξηγεί» τις δραματικές διαφορές που παρατηρούνται στη δήλωση του πολιτικού ενδιαφέροντος. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται μείωση της συμφωνίας με τη διατύπωση της ερώτησης στις ηλικίες άνω των 30 ετών, κάτι που μπορεί να εξηγηθεί από την επίδραση της αύξησης του εκπαιδευτικού επιπέδου. Από την άλλη, αν οι νέοι δηλώνουν σε ποσοστό 80 με 85% πως ενδιαφέρονται λίγο ή καθόλου για την πολιτική, την βρίσκουν συχνά ακατανόητη σε ποσοστό μόλις 58 με 60%. Παρά λοιπόν τη δραματική μείωση της δήλωσης πολιτικού ενδιαφέροντος σε αυτές τις ηλικίες, η συμφωνία με αυτή τη διατύπωση παραμένει σταθερή. Δηλαδή η αντίφαση στα δεδομένα του πολιτικού ενδιαφέροντος των νέων και της αδυναμίας κατανόησης της πολιτικής εμμένει. Πίνακας 3: Πόσο συχνά η πολιτική σας φαίνεται τόσο μπερδεμένη που πραγματικά δεν μπορείτε να καταλάβετε τι γίνεται; ανά ηλικιακές κατηγορίες (2003) 15-24 25-29 30+ Σπάνια/Ποτέ 19,0% 17,4% 17,8% Που και που 16,3% 18,1% 19,6% Αρκετά Συχνά/Πολύ Συχνά 64,7% 64,5% 62,6% Πίνακας 4: Πόσο συχνά η πολιτική σας φαίνεται τόσο μπερδεμένη που πραγματικά δεν μπορείτε να καταλάβετε τι γίνεται; ανά ηλικιακές κατηγορίες (2009) 15-24 25-29 30+ Σπάνια/Ποτέ 16,1% 17,4% 25,8% Που και που 23,8% 24,2% 28,4% Αρκετά Συχνά/Πολύ Συχνά 60,1% 58,4% 45,8% Η μελέτη των παραπάνω κλειστών ερωτήσεων δύναται να προσφέρει ερεθίσματα για περαιτέρω διερεύνηση των εν λόγω αντιφάσεων, δίχως ωστόσο να επαρκεί για την αναζήτηση απαντήσεων. Ανοιχτές ερωτήσεις οι οποίες παρέχουν την δυνατότητα στους ερωτώμενους να εκφράσουν ελεύθερα με τον δικό τους τρόπο την άποψή τους είναι ιδανικότερο εργαλείο. Τέτοιες ερωτήσεις υπήρχαν στην έρευνα Διαστάσεις της πολιτικής κοινωνικοποίησης εφήβων: εμπειρίες από την Αττική στις τρεις τελευταίες δεκαετίες που διεξάγεται στο τμήμα ΠΕΔΔ του ΕΚΠΑ με επιστημονική υπεύθυνη την Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, έρευνα στην οποία οι ομιλούντες συμμετέχουν. 3

Τα δεδομένα της εν λόγω έρευνας συγκεντρώθηκαν σε δείγμα 855 μαθητών/τριών τεσσάρων διαφορετικών γυμνασίων της Αττικής. Στόχος δεν ήταν η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος όσον αφορά τους έφηβους, αλλά η επιλογή σχολείων που είναι ενδεικτικά διαφορετικών ταξικών θέσεων και περιοχών, καθότι η έρευνα του 2010 αποτελεί βάση προσωπικής έρευνας της υπευθύνου για τη μελέτη της πολιτικής κοινωνικοποίησης των εφήβων κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας βασίστηκε σε αντίστοιχη μελέτη της δεκαετίας του '80 (Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, Πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις στην αρχή της εφηβείας, Gutenberg, Αθήνα 1987), και η συλλογή των δεδομένων έγινε στα ίδια ακριβώς σχολεία της πρώτης μελέτης. Όσον αφορά το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ, ο συνδυασμός των απαντήσεων σε δυο ανοιχτές ερωτήσεις φαίνεται πως μπορεί να δώσει μια ερμηνεία όσον αφορά το παρατηρούμενο χαμηλό πολιτικό ενδιαφέρον των νέων. Η πρώτη από αυτές είναι η ερώτηση "γιατί σε ενδιαφέρει ή δεν σε ενδιαφέρει η πολιτική", που έχει εφαρμοστεί και αναλυθεί και σε άλλες έρευνες. (Μάρω Παντελίδου Μαλούτα, Ελληνική πολιτική κουλτούρα: Όψεις και προσεγγίσεις, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 75Α:18-57, 1990 & Γιώργος Διακουμάκος, Εικόνες της πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα 1988-2005: Το πολιτικό ενδιαφέρον και ο μύθος του (από)πολιτικοποιημένου «Έλληνα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης 34:92-121, 2009) Η διαδικασία κωδικογράφησης των απαντήσεων ανέδειξε 16 συνολικά κατηγορίες αιτιολόγησης της ύπαρξης ή έλλειψης πολιτικού ενδιαφέροντος. Αν και η ανάλυση των απαντήσεων σε αυτή την ερώτηση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεν αποτελεί στόχο της παρούσας εισήγησης. Έτσι, για τις ανάγκες αυτής της παρουσίασης σας δείχνουμε μόνο τον πίνακα όπου φαίνεται πως ενοποιούνται οι απαντήσεις σε κατηγορίες αντιλήψεων, που υποδηλώνουν έναν τρόπο πρόσληψης της πολιτικής. Ας εξηγήσουμε πολύ συνοπτικά το περιεχόμενο των αντιλήψεων που η κάθε κατηγορία εκφράζει. Η "πολιτική" πρόσληψη της πολιτικής αποτυπώνει την πολιτική στην δημόσια και 4

συλλογική της διάσταση. Μια ενδεικτική απάντηση είναι πως η πολιτική "έχει να κάνει με την ζωή κάθε πολίτη και τις συνθήκες που επικρατούν στην χώρα του. Διαμορφώνει τη ζωή του", όπως λέει μαθήτρια τρίτης γυμνασίου. Στην κατηγορία της πολιτικής ως θέαμα εκδηλώνεται έντονο πολιτικό ενδιαφέρον από τα παιδιά, προκειμένου να "ξέρουν τι γίνεται γύρω τους" ή να "ξέρουν τι θα ψηφίσουν όταν μεγαλώσουν", όπως απαντούν αρκετοί/ες. Στην κατηγορία της πολιτικής ως μέσο επίλυσης ατομικών/οικογενειακών προβλημάτων παρατηρείται υψηλό πολιτικό ενδιαφέρον, που όμως αιτιολογείται με ατομοκεντρικά κριτήρια. Για παράδειγμα, μαθήτρια πρώτης γυμνασίου ενδιαφέρεται αρκετά για την πολιτική επειδή, όπως λέει, έτσι "φροντίζω για το μέλλον μου". Όσον αφορά την κατηγορία της πολιτικής ως συγκυριακό αντικείμενο ενδιαφέροντος, η ύπαρξη ή έλλειψη ενδιαφέροντος για την πολιτική αιτιολογείται μέσω θετικών ή αρνητικών συγκυριών. Ενδεικτική είναι η περίπτωση μαθητή πρώτης γυμνασίου που ενδιαφέρεται αρκετά για την πολιτική "επειδή στις μέρες μας υπάρχει οικονομική κρίση". Στις απαντήσεις που εντάσσονται στην κατηγορία της πολιτικής ως κάτι που αφορά επιλεκτικά ορισμένους/ες, συχνά αναγνωρίζεται η σημασία της πολιτικής, ωστόσο οι ίδιοι οι μαθητές/τριες δεν ενδιαφέρονται για διάφορους λόγους, κατά κανόνα επειδή "είναι μικροί ακόμα", όπως συνηθίζουν να απαντούν αρκετοί/ές. Τέλος, η κατηγορία της πολιτικής στις αρνητικές της συνδηλώσεις αφορά απαντήσεις που εκφράζουν απογοήτευση, αίσθηση ματαιότητας, απόρριψη των πολιτικών ή της πολιτικής. Για παράδειγμα, μαθητής τρίτης γυμνασίου δηλώνει ότι δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την πολιτική επειδή θεωρεί πως η πολιτική "είναι μια κοροϊδία, είναι η εκμετάλλευση των μαζών". Πίνακας 5: Γιατί σε ενδιαφέρει ή δεν σε ενδιαφέρει η πολιτική; "Πολιτική" πρόσληψη της πολιτικής 20,2% Η πολιτική ως θέαμα 10,4% Η πολιτική ως μέσο επίλυσης ατομικών/οικογενειακών προβλημάτων 6,7% Η πολιτική ως τυχαίο και συγκυριακό αντικείμενο ενδιαφέροντος 2,6% Η πολιτική ως διαδικασία που αφορά επιλεκτικά ορισμένους/ες 25,8% Η πολιτική στις αρνητικές της συνδηλώσεις 19,5% Άλλο 1,1% Δεν απαντώ 13,7% Σύνολο 100,0% 5

Η δεύτερη ερώτηση που θα μας απασχολήσει ζητούσε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να γράψουν ποιος πιστεύουν ότι είναι ο ρόλος των κομμάτων. Από την κωδικογράφηση προέκυψαν 14 κατηγορίες απαντήσεων που, αν και επίσης αξίζει να μελετηθούν χωριστά, για τις ανάγκες της παρούσας εισήγησης παρουσιάζονται ενοποιημένες σε κατηγορίες αντιλήψεων. Πίνακας 6: Ποιος νομίζεις ότι είναι ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων; Γενικό καλό 24,8% Περιγραφική απάντηση (εκλογές/εκπροσώπηση/διακυβέρνηση) 21,9% Δεοντολογική απάντηση 12,5% Αρνητικό Στερεότυπο 20,4% Άλλο 3,3% Δεν ξέρω/δεν με νοιάζει/δεν απαντώ 17,2% Σύνολο 100% Στην πρώτη κατηγορία αντιλήψεων υποστηρίζεται πως ρόλος των κομμάτων είναι το γενικό καλό της χώρας ή του λαού. Χαρακτηριστικές απαντήσεις αυτής της κατηγορίας είναι πως ρόλος των κομμάτων είναι "να πάνε προς το καλύτερο τη χώρα", όπως λέει μαθητής δευτέρας γυμνασίου, ή το "να μας προσφέρουν ένα καλύτερο αύριο", σύμφωνα με μαθήτρια πρώτης γυμνασίου. Στην δεύτερη κατηγορία αντιλήψεων οι απαντήσεις αναφέρονται περιγραφικά στον ρόλο των κομμάτων και αφορούν στον θεσμικό τους χαρακτήρα, όπως είναι η εκλογική διαδικασία, η εκπροσώπηση των πολιτών ή η διακυβέρνηση της χώρας, οι οποίες συχνά δίνονται με τυποποιημένο τρόπο. Η κατηγορία των δεοντολογικών απαντήσεων είναι αυτή που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, καθώς σε αυτήν αντιπαρατίθεται ο ρόλος των κομμάτων όπως θα έπρεπε να είναι με αυτόν που είναι στην πραγματικότητα. Οι σχετικές απαντήσεις είναι συχνά σύνθετες και εκτενείς. Για παράδειγμα, μαθητής τρίτης γυμνασίου υποστηρίζει πως τα κόμματα "θεωρητικά προσπαθούν να βελτιώσουν τον τόπο, πρακτικά βρίσκουν τρόπους να βγάζουν χρήματα", ενώ μαθήτρια τρίτης γυμνασίου απαντάει ότι ρόλος τους είναι "να προστατεύουν τη χώρα, να μην κάνουν παρανομίες και να ανεβάσουν την ποιότητα ζωής των πολιτών". Τέλος υπάρχει η κατηγορία αντιλήψεων όπου εκφράζονται αρνητικά στερεότυπα για τα κόμματα, όπως ότι "ο ρόλος τους είναι να δίνουν υποσχέσεις χωρίς 6

αποτελέσματα", σύμφωνα με μαθήτρια δευτέρας γυμνασίου, ενώ είναι αξιοσημείωτο πως αρκετοί και αρκετές απαντούν κυνικά πως τα κόμματα δεν έχουν κανένα ρόλο. Όσον αφορά τώρα τις δεοντολογικές απαντήσεις που δίνονται για τα κόμματα, όπου ο «δέον» ρόλος των κομμάτων αντιπαρατίθεται με τον πραγματικό τους ρόλο, συγκεντρώνει ένα υπολογίσιμο ποσοστό και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την πρόσληψη της πολιτικής από τους μαθητές/τριες. Επιπλέον, η σύγκριση των απαντήσεων στις εν λόγω ανοικτές ερωτήσεις ανέδειξε έναν μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών που δίνουν φαινομενικά αντιφατικές απαντήσεις, καθώς απαντούν με τρόπο που στη μια ερώτηση εκφράζεται μια σαφώς θετική πρόσληψη της πολιτικής και στην άλλη ερώτηση μια αρνητική πρόσληψη της. Για παράδειγμα, μαθήτρια δευτέρας γυμνασίου υποστηρίζει πως ενδιαφέρεται λίγο για την πολιτική επειδή έχει "βαρεθεί να βλέπει μόνο υποσχέσεις και όχι πράξεις", και ταυτόχρονα θεωρεί πως ρόλος των κομμάτων είναι "να αποτελούν την κυβέρνηση... και να βάζουν την χώρα στο σωστό δρόμο". Άλλη μαθήτρια της πρώτης τάξης δηλώνει καθόλου ενδιαφέρον για την πολιτική αναφέροντας ότι «Ξέρω ότι ό,τι κι αν θέλουμε να γίνει δεν θα γίνει γιατί επικρατούν οι πολιτικοί που εξακολουθούν να "τρώνε" χρήματα από τον λαό» ενώ συγχρόνως αναφέρει πως ρόλος των κομμάτων είναι «η σωστή ρύθμιση της ζωής, δικαιοσύνης και γενικά της Ελλάδας». Φαίνεται πως αυτή η αντιπαράθεση του δέοντος με το είναι έχει πολύ μεγαλύτερη διάδοση απ' ότι προδίδει το ποσοστό της δεοντολογικής κατηγορίας. Το περιεχόμενο λοιπόν των απαντήσεων και οι κοινές προκείμενες οδήγησαν στην σύνθεση των απαντήσεων αυτών των δύο ερωτήσεων σε μια νέα ταξινόμηση η οποία περιλαμβάνει την έκφραση θετικής, αρνητικής και δεοντολογικής πρόσληψης της πολιτικής. Στον πίνακα 7 βλέπουμε τα ποσοστά που συγκεντρώνει ο κάθε τρόπος πρόσληψης της πολιτικής στο σύνολο του δείγματος. Ας σημειωθεί πως η ένταξη των μαθητών/τριων σε αυτές τις κατηγορίες έγινε από τους ερευνητές, ανάλογα με το συνδυασμό των κατηγοριών στις οποίες εντάσσονταν οι απαντήσεις σχετικά με τον ρόλο των κομμάτων και το πολιτικό ενδιαφέρον. Δοκιμάσαμε να κάνουμε επίσης το ίδιο με στατιστικές τεχνικές, και συγκεκριμένα με παραγοντική ανάλυση και ανάλυση κατά συστάδες. Σε 7

αυτή την περίπτωση προέκυπταν οι ίδιες κατηγορίες, αλλά με πολύ διαφορετικά ποσοστά: συγκεκριμένα, η κατηγορία άλλο είχε πολύ αυξημένα ποσοστά εις βάρος της θετικής και της αρνητικής πρόσληψης. Αλλά επί της ουσίας δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές ως προς τα χαρακτηριστικά κάθε κατηγορίας, οπότε προτιμήσαμε την ταξινόμηση που έγινε με το χέρι, επειδή με αυτήν τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας εκφράζονταν με ελαφρώς πιο έντονο τρόπο. Πίνακας 7: Κατηγορίες πρόσληψης της πολιτικής Θετικές 30,1% Αρνητικές 15,7% Δεοντολογικές 21,3% Άλλες 7,8% Δεν απαντούν σε τουλάχιστον μία ερώτηση 25,1% Σύνολο 100% Να τονιστεί πως ούτε η δεοντολογική πρόσληψη της πολιτικής, ούτε η κατηγορία άλλο έχουν ενδιάμεση θέση ανάμεσα στην θετική και αρνητική πρόσληψη. Η κατηγορία άλλο αφορά κατά κανόνα παιδιά που δεν έχουν διαμορφώσει ακόμα σαφή άποψη, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι περισσότερες απαντήσεις αποτελούν συνδυασμό του ότι είναι μικροί ακόμα για να ενδιαφέρονται για την πολιτική με μια περιγραφική απάντηση για τον ρόλο των κομμάτων που παραπέμπει σχεδόν σε σχολικό εγχειρίδιο. Όσο για την δεοντολογική πρόσληψη, πρέπει να έγινε ήδη σαφές πως πρόκειται για έναν κριτικό τρόπο πρόσληψης της πολιτικής από μαθητές/τριες που ενδιαφέρονται και έχουν άποψη για το πως θα έπρεπε να είναι η πολιτική, αλλά δεν τους αρέσει το πως είναι στην πραγματικότητα. Αυτό που μας ενδιαφέρει στο παρόν πλαίσιο, καθότι δεν τίθεται θέμα αναγωγής στον πληθυσμό των μαθητών/τριών γυμνασίου της Ελλάδας, δεν είναι τόσο τα ποσοστά που συγκεντρώνει η κάθε κατηγορία στο δείγμα, αλλά τα χαρακτηριστικά τους και το πως μπορούν να δώσουν μια ερμηνεία όσον αφορά την πρόσληψη της πολιτικής από τους νέους αυτούς. Στον πίνακα 8 λοιπόν βλέπουμε τις κατηγορίες πρόσληψης της πολιτικής ανάλογα με την τάξη φοίτησης, δηλαδή ουσιαστικά με βάση την επίδραση της ηλικίας. Σημαντικές διαφορές παρατηρούνται σε δύο από τις κατηγορίες. Πρώτον, η θετική 8

πρόσληψη της πολιτικής είναι πιο διαδεδομένη ανάμεσα στους μαθητές/τριες μικρής ηλικίας. Μια εύκολη εξήγηση είναι πως λόγω της ηλικίας τους και της πιο μικρής εξοικείωσης τους με την πολιτική, οι μαθητές/τριες μικρότερης ηλικίας έχουν μια πιο ειδυλλιακή άποψη για τον κόσμο, που εκφράζεται με πιο θετικές προδιαθέσεις. Απ' την άλλη, η δεοντολογική πρόσληψη της πολιτικής αυξάνεται με την αύξηση της ηλικίας. Αυτό υποστηρίζει τη θέση μας ότι η δεοντολογική πρόσληψη αποτελεί μια πιο σύνθετη και επεξεργασμένη άποψη της πολιτικής, που προκύπτει έπειτα από σκέψη και εξοικείωση μαζί της. Επιπλέον, η θετική συσχέτιση ηλικίας και δεοντολογικής πρόσληψης της πολιτικής προκαλεί την υποψία πως η δεοντολογική πρόσληψη ενδέχεται να είναι ακόμα πιο διαδεδομένη σε νέους/ες μεγαλύτερης ηλικίας από αυτούς που έχουμε στο δείγμα μας. Πίνακας 8: Κατηγορίες πρόσληψης της πολιτικής και τάξη φοίτησης Α Γυμνασίου Β Γυμνασίου Γ Γυμνασίου Θετικές 45,9% 35,9% 38,3% Αρνητικές 19,4% 21,4% 22,1% Δεοντολογικές 23,0% 31,3% 31,3% Άλλες 11,7% 11,4% 8,3% Στον πίνακα 9 βλέπουμε την απήχηση της κάθε κατηγορίας πρόσληψης της πολιτικής ανάλογα με το σχολείο φοίτησης. Αυτός ο πίνακας έχει σημασία κυρίως λόγω του ζητήματος της αντιπροσωπευτικότητας του δείγματος, και υπάρχουν δυο σημεία στα οποία αξίζει να σταθούμε. Πρώτον, παρατηρήστε πως στο επίλεκτο ιδιωτικό σχολείο, που είναι ένα πολύ καλό σχολείο με μαθητές/τριες που προέρχονται από μεσαία και ανώτερα ταξικά στρώματα, η θετική πρόσληψη είναι πολύ πιο ισχυρή και η αρνητική πολύ πιο αδύναμη. Αυτό δείχνει πως στο δείγμα μας το ποσοστό της θετικής πρόσληψης της πολιτικής είναι διογκωμένο και της αρνητικής υποτιμημένο σε σχέση με το σύνολο του εφηβικού πληθυσμού. Δεύτερον, αυτό που μας ενδιαφέρει και περισσότερο, είναι ότι η δεοντολογική πρόσληψη της πολιτικής παρουσιάζει σχετικά σταθερά ποσοστά ανάμεσα στα σχολεία, ιδίως αν ληφθεί υπόψη πως η μεγαλύτερη διαφορά υπάρχει στο ιδιωτικό σχολείο που είναι ιδιαίτερη περίπτωση. Αυτό σημαίνει πως η δεοντολογική πρόσληψη της πολιτικής πρέπει να είναι αρκετά διαδεδομένη ανάμεσα στους έφηβους, και, υποθετικά, μπορεί να εκτιμηθεί πως συγκεντρώνει 25-30% στις ηλικίες μεταξύ 12 και 9

15, ενώ, όπως αναφέρθηκε, το ποσοστό ενδέχεται να είναι αυξημένο στους νέους μεγαλύτερων ηλικιών. Πίνακας 9: Κατηγορίες πρόσληψης της πολιτικής και σχολείο φοίτησης Επίλεκτο ιδιωτικό γυμνάσιο Πρότυπο δημόσιο γυμνάσιο Συνοικιακό γυμνάσιο Πειραιά Συνοικιακό γυμνάσιο Αθηνών Θετικές 56,4% 34,9% 31,1% 31,2% Αρνητικές 10,4% 24,7% 30,4% 22,4% Δεοντολογικές 24,8% 27,5% 31,1% 32,8% Άλλες 8,4% 12,9% 7,4% 13,6% Αυτός λοιπόν ο δεοντολογικός τρόπος πρόσληψης της πολιτικής θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα με τα οποία αρχίσαμε. Μπορεί, για παράδειγμα, να γίνει η εκτίμηση πως τα πολύ χαμηλά ποσοστά πολιτικού ενδιαφέροντος των νέων, που μάλιστα μειώθηκαν απότομα τα τελευταία χρόνια, δεν πρέπει να ερμηνευτούν τόσο ως πολιτική αδιαφορία, αλλά ως μια κριτική στάση απέναντι στην πολιτική με την μορφή που έχει σήμερα. Βέβαια πρέπει να παραδεχτούμε πως το δείγμα και οι ηλικίες που χρησιμοποιούμε στην έρευνα μας επιτρέπουν περισσότερο τη διατύπωση υποθέσεων παρά την εξαγωγή σαφών συμπερασμάτων. Ωστόσο, η ύπαρξη αυτού του δεοντολογικού τρόπου πρόσληψης της πολιτικής, που φαίνεται να αφορά ένα σημαντικό τμήμα των εφήβων, είναι ένα αξιόλογο φαινόμενο και μπορεί να εξηγήσει πως γίνεται να παρατηρούμε πολύ χαμηλά ποσοστά πολιτικού ενδιαφέροντος και πολιτικής συμμετοχής των νέων στις έρευνες, και ταυτόχρονα να βλέπουμε να διαδραματίζονται γεγονότα στα οποία υπάρχει έντονη πολιτική κινητοποίηση των νέων εφήβων. Μπορούμε δηλαδή να υποθέσουμε πως ο δεοντολογικός είναι ένας νέος τρόπος πρόσληψης της πολιτικής, που δεν μπορεί να εντοπιστεί από τις καθιερωμένες ερωτήσεις πολιτικής συμπεριφοράς. Δηλαδή, η δεοντολογική πρόσληψη δεν μπορεί να αναδειχθεί από την κλασική κλειστή ερώτηση ενδιαφέροντος για την πολιτική ή από άλλες καθιερωμένες κλειστές ερωτήσεις. Ενώ η θετική πρόσληψη θα μπορούσε να «ταυτιστεί» με υψηλό πολιτικό ενδιαφέρον και ο αρνητικός τόπος πρόσληψης με αντίστοιχα χαμηλό ενδιαφέρον, ο δεοντολογικός τρόπος πρόσληψης δεν εντοπίζεται ούτε με συνδυαστική μελέτη κλασικών τρόπων μέτρησης του πολιτικού ενδιαφέροντος και της πολιτικής συμμετοχής. 10

Προφανώς το αν μεγάλος αριθμός νέων βλέπει συνειδητά μια σύγκρουση μεταξύ της πολιτικής πραγματικότητας σε σχέση με το πως πιστεύουν πως θα έπρεπε να είναι η πολιτική έχει σημαντικές συνέπειες στο πολιτικό και κομματικό σύστημα. Γεγονότα όπως αυτά του Δεκέμβρη του 2008 θα μπορούσε να είναι μια από τις εκφράσεις τους. Ωστόσο έχουμε στοιχεία στο δείγμα μας, που δείχνουν πιο συγκεκριμένα τα χαρακτηριστικά της δεοντολογικής κατηγορίας και το τι συνέπειες θα μπορούσε να έχει αυτή η πρόσληψη της πολιτικής. Δυστυχώς, καθώς η έρευνα βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη δεν είμαστε σε θέση να τα παρουσιάσουμε εδώ όμως είναι δυνατόν να δούμε πως μοιάζουν να εκφράζονται αυτές οι συνέπειες μέσω των δεδομένων άλλων ερευνών. Πίνακας 10: Ψήφος στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές ανά ηλικιακές κατηγορίες (2009) 18-29 30+ Σύνολο ΠΑΣΟΚ 33,2% 43,5% 42,0% Νέα Δημοκρατία 29,2% 32,8% 32,2% ΚΚΕ 11,1% 9,0% 9,3% Συνασπισμός 7,8% 5,2% 5,6% ΛΑΟΣ 5,4% 3,1% 3,5% Οικολόγοι 5,3% 2,5% 2,9% Άλλο κόμμα 8,0% 3,9% 4,5% Επανερχόμαστε λοιπόν στα στοιχεία του ESS στον πίνακα 10, όπου παρατηρούμε ενδεικτικά την ψήφο στις βουλευτικές εκλογές του 2007 για τους νέους 18 έως 29 ετών και για τα άτομα άνω των 30. Παρατηρείστε πως τα ποσοστά της Νέας Δημοκρατίας και, κυρίως, του ΠΑΣΟΚ, είναι σημαντικά μειωμένα ανάμεσα στους νέους/ες σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικίες. Αντίθετα, τα ποσοστά όλων των υπόλοιπων κομμάτων είναι σημαντικά αυξημένα. Η ψήφος στα άλλα τρία κοινοβουλευτικά κόμματα, το ΚΚΕ, τον Συνασπισμό και το ΛΑΟΣ, είναι ενισχυμένη κατά δύο με δυόμιση ποσοστιαίες μονάδες, ενώ η ψήφος στους Οικολόγους και σε άλλα κόμματα είναι διπλάσια σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικίες. Έτσι, ενώ στις ηλικίες άνω των 30 τα δυο μεγάλα κόμματα συγκεντρώνουν αθροιστικά 76%, το αντίστοιχο ποσοστό στους νέους πέφτει στο 62%. Αν δεχτούμε πως ο δεοντολογικός τρόπος πρόσληψης της πολιτικής αφορά σημαντικό κομμάτι των νέων, το να επιλέγονται εκλογικά μικρότερα κόμματα είναι αναμενόμενο, 11

καθώς αυτός είναι ένας τρόπος να εκφράζεται η θέληση αρκετών νέων για αλλαγές στο ελληνικό κομματικό σύστημα. Ας θυμηθούμε άλλωστε πως οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν ακριβώς αυτό: σημαντική μείωση των ποσοστών του ΠΑΣΟΚ και της Νέας Δημοκρατίας, με όλα τα υπόλοιπα κόμματα να διατηρούν ή να αυξάνουν τις δυνάμεις τους, ενώ αν επαληθευτούν εκλογικά, στην επόμενη βουλή ο αριθμός των κομμάτων που θα εκπροσωπούνται θα αποτελεί ρεκόρ της μεταπολίτευσης. Τα σημάδια ότι το ελληνικό πολιτικό και κομματικό σύστημα αλλάζουν ριζικά υπάρχουν παντού το θέμα είναι να τα εξηγήσουμε και να καταλάβουμε που μας οδηγούν. Ο δεοντολογικός τρόπος πρόσληψης της πολιτικής, που εντοπίσαμε σε ένα σημαντικό αριθμό εφήβων, μπορεί να αποτελέσει μια αφετηρία για να φτάσουμε σε ουσιαστικές ερμηνείες. Γιώργος Διακουμάκος, Δρ. ΕΚΠΑ Εύα Τσουπαροπούλου, MA ΕΚΠΑ 12