ΔΕΡΜΑ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΠΑ

ΔΕΡΜΑ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΠΑ Το δέρμα δεν είναι µόνο ένα προστατευτικό κάλυμμα για το σώμα. Παρεμβάλλεται ενεργά μεταξύ του οργανισμού και του περιβάλλοντος. Ο ρόλος του έγκειται στο ότι: ελέγχει την απώλεια πολύτιμων υγρών από το σώμα, εμποδίζει τη διείσδυση επιβλαβών ξένων σωμάτων καθώς και της ακτινοβολίας προφυλάσσει από μηχανικά χτυπήματα ρυθμίζει την απώλεια θερμοκρασίας μεταδίδει τα εξωτερικά ερεθίσματα. Επιπλέον, εξαιτίας του χρώματος, της οσμής και της υφής, μεταβιβάζει σεξουαλικά και κοινωνικά μηνύματα, τα οποία, μπορούν να τροποποιηθούν µε την παρέμβαση της Κοσµητολογίας και ακόμα εξασφαλίζει τη σύνθεση των βιταμινών D 2 και D 3 µε τη βοήθεια της Υπεριώδους Ηλιακής Ακτινοβολίας. Ο ιστός αυτός έχει βάρος 4,8 Κg στους άνδρες και 3,2 Kg στις γυναίκες και καλύπτει επιφάνεια περίπου 1,6 m 2. Το ανθρώπινο δέρμα αποτελείται από τρεις κύριους ιστούς µε διαφορετικές λειτουργίες: την επιδερμίδα, το κυρίως δέρμα ή χόριο και το υπόδερμα. Η ΕΠΙΔΕΡΜΙΔΑ Έχει πάχος 75 150 µm, αποτελείται από 4 στιβάδες. ΚΥΡΙΩΣ ΔΕΡΜΑ ή ΧΟΡΙΟ Το χόριο είναι ένας ελαστικός, ανθεκτικός, συνδετικός ιστός µε πλούσια αιματική και λεμφική κυκλοφορία, ο οποίος προστατεύει το σώμα από μηχανικά τραύματα και προσφέρει τροφή στην επιδερμίδα. Στο χόριο υπάρχουν δύο στιβάδες: Η θηλώδης που είναι λεπτή και αποτελείται από χαλαρό συνδετικό ιστό µε άφθονα ιστοκύτταρα και ίνες κολλαγόνου. Η δεύτερη στιβάδα είναι η δικτυωτή, που αποτελείται από ακανόνιστο πυκνό συνδετικό ιστό µε λιγότερα κύτταρα από τη θηλώδη, αλλά µε περισσότερες ίνες κολλαγόνου. Η δικτυωτή στιβάδα του χορίου είναι ο κατεξοχήν στηρικτικός ιστός της επιδερμίδας. Το κολλαγόνο είναι µια πρωτεΐνη που αποτελεί το 75% του ξηρού βάρους του χορίου. Ο ρόλος του είναι ενυδατικός και κυρίως υποστηρικτικός. Στο κυρίως δέρμα υπάρχει άλλη µία πρωτεΐνη, η ελαστίνη, που αποτελεί το 4% του ξηρού βάρους του χορίου και προσδίδει στο χόριο ελαστικότητα. Υπάρχει επίσης η θεμέλια ουσία, που είναι άμορφη. Εκεί βρίσκονται τα κύτταρα και οι ίνες και περιέχεται ποικιλία υδατανθράκων, πρωτεϊνών και λιπιδίων. Τα εξαρτήματα του δέρματος προέρχονται εμβρυολογικά από την επιδερμίδα, βρίσκονται όμως κυρίως μέσα στο κυρίως δέρμα ή και μέσα στο υπόδερμα και είναι: οι τρίχες, τα νύχια και οι αδένες (οι ιδρωτοποιοί αδένες και οι σμηγματογόνοι αδένες). ΥΠΟΔΕΡΜΑ Κάτω από το χόριο υπάρχει το υπόδερμα που είναι λιπώδης ιστός, περιέχει ίνες κολλαγόνου και ελαστίνης, µε πάχος που ποικίλλει και έχει την ιδιότητα να απομονώνει τις υποκείμενες δομές από τις απότομες θερμικές αλλαγές και τα σοκ. Μέσα στο υπόδερμα κατασκηνώνουν οι ιδρωτοποιοί αδένες και οι θύλακες των τριχών. Το πάχος του υποδόριου λίπους ποικίλλει και εξαρτάται από την ανατομική περιοχή, το φύλο και την ηλικία. Εκτός από τον αισθητικό ρόλο, το υποδόριο λίπος συμβάλλει ρύθμιση της θερμοκρασίας και προστατεύει τους υποκείμενους ιστούς από μηχανικές πιέσεις. ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 15

ΚΟΣΜΗΤΟΛΟΓΙΑ Ο όρος Κοσµητολογία που έχει ελληνική προέλευση, προέρχεται από το κοσμώ, µε τις συναφείς παραγωγές: κόσμημα, κόσμηση, κοσμήτωρ (διευθυντής, αυτός που βάζει σε τάξη). Αλλά και κοσμητικός, κοσμικός και κόσμιος, κοσμιότητα και κοσμοκράτορας, κοσμοπολίτης και κοσμοσωτήριος. ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ Η Κυκλοφορία των καλλυντικών προϊόντων στην Ελλάδα ακολουθεί τους νόμους της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε). Ως Καλλυντικό προϊόν ορίζεται: κάθε ουσία ή παρασκεύασμα που προορίζεται να έρθει σε επαφή με τα εξωτερικά μέρη του ανθρώπινου σώματος (επιδερμίδα, τριχωτά μέρη του σώματος και της κεφαλής, νύχια, χείλη και εξωτερικά γεννητικά όργανα) ή με τα δόντια και τους βλεννογόνους της στοματικής κοιλότητας με μοναδικό ή κύριο σκοπό: τον καθαρισμό τον αρωματισμό τη μεταβολή της εμφάνισης τη διόρθωση των σωματικών οσμών την προστασία τη διατήρηση τους σε καλή κατάσταση. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ Τα καλλυντικά προϊόντα δεν πρέπει να προκαλούν βλάβη στην ανθρώπινη υγεία υπό κανονικές ή προβλεπόμενες συνθήκες χρήσης. Οι επιθυμητές ιδιότητες των καλλυντικών προϊόντων είναι: να μαλακώνουν την επιδερμίδα, να προστατεύουν από το κρύο, τον άνεμο και τον ήλιο, να βοηθούν στη διατήρηση της οξύτητας του δέρματος, να αναζωογονούν το δέρμα, να προλαβαίνουν τις ρυτίδες, να προλαβαίνουν τη χαλάρωση, να καλύπτουν τις ατέλειες του δέρματος. Στα καλλυντικά μπορούν να περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα εξής: Κρέμες, γαλακτώματα, λοσιόν, γέλες και λάδια για το δέρμα μάσκες ομορφιάς, χρωματισμένες βάσεις (υγρά, πάστες, πούδρες) πούδρες για το μακιγιάζ, για χρήση μετά το λουτρό, για την υγιεινή του σώματος σαπούνια για το μπάνιο, αποσμητικά σαπούνια αρώματα, κολόνιες παρασκευάσματα για το μπάνιο και το ντους (άλατα, αφροί, λάδια, γέλες) αποτριχωτικά, αποσμητικά και αντιιδρωτικά ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 16

προϊόντα για το κατσάρωμα, το ίσιωμα, τη στερέωση, τη διευθέτηση (φορμάρισμα), των μαλλιών, προϊόντα καθαρισμού (λοσιόν, σκόνες, σαμπουάν), συντήρησης (λοσιόν, κρέμες, λάδια) και χρωστικές των μαλλιών καθώς και προϊόντα για την κόμμωση (λοσιόν, λακ, μπριγιαντίνες) προϊόντα ξυρίσματος (κρέμες, αφροί, λοσιόν) προϊόντα για το μακιγιάζ και προϊόντα για την αφαίρεση του μακιγιάζ (ντεμακιγιάζ) προϊόντα προοριζόμενα να χρησιμοποιηθούν στα χείλη προϊόντα για την περιποίηση των δοντιών και του στόματος προϊόντα για την περιποίηση και το βάψιμο των νυχιών προϊόντα, εξωτερικής χρήσης, για την περιποίηση των ευαίσθητων περιοχών του σώματος προϊόντα αντηλιακά, προϊόντα για μαύρισμα χωρίς ήλιο, προϊόντα για τη λεύκανση του δέρματος προϊόντα αντιρυτιδικά. ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΑ Η οδηγία 76/768/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 27ης Ιουλίου 1976 και οι μεταγενέστερες τροποποιήσεις της, διέπει την παραγωγή και διάθεση των καλλυντικών προϊόντων, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η οδηγία ενσωματώθηκε, στην Ελληνική νομοθεσία με την Κ.Υ.Α. ΔΥΓ3(α)ΓΠ132979/7.1.2005 (ΦΕΚ 325/Β/18.3.2005). Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η νομοθεσία, για τα καλλυντικά, τροποποιείται, συνεχώς. Τα καλλυντικά περιέχουν χημικές ουσίες. Οι χημικές ουσίες ερευνούνται, εξετάζονται και αξιολογούνται, ως προς την ασφάλεια τους, διαρκώς. Πολλές χημικές ουσίες, που στο παρελθόν, θεωρούνταν ασφαλείς, έχουν αποδειχθεί επικίνδυνες, για τους καταναλωτές, από έρευνες επιστημονικές, που διεξήχθησαν, αφού οι χημικές ουσίες είχαν τεθεί, σε κυκλοφορία και είχαν χρησιμοποιηθεί, ως συστατικά, σε καλλυντικό. Έτσι συνεχώς αποσύρονται από την κυκλοφορία, κάποιες χημικές ουσίες, επομένως και τα αντίστοιχα καλλυντικά, κάποιες άλλες νέες τίθενται σε κυκλοφορία και χρησιμοποιούνται, ως συστατικά, στα καλλυντικά. Υπάρχει, λοιπόν, ανάγκη συνεχούς αναθεώρησης της νομοθεσίας, για τα καλλυντικά. Στις 30 Νοεμβρίου 2009, ψηφίστηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, ο Κανονισμός 1223/2009, που ενσωματώνει όλες τις νέες τροποποιήσεις της προηγούμενης νομοθεσίας και καλύπτει νέα δεδομένα, στον τομέα των καλλυντικών (π.χ. νανοϋλικά, την απαγόρευση χημικών ουσιών, που έχουν ταξινομηθεί, ως καρκινογόνες, μεταλλαξιογόνες ή τοξικές στην αναπαραγωγή κ.λπ.). Ο Κανονισμός αυτός θα εφαρμοστεί, στα κράτη μέλη, από τις 11 Ιουλίου 2013, εκτός από την απαγόρευση συγκεκριμένων ΚΜΤ ουσιών, των οποίων η απαγόρευση θα ισχύσει, από την 1η Δεκεμβρίου 2010 και κάποιων άλλων, που θα ισχύσει, από την 11η Ιανουαρίου 2013. ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΚΑΛΛΥΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ Καλλυντικά προϊόντα θα διατίθενται στην αγορά μόνο εφόσον ο περιέκτης και η συσκευασία των καλλυντικών προϊόντων φέρουν, με ανεξίτηλους, ευανάγνωστους και ευδιάκριτους χαρακτήρες, τις ακόλουθες ενδείξεις: ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 17

Το όνομα ή την εταιρική επωνυμία και τη διεύθυνση του υπεύθυνου προσώπου. Το ονομαστικό περιεχόμενο κατά το χρόνο της συσκευασίας, εκφρασμένο σε βάρος ή σε όγκο, εκτός εάν πρόκειται για συσκευασίες που περιέχουν λιγότερα από 5 g ή 5 ml, δείγματα που διανέμονται δωρεάν και προϊόντα μίας δόσης. Την «ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας» η οποία δεν είναι υποχρεωτική για τα καλλυντικά προϊόντα των οποίων η ελάχιστη διατηρησιμότητα υπερβαίνει τους 30 μήνες Τις ειδικές προφυλάξεις κατά τη χρήση τον αριθμό της παρτίδας παραγωγής ή το στοιχείο αναφοράς που επιτρέπει την αναγνώριση του καλλυντικού προϊόντος. Τη λειτουργία του καλλυντικού προϊόντος, εκτός αν προκύπτει από την παρουσίασή του. Τον κατάλογο των συστατικών (κατά φθίνουσα σειρά βάρους τη στιγμή κατά την οποία προστίθενται στο καλλυντικό προϊόν). ΣΥΜΒΟΛΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Η ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΕΚΤΗ Παραπομπή σε εσώκλειστες ή συνημμένες πληροφορίες Χρονικό διάστημα μετά το άνοιγμα του περιέκτη Ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας Green dot Η συγκεκριμένη συσκευασία έχει εισφέρει χρηματικά στο σύστημα της ανακύκλωσης ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΟ ΑΝΑΚΥΚΛΩΜΕΝΟ ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 18

ΛΙΠΗ ΕΛΑΙΑ ΣΑΠΩΝΕΣ Τα λιπίδια είναι οργανικές ενώσεις διαλυτές σε οργανικό διαλύτη και αδιάλυτες σε νερό. Τα πιο συνηθισμένα λιπίδια είναι τα τριγλυκερίδια (εστέρες της Γλυκερίνης με ανώτερα λιπαρά οξέα). Το 98% των λιπιδίων στον οργανισμό των θηλαστικών είναι τριγλυκερίδια. Τα υγρά σε θερμοκρασία δωματίου τριγλυκερίδια χαρακτηρίζονται ΕΛΑΙΑ Τα στερεά σε θερμοκρασία δωματίου τριγλυκερίδια χαρακτηρίζονται ΛΙΠΗ Τα λίπη και τα έλαια έχουν μεγάλη βιολογική αξία, γιατί: α. εξασφαλίζουν σημαντικό μέρος της απαιτούμενης ενέργειας. Κατά το μεταβολισμό, 1 g λίπους αποδίδει 9,3 kcal, ενώ 1 g υδατάνθρακα ή πρωτεΐνης αποδίδει 4 kcal, β. εξασφαλίζουν τα απαραίτητα λιπαρά οξέα, που δεν μπορεί να συνθέσει ο οργανισμός, γ. μεταφέρουν τις απαραίτητες λιποδιαλυτές βιταμίνες A, D, E, K, δ. εμποδίζουν την απώλεια θερμότητας από το σώμα και έτσι συμβάλλουν στη διατήρηση της θερμοκρασίας του σε φυσιολογικά επίπεδα. Σαπωνοποίηση των τριγλυκεριδίων Σαπωνοποίηση των τριγλυκεριδίων είναι η υδρόλυσή τους σε αλκαλικό περιβάλλον π.χ. παρουσία NaOH ή ΚΟΗ. Αυτή δίνει ως προϊόντα γλυκερίνη και ένα μίγμα αλάτων μακράς αλυσίδας καρβοξυλικών οξέων με Na ή K. To μίγμα αυτό αποτελεί τους σάπωνες. Oι αντιδράσεις με τις οποίες παρασκευάζονται οι σάπωνες, λέγονται αντιδράσεις σαπωνοποίησης. H γενική αντίδραση δίνεται παρακάτω: ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 19

Έτσι, λίπη και έλαια βράζονται σε υδατικό διάλυμα NaOH μέχρι να υδρολυθούν πλήρως. Με προσθήκη NaCl στο μίγμα καθιζάνουν οι σάπωνες (εξαλάτωση). Μετά την απομάκρυνση των σαπώνων, η γλυκερίνη διαχωρίζεται από την υδατική φάση με απόσταξη. Προσθήκη αρωμάτων παράγει τα αρωματικά σαπούνια. Προσθήκη άμμου Na 2 CO 3 και άλλων πληρωτικών υλικών δίνει τα σκληρά σαπούνια. Av κατά την παρασκευή διοχετευθεί αέρας, παράγονται επιπλέοντα σαπούνια (αν αυτό επιθυμεί η αγορά...). Απορρυπαντική δράση των σαπώνων Τα σαπούνια είναι σχεδόν πλήρως αναμίξιμα διαλυτά με το νερό. Όμως ο μηχανισμός με τον οποίο διαλύονται είναι διαφορετικός από μία απλή διάσταση προς RCOO και Na + (αυτό συμβαίνει μόνο στα πολύ αραιά διαλύματα). Κατά τη διάλυσή τους τα σαπούνια σχηματίζουν μικκύλια (όπως στην περίπτωση των κολλοειδών συστημάτων). Τα μικκύλια των σαπώνων είναι συνήθως σφαιρικά συσσωματώματα καρβοξυλικών ιόντων τα οποία διασπείρονται στην υδατική φάση (σχήμα 1). ΣΧΗΜΑ 1 Αιώρημα σάπωνα στο νερό. Τα καρβοξυλικά ιόντα συνωθούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε το αρνητικό τους άκρο (άρα και το πολικό τους τμήμα) να κατευθύνεται προς την επιφάνεια του μικκυλίου, δηλαδή προς την υδατική πολική φάση. Αντίθετα η μη πολική ανθρακική τους αλυσίδα κατευθύνεται προς το εσωτερικό του μικκυλίου. Τα Na + διασπείρονται στην υδατική φάση ως μεμονωμένα, ενυδατωμένα ιόντα. O σχηματισμός αυτών των μικκυλίων εξηγεί το μηχανισμό της διάλυσης των σαπώνων στο νερό. To μη πολικό τμήμα τους άρα το υδρόφοβο της ανθρακικής αλυσίδας παραμένει σε μη πολικό περιβάλλον, στο εσωτερικό του μικκυλίου. To πολικό τμήμα άρα και υδρόφιλο δηλαδή η ομάδα RCOO κατευθύνεται προς το πολικό υδάτινο περιβάλλον. Μια και η επιφάνεια των μικκυλίων είναι αρνητικά φορτισμένη, αυτά απωθούνται και παραμένουν σε αιώρηση ή διασπορά μέσα στην υδατική φάση. H κύρια χρήση των σαπουνιών στηρίζεται στη λεγόμενη απορρυπαντική τους δράση. O μηχανισμός με τον οποίο αυτοί απομακρύνουν τους ρύπους είναι ανάλογος με εκείνονν της διάλυσής τους. Οι περισσότερες «βρωμιές» π.χ. στο δέρμα περιβάλλονται από ένα στρώμα ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 20

λίπους ή λαδιού. Τα μόρια του νερού από μόνα τους είναι ανήμπορα να διαπεράσουν αυτά τα λιπαρά σφαιρίδια, μια και δε διαπερνούν την ελαιώδη φάση. Έτσι, δεν μπορούν να διασπάσουν τον ρύπο σε μικρότερα τεμαχίδια και να τον απομακρύνουν από την επιφάνεια στην οποία αυτός έχει κολλήσει. Αντίθετα, το αιώρημα του σαπουνιού μπορεί να διαχωρίσει τη «βρωμιά» σε μικρότερα τμήματα, μια και η ανθρακική υδρόφοβη αλυσίδα μπορεί να διέλθει από την ελαιώδη επικάλυψή της. Καθώς αυτό γίνεται, κάθε μεμονωμένο σωματίδιο του ρύπου αναπτύσσει μία εξωτερική στοιβάδα καρβοξυλικών ιόντων και συνεπώς προβάλλεται προς την υδατική φάση πιο συμβατά, θα έλεγε κανείς, μέσω της πολικής αυτής ομάδας. Τα τμήματα πια του ρύπου απωθούνται λόγω του εξωτερικού φορτίου, διασπείρονται προς την υδατική φάση και παίρνουν το δρόμο προς την αποχέτευση. ΣΧΗΜΑ 2: Η ανθρακική υδρόφοβη ομάδα αποτελεί τον «δούρειο ίππο» που μπορεί να διασπάσει την ελαιώδη επικάλυψη των ρύπων και να τους συγκρατήσει, διασπώντας τους σε μικρότερα τεμαχίδια. Η υδρόφιλη ομάδα βοηθάει στη διάλυση στο «φιλικό» νερό και τα συσσωματώματα σάπωνα ρύπου απομακρύνονται στις αποχετεύσεις. ΣΧΗΜΑ 3: Σχηματική απεικόνιση της δράσης του σαπουνιού στη «λιπαρή βρωμιά» ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 21

Επίσης τα μόρια των σαπουνιών και των απορρυπαντικών ελαττώνουν την επιφανειακή τάση του νερού γιατί μειώνουν τις ελκτικές δυνάμεις μεταξύ των μορίων του νερού. ΣΧΗΜΑ 4: Μείωση της επιφανειακής τάσης του νερού κατά την προσθήκη σαπουνιού σε αυτό. Τα σαπούνια χάνουν την δραστικότητά τους όταν προστεθούν σε «σκληρό νερό» (υψηλή περιεκτικότητα σε ιόντα Ca 2+, Mg 2+, Fe 3+ ) γιατί σχηματίζονται αδιάλυτα άλατα. ΑΠΟΡΡΥΠΑΝΤΙΚΑ Τα απορρυπαντικά δρουν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο δρουν και οι σάπωνες. Τα απορρυπαντικά λειτουργούν το ίδιο καλά και σε «σκληρό νερό» γιατί τα άλατα που σχηματίζονται είναι διαλυτά στο νερό. Τα απορρυπαντικά αποτελούν μεγάλη κατηγορία προϊόντων καθαρισμού του δέρματος, µε διαβρεκτικές και αντιβακτηριακές ιδιότητες. Ειδικότερα, πρόκειται για αρωματικά σουλφονικά ή φωσφορικά άλατα που περιέχουν υδρόφιλες και λιπόφιλες ομάδες. Τα απορρυπαντικά έχουν πολλαπλές ιδιότητες: ελαττώνουν την επιφανειακή τάση του νερού, διαβρέχουν υδρόφοβες ή αδιάλυτες στο νερό ουσίες και σταθεροποιούν ή διαχέουν τα λίπη στο νερό, επιτυγχάνοντας την απορρύπανση του δέρματος. Το απορρυπαντικό προσροφάται στο ρύπο µε το υδρόφοβο τμήμα του, ενώ το υδρόφιλο τμήμα διευθύνεται προς το διάλυμα. Ο προσανατολισμός αυτός ευνοεί τη γαλακτωματοποίηση και την απομάκρυνση του ρύπου µε τη βοήθεια του αφρισμού και την ελάττωση της επιφανειακής τάσης με μηχανισμό παρόμοιο με αυτό των σαπουνιών. Τα απορρυπαντικά απολιπαίνουν την επιδερμίδα µε απομάκρυνση των υδρόφοβων µορίων, της σκόνης και των μικροοργανισμών από την επιφάνεια του δέρματος. Η απολίπανση της επιδερμίδας ευθύνεται για την απώλεια της υγροσκοπικότητας από το δέρμα, µε αποτέλεσμα την αφυδάτωση, την τραχύτητα, την ανελαστικότητα και την παροδική ξηρότητα. ΦΙΩΤΑΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Σελίδα 22