1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων [Η ίδρυση της Ε.Α.Π] Η ελληνική κυβέρνηση, μπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ). Με πρωτοβουλία της ΚΤΕ, το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), με έδρα την Αθήνα. Βασική αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση. [Κυβερνητικές διευκολύνσεις (υλικές οικονομικές οργανωτικές)] Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής: τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίμων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέμματα), το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό, οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών, το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως. Εικόνα: Πρώτη εγκατάσταση προσφύγων στη Λεύκη Καβάλας (σελ. 153) [Παράμετροι 1 ]: Για την αποκατάσταση των προσφύγων η ΕΑΠ έλαβε υπόψη τις εξής παραμέτρους: Τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες». Υπήρξε μέριμνα να αποκτήσουν οι πρόσφυγες απασχόληση ίδια ή συναφή με αυτή που είχαν στην πατρίδα τους. Έτσι, έγινε προσπάθεια από την ΕΑΠ να εγκατασταθούν γεωργοί πρόσφυγες στα μέρη όπου θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν. Καλλιεργητές δημητριακών εγκαταστάθηκαν σε πεδινά μέρη της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης, καπνοπαραγωγοί σε κατάλληλα εδάφη στην Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, αμπελουργοί στην Κρήτη και σηροτρόφοι 2 στο Σουφλί, την Έδεσσα και αλλού. Τον τόπο προέλευσης. Η ΕΑΠ επιδίωξε ώστε οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο οικισμό ή έστω την ευρύτερη περιοχή του να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος. Σ αυτό εν μέρει οφείλονται και τα τοπωνύμια Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασός κ.ά. Σε λίγες όμως κοινότητες έγινε αυτό δυνατό. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις περιλάμβαναν πρόσφυγες διαφορετικής προέλευσης. Τις αντικειμενικές συνθήκες. [αγροτική αστική αποκατάσταση] Η ΕΑΠ διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο) και αστική (παροχή στέγης στις πόλεις). Μολονότι οι περισσότεροι πρόσφυγες ασκούσαν στην πατρίδα τους «αστικά» επαγγέλματα (σχετικά με το εμπόριο, τη βιοτεχνία-βιομηχανία κ.τ.λ.), δόθηκε το βάρος στη γεωργία, γιατί: 1 παράμετρος (η) [1786] {παραμέτρ-ου / -ων, -ους} 1. η ποσότητα που χρησιμοποιείται ως μονάδα μέτρήσεως άλλων ποσοτήτων 2. ΜΑΘ. Μεταβλητή προβλήματος η οποία όμως συμπεριφέρεται ως σταθερά 3. (στη στατιστική) μεταβλητή που εισάγεται στον μαθηματικό τύπο κάθε στατιστικής κατανομής, ώστε οι πιθανές τιμές της να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές κατανομές 4. ΟΙΚΟΝ. ο όρος μιας εξίσωσης που καθορίζει τη σχέση μεταξύ των μεταβλητών: ο συντελεστής 5. (μτφ.) κάθε πλευρά, διάσταση ενός θέματος: το πρόβλημα πρέπει να εξεταστεί σ όλες του τις ~ // μια χρήσιμη/ νέα/ κρυφή/σημαντική ~ // καθοριστική ~ της οικογενειακής ευτυχίας είναι η επικοινωνία ΣΥΝ. συνιστώσα. [ΛΕΞΙΚΟ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ] 2 σηροτρόφος: αυτός που εκτρέφει μεταξοσκώληκες και επομένως παράγει μετάξι.
[1] υπήρχαν τα μουσουλμανικά κτήματα (κυρίως στη Μακεδονία, αλλά και στην Κρήτη, τη Λέσβο, τη Λήμνο και αλλού), [2] αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε μικρότερες δαπάνες, [3] η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή, [4] υπήρχε η πολιτική σκοπιμότητα της αποφυγής κοινωνικών αναταραχών με τη δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί εργατικού προλεταριάτου. [Μακεδονία Δυτική Θράκη (αίτια προτίμησης)] Εξάλλου, δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη καθώς: ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν τα μουσουλμανικά κτήματα και τα κτήματα των Βουλγάρων μεταναστών (σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ). Αυτό θα καθιστούσε τους πρόσφυγες αυτάρκεις σε σύντομο χρονικό διάστημα και θα συντελούσε στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής, θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την αναχώρηση των Μουσουλμάνων και των Βουλγάρων και τις απώλειες που προκάλεσαν οι συνεχείς πόλεμοι (1912-1922). Επιπλέον, έτσι εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές. [Κινητικότητα προσφύγων ως παράγοντας που δυσχέραινε την αποκατάσταση] Βέβαια, η εγκατάσταση των προσφύγων δεν έγινε πάντοτε σύμφωνα με την παραπάνω λογική, ούτε ακολούθησε σε όλες τις περιπτώσεις την κρατική αντίληψη και επιταγή. Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια. Οι πρόσφυγες γύριζαν από περιοχή σε περιοχή προκειμένου να βρουν το μέρος με τις καλύτερες συνθήκες για εγκατάσταση. Πολλοί πρόσφυγες, αν και δεν ήταν γεωργοί, είχαν δεχτεί ή ζητήσει να αποκατασταθούν ως αγρότες για να επωφεληθούν από τα δάνεια και τις παροχές της ΕΑΠ. Άλλοι πάλι μετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα με σκοπό να παρουσιαστούν ως «αστοί» και να πάρουν με αυτόν τον τρόπο την αποζημίωση που δινόταν στους αστούς ανταλλάξιμους. [Άλλοι φορείς περίθαλψης τέλος λειτουργίας της ΕΑΠ] Εκτός από την ΕΑΠ, με την αποκατάσταση των προσφύγων ασχολήθηκαν το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (19221925), το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925) και το Υπουργείο Γεωργίας. Η ΕΑΠ λειτούργησε μέχρι το τέλος του 1930. Με ειδική σύμβαση μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της, καθώς και τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες. Πίνακας 2 Κατανομή των προσφύγων κατά γεωγραφικό διαμέρισμα (1928) ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ Μακεδονία Στερεά Ελλάδα Δυτ. Θράκη Νησιά Ανατ. Αιγαίου Θεσσαλία Κρήτη Πελοπόννησος Ήπειρος Κυκλάδες Ιόνια νησιά 52.2% 25.1% 8.8% 4.6% 2.8% 2.8% 2.3% 0.7% 0.4% 0.3% 638253 306193 107607 56613 34659 33900 28362 8179 4782 3301 ΣΥΝΟΛΟ 100% 1221849
14. Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξη τους στην Ελλάδα Όταν ήρθαμε στη Χίο ήμαστε περισσότεροι από τους ντόπιους. Υποφέραμε εμείς, αλλά υπόφερε κι η Χίος πολύ. Ούτε αγκάθια δεν είχαν μείνει. Άλλος πήγαινε για ξύλα, άλλος για κουκουνάρες Μας κυνηγούσαν πολύ οι αγροφύλακες κι όλος ο κόσμος. Άλλος ζητιάνευε, άλλος πήγαινε στα περιβόλια. Ό,τι έβρισκε ο καθένας, έπαιρνε για να ζήσει. Στη Χίο έμεινα ένα χρόνο. Μετά πήγα Πάτρα, Κόρινθο και τελικά στο Βέλο. Εκεί έκανα μερικά χρόνια, έχω και σπίτι. Από το Βέλο ήρθα στην Αθήνα και μετά πήγα στην Αλεξανδρούπολη, στην αδελφή μου, κι άνοιξα εστιατόριο. Σε λίγο μου κάηκε το μαγαζί κι άνοιξα άλλο εξοχικό. Εντωμεταξύ αρρώστησα και ξαναγύρισα στο Βέλο. Εκεί καλλιεργούσα περιβόλια. Έφυγα όμως πάλι κι ήρθα στην Αθήνα για καλύτερα. (Μαρτυρία Νικολάου Παπανικολάου από το χωρίο Σαζάκι που βρίσκεται στη χερσόνησο της Ερυθραίας, απέναντι από τη Χίο). Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α', σ. 76-77.
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων Ερωτήσεις 1. Να δώσετε το ιστορικό περιεχόμενο του όρου Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. 2. Ποιες διευκολύνσεις διέθεσε στην ΕΑΠ η ελληνική κυβέρνηση επίτευξη του έργου της; 3. Ποιες παραμέτρους χρησιμοποίησε η ΕΑΠ κατά το έργο της αποκαταστάσεως των προσφύγων; (σε 10-15 γραμμές). 4. Ποιες ήταν οι αντικειμενικές συνθήκες που έλαβε υπόψη η ΕΑΠ και σε ποια δόθηκε προτεραιότητα και γιατί; 5. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τα κριτήρια βάσει των οποίων η Πολιτεία κατένειμε τους πρόσφυγες στον Ελλαδικό χώρο. 6. Γιατί προτιμήθηκαν για την αποκατάσταση των προσφύγων οι περιοχές της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης; 7. Η αποκατάσταση ακολούθησε τη λογική και το πρόγραμμα της ΕΑΠ; 8. Να δικαιολογήσετε τη μεγάλη κινητικότητα των προσφύγων κατά τα πρώτα χρόνια της άφιξής τους 9. Ποιοι άλλοι φορείς ασχολήθηκαν με το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων; 10. Πότε σταμάτησε τη λειτουργία της η ΕΑΠ; Πηγές 1. «Η κινητικότητα των προσφύγων υπήρξε μεγάλη, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια»: Να σχολιάσετε τη φράση, αφού λάβετε υπόψη το παραπάνω κείμενο καθώς και το παράθεμα 14 του σχολικού σας βιβλίου (σσ. 154-155). ΠΗΓΗ: ΑΥΕ, φακ. Ε, προσφυγικόν ζήτημα εν Ελλάδι, 1923: «Η κατανομή των προσφύγων εγένετο άνευ ουδενός κριτηρίου, ένεκα της σπουδής μεθ ης, ιδία εκ Μ. Ασίας, εγένετο η μεταφορά αυτών, επικρατησάσης μόνον της απόψεως να διευθύνωνται τα ατμόπλοια εις την εγγυτέραν ελευθέραν γωνίαν και όπου κατά συμπεριφοράν υπετίθετο ότι ευκολώτερα και προχειρότερα θα ήσαν τα μέσα στεγάσεως. Έπεται εκ τούτου ότι ήδη παρίσταται εκ νέου ανάγκη νέων μετακινήσεων του προσφυγικού πληθυσμού, πρώτον ίνα τα μέλη της αυτής οικογενείας επανεύρωσιν άλληλα, δεύτερον δε ίνα συνενωθώσιν επί το αυτό οι κάτοικοι των ιδίων συνοικισμών, χωρίων, κωμοπόλεων». Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 148 ΠΗΓΗ: Η αρμόδια επιτροπή του Υπουργείου Γεωργίας, που φρόντιζε για την αποκατάσταση των προσφύγων, είχε θέσει ένα γενικό κριτήριο για τον τρόπο που θα έπρεπε να γίνει η νέα μετακίνηση και η επιλογή του οριστικού πλέον τόπου εγκατάστασής τους, ώστε να προσαρμοστούν γρήγορα στις νέες συνθήκες της ζωής τους. Η εγκύκλιος που είχε σταλεί στις νομαρχίες ήταν σαφής: «Η Επιτροπή θεωρεί ότι η κατά το δυνατόν ανασύστασις των κοινοτήτων είναι βασικός όρος δια την επιτυχίαν της μονίμου εγκαταστάσεως των προσφύγων. Διότι οι εκ της αυτής κοινότητος κάτοικοι συνδέονται μετ αλλήλων δια δεσμών αλληλεγγύης, ηθικών και οικονομικών, οίτινες τα μέγιστα διευκολύνουσι την επιτυχίαν της νέας εγκαταστάσεως, μάλιστα όταν λαμβάνεται πρόνοια ώστε αι φυσικαί συνθήκαι του νέου συνοικισμού να είναι παρόμοιοι προς τας συνθήκας του συνοικισμού εν ω ήσαν εγκατεστημένοι ο πρόσφυγες». Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 148-149 2. Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Σμύρνη, Νέα Μουδανιά, Νέα Αλικαρνασσός: Τι υποδηλώνουν σε προσωπικό και κρατικό επίπεδο τα τοπωνύμια; 3. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τα κριτήρια βάσει των οποίων η Πολιτεία κατένειμε τους πρόσφυγες στον Ελλαδικό χώρο. (βλ. Πίνακα 2 σελ. 155)
3. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τα κριτήρια βάσει των οποίων η Πολιτεία κατένειμε τους πρόσφυγες στον Ελλαδικό χώρο. (βλ. Πίνακα 2 σελ. 155) Η ΕΑΠ στην προσπάθεια της για αποτελεσματικότερη αποκατάσταση των προσφύγων έλαβε υπόψη κάποιες παραμέτρους. Έτσι, προέκρινε τη λύση για μαζική, ει δυνατόν, εγκατάσταση στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη. Αυτό αποτυπώνεται εύγλωττα και στον πίνακα που προέρχεται από την απογραφή του 1928. Συγκεκριμένα, στα συγκεκριμένα γεωγραφικά διαμερίσματα, το ποσοστό των προσφύγων φτάνει το 61% συνολικά, με το 52,2% να βρίσκεται στη Μακεδονία και το υπόλοιπο στη Δυτική Θράκη. Το ποσοστό στη Δ. Θράκη είναι σημαντικό, ωστόσο υπολείπεται αυτού της Μακεδονίας. Κι αυτό, γιατί αφενός πρόκειται για μικρότερο, ως προς την έκταση, γεωγραφικό διαμέρισμα απ' ό, τι η Μακεδονία, αφετέρου -και κυρίωςπρέπει να ληφθεί υπόψη η σύμβαση ανταλλαγής της Λοζάνης, με την οποία εξαιρέθηκαν οι Μουσουλμάνοι της περιοχής. Έτσι, δεν υπήρχαν οι αντικειμενικές δυνατότητες για λειτουργική ένταξη μεγαλύτερου αριθμού Ελλήνων προσφύγων (για την ερμηνεία των ποσοστών στις συγκεκριμένες περιοχές, βλ. σ. 154 σχ. βιβλίου). Το 1/4 των προσφύγων εγκαταστάθηκε στη Στερεά Ελλάδα και συγκεκριμένα ποσοστό 25,1%, που ερμηνεύεται από το γεγονός ότι στο συγκεκριμένο γεωγραφικό διαμέρισμα περιλαμβάνεται και η Αττική και, συνεπώς, το πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας. Έτσι, λοιπόν, οι 306.193 πρόσφυγες ήταν κυρίως αυτοί που επέλεξαν (ή αναγκάστηκαν να το κάνουν) την αστική αποκατάσταση, εργαζόμενοι κυρίως στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα της παραγωγής. Πράγματι, οι νέες προσφυγικές συνοικίες τόσο της Αθήνας όσο και του Πειραιά συγκέντρωσαν μεγάλο πλήθος προσφυγικού κόσμου, ο οποίος εργαζόμενος είτε στις βιομηχανικές μονάδες είτε στο λιμάνι κι άλλες εργασίες του τομέα των υπηρεσιών προσπάθησε να ξαναφτιάξει τη ζωή του. Ένα ποσοστό 4,6% εγκαταστάθηκε στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος κ.λπ.), αφού αυτός προφανώς υπήρξε ο πρώτος σταθμός απέναντι από τα μικρασιατικά παράλια μετά το βίαιο ξεριζωμό. Γρήγορα μέρος των προσφύγων αποκαταστάθηκε και ενσωματώθηκε με το γηγενή πληθυσμό, τη στιγμή μάλιστα που υπήρχαν και εγκαταλελειμμένα μουσουλμανικά κτήματα στη Λέσβο, τη Λήμνο κ.α. (βλ. σ. 154 σχ. βιβλίου). Το ποσοστό στη Θεσσαλία είναι σχετικά μικρό (2,8%) και μάλλον αφορά κυρίως αστική αποκατάσταση, αφού με την αγροτική μεταρρύθμιση, που είχε προηγηθεί, είχε επωφεληθεί το γηγενές στοιχείο και η διανομή γης στους πρόσφυγες ήταν μεν μια υπαρκτή δυνατότητα, πλην όμως περιορισμένη. Το ίδιο ισχύει και για την Πελοπόννησο, όπου το ποσοστό των προσφύγων είναι 2,3%. Στην Κρήτη, απ' όπου σημειώθηκε αξιοσημείωτη μετοικεσία Τούρκων με την ανταλλαγή του 1923, είχαν εγκατασταθεί 33.900 πρόσφυγες, δηλαδή ποσοστό 2,8%. Αυτό επέτρεψε στο προσφυγικό στοιχείο να αποκτήσει τα μουσουλμανικά κτήματα και να αποκατασταθεί κυρίως στον πρωτογενή τομέα της παραγωγής (βλ. σ. 154 σχ. βιβλίου). Τα πολύ μικρά ποσοστά των προσφύγων που εγκατασταθήκαν στη σχετικά άγονη Ήπειρο (0,7%), τις Κυκλάδες (0,4%) και τα Ιόνια νησιά (0,3%) επιβεβαιώνουν τις προτεραιότητες της ελληνικής πολιτείας αλλά και των ίδιων των προσφύγων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.