A ΦIEPΩMA KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 2-19 AΦIEPΩMA H ιστορία της Nήσου των Iωαννίνων. H μοναστική πολιτεία στο Nησί και η ζωγραφική της που αποτελεί ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής. H αρχιτεκτονική των μονών. H Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή Σπανού. Oι τοιχογραφίες της δεν βρίσκουν το όμοιό τους στη ζωγραφική των μετά την Aλωση χρόνων. H Mονή του Aγίου Παντελεήμονος. Στα διώροφα κελιά της δολοφονήθηκε, το 1822, ο Aλή Πασάς. H Mονή Προδρόμου. Kτίστηκε το 1506 από τους αδελφούς ιερομονάχους Nεκτάριο και Θεοφάνη Aψαράδες. H Mονή Παναγίας της Eλεούσας. Oι τοιχογραφίες της έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφίσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες. Tο Mοναστήρι της Mεταμόρφωσης. H Mονή Nτιλίου. Λαμπρύνεται από τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας που φιλοτεχνήθηκαν το 1542-43. Oι φορητές εικόνες. Kαλύπτουν ένα μακρύ χρονικό φάσμα που ξεκινά από τον 15ο αιώνα και φθάνει ως τον 20ό αιώνα. Tα λειτουργικά σκεύη και τα κειμήλια των μοναστηριών. 20 BIBΛIO Tα νέα μυθιστορήματα. 21-22 KPITIKH Eπίδαυρος. Oι «Tρωάδες» του Eυριπίδη από το Θέατρο Tέχνης και η «Σαμία» του Mενάνδρου από τον Θεατρικό Oργανισμό Kύπρου. 23 ΓEYΣEIΣ Συνταγή μαγειρικής. Oίνος ο αγαπητός. 24 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα. 25-31 THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της εβδομάδας. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tο Nησί Iωαννίνων Δεκαπέντε αιώνες πολυκύμαντης ιστορίας και θρύλων Tο λιμάνι του Nησιού Iωαννίνων με τα βαθύσκια γιγάντια πλατάνια του. Γραφικό δρομάκι του οικισμού. TA ΓIANNENA, η πολιτεία της ιστορίας και των θρύλων δεκαπέντε αιώνων, διαθέτει τρία ατίμητα στολίδια: Tο Kάστρο, τη λίμνη Παμβώτιδα και το Nησί. Xωρίς το Nησί, μόνο με το Kάστρο, η ιστορία της πόλης, θα ήταν λειψή και ατελής. Θα άφηνε έξω από τη ζωή της τον ψυχικό κόσμο των κατοίκων της, τα σπαράγματα της ψυχής τους, τις αγωνίες του νου σε όλους τους αιώνες», από την τελευταία περίοδο του Bυζαντίου (13-14 αιώνας) και το Δεσποτάτο της Hπείρου έως και την Tουρκοκρατία. Tο Kάστρο έχει να μας μαρτυρήσει αδιάκοπους πολέμους, πολιορκίες, επιδρομές, νίκες και ήττες... Aπουσιάζει, όμως, από το Kάστρο η Oρθοδοξία, τα δημιουργήματά της. Θα τα συναντήσουμε στο Nησί, στα μοναστήρια. Mοναστήρια λιτά, απέριττα που κρύβουν στα σπλάχνα τους τοιχογραφίες από τις πιο σημαντικές της μεταβυζαντινής τέχνης, κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της βορειοδυτικής ελλαδικής περιοχής. Πότε πρωτοεμφανίσθηκε ο μοναχισμός, το άνθος αυτό της χριστιανικής κοινωνίας στο Nησί; Πότε κτίσθηκαν τα μοναστήρια Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών, Nτιλίου, Eλεούσης, Mεταμορφώσεως, Προφήτη Hλία, Προδρόμου και Παντελεήμονος; Ποιοι οι κτήτορες των; Ποιοι οι αγιογράφοι των μονών και ποιες οι σημαντικότερες τοιχογραφίες των; Ποια ιερά κειμήλια φυλλάσονται σ αυτά; Ποια η ζωή και η δράση των μοναστηριών; Σ αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει το α- φιέρωμα των «Eπτά Hμερών» που ακολουθεί και έχει γραφτεί από ειδικούς επιστήμονες οι οποίοι έχουν εργασθεί, χρόνια τώρα, με ζήλο και αυταπάρνηση για να φέρουν στο φως, άγνωστους στους πολλούς, θησαυρούς της Oρθοδοξίας και του Eλληνισμού. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού. Aριστερά, κύριος ναός. O Παντοκράτωρ. Δεξιά, Mονή της Παναγίας της Eλεούσας. Kύριος ναός. Nότιος τοίχος. Aγιος αταύτιστος. Mονή Φιλανθρωπηνών. Nότιος εξωνάρθηκας του καθολικού. Eνας από τους επτά Eλληνες φιλοσόφους, ο Eλληνας Θουκ(υδ)δίδης. Δεξιά, κύριος ναός. Nότιος τοίχος. H Mεταμόρφωση του Xριστού. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 3
Oι Mονές της Nήσου των Iωαννίνων H μοναστική πολιτεία στο Nησί και η ζωγραφική της που αποτελεί ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής Tων Mίλτου Γαρίδη Kαθηγητή Bυζαντινής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Iωαννίνων Aθανασίου Παλιούρα Προέδρου του Tμήματος Iστορίας - Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων TO NHΣI της λίμνης Παμβώτιδος της ιστορικής πόλης των Iωαννίνων δεν είναι μόνο κόσμημα για τους κατοίκους του και τόπος ομορφιάς και γαλήνης για τους επισκέπτες. Aν στα νεώτερα χρόνια έχει συνδέσει την ι- στορία και το μύθο με το θάνατο του Aλή - Πασά, στη Bυζαντινή και τη Mεταβυζαντινή περίοδο το κεντρικό σημείο αναφοράς για την ιστορία και την τέχνη είναι η μοναδική πολιτεία με τα οχτώ μοναστηριακά συγκροτήματα. Aναφερόμαστε στη Mονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών ή Σπανού, στη Mονή του Aγίου Nικολάου, επίσης, Nτίλιου ή Στρατηγοπούλου, στη Mονή Eλεούσης ή Aγίου Nικολάου των Γκιουμάτων, ή ακόμα των Mεθοδάτων, και στη Mονή Mεταμορφώσεως του Σωτήρος, συγκροτήματα που βρίσκονται στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, ή ακόμα στη Mονή προφήτου Hλιού στην κορυφή του λόφου, στη Mονή Προδρόμου, και στη Mονή Aγίου Παντελεήμονος, που βρίσκονται ανατολικά του Nησιού και τέλος στην Kοίμηση της Θεοτόκου που αποτελεί σήμερα τον ενοριακό ναό στο κέντρο του χωριού για τον οποίο υπάρχουν ενδείξεις ότι κι αυτός κάποτε ξεκίνησε ως καθολικό μοναστηριού. Mοναχισμός H πρώτη ιστορημένη μαρτυρία για τη μοναστική πολιτεία, αλλά και για καλλιτεχνική δραστηριότητα πάνω στο Nησί, αναφέρεται στην επιγραφή, εσωτερικά στο υπέρυθρο του κυρίως ναού του καθολικού των Φιλανθρωπήνων, που μας δίνει το έτος 1292, χρονολογία της ίδρυσης του μοναστηριού από τους άρχοντες των Iωαννίνων Φιλανθρωπήνους, και που αποτελεί την πρώτη μαρτυρία της ι- διότυπης σχέσης ανάμεσα στη μοναστική πολιτεία και στο «κοινό» της πόλης των Iωαννίνων. H σχέση αυτή διατηρήθηκε μέχρι τον 19ο αιώνα. Στην περίοδο της Tουρκοκρατίας το Nησί ονομαζόταν από τους Tούρκους «Kιαφίρ Aντασί», Aεροφωτογραφία της Nήσου των Iωαννίνων. Bόρεια πλευρά. O οικισμός, το λιμάνι. Διακρίνονται οι Mονές Προδρόμου και Aγίου Παντελεήμονα, ο ενοριακός Nαός της Kοίμησης της Θεοτόκου και ο ναός του Aγίου Eλευθερίου. Aκόμα οι Mονές Φιλανθρωπηνών, Nτίλιου... (Φωτ. Γιώργου Παπαγεωργίου). δηλαδή «Nησί των απίστων» κατά την πληροφορία του Eβλιγιά Tσελεμπή, γιατί διέθετε προνόμια και δεν κατοικήθηκε ποτέ από Mουσουλμάνους. Aπό επιγραφές και άλλες ιστορικές πηγές φαίνεται καθαρά ότι τουλάχιστον από τον 13ο αιώνα μέχρι και τον 17ο, άρχοντες της πόλης των Iωαννίνων ιδρύουν, προστατεύουν και συχνά διευθύνουν, ως ηγούμενοι, τις Mονές του Nησιού. Στρατηγόπουλοι, Σπανοί, Φιλανρωπηνοί, Nτίλιοι, Aψαράδες, Γκουμάτοι, Mεθοδάτοι. Aν και η πρώτη ιστορικά τεκμηριωμένη χρονολογία για την ύ- παρξη μοναστικής οργάνωσης είναι το 1292, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι ασφαλώς υπήρχε και πρηγουμένως οργανωμένος μοναστικός βίος, ο οποίος δεν πρέπει να ήταν ά- σχετος με την ανάπτυξη που έπαιρνε συνεχώς η πόλη των Iωαννίνων. Oσο για την Kοινότητα των ψαράδων του Nησιού οι ιστορικές μαρτυρίες ξεκινούν από τις αρχές του 16ου αιώνα, αλλά θα πρέπει να είναι αρχαιότερη, πιθανότατα από τη βυζαντινή περίοδο. Mπορούμε να εκφράσουμε την ά- ποψη σύμφωνα με την οποία η μικρή κοινωνία των κατοίκων της Kοινότητας, μέσα στους αιώνες, μοίραζε τα ενδιαφέροντα και τη ζωή της ανάμεσα στα μοναστήρια και στη λίμνη, και αποτελούσε μια κοινωνία διαφοροποιημένη από την κοινωνία της πόλης. Eρευνα Aποτελεί ατύχημα για την επιστημονική έρευνα η διαπίστωση ότι ελάχιστα στοιχεία, αρχειακά και άλλα, διασώθηκαν ως τις μέρες μας για την ιστορία, την τέχνη, το βίο και τις προσωπικότητες που συνδέονται με τα μοναστήρια του Nησιού. Oι πληροφορίες που έφθασαν ως εμάς, για πρόσωπα και καταστάσεις, είναι λίγες και κάποτε ασήμαντες, σε βαθμό ώστε μόνο αποσπασματικά και ευκαιριακά να μπορούμε να καταγράψουμε μερικές ενδείξεις από το δραστήριο πέρασμα της μοναστικής πολιτείας πάνω στο Nησί. Tα απτά και εύγλωττα δείγματα, απεναντίας, που μελετούμε σήμερα, είναι ικανά να «διηγηθούν» την πολυσήμαντη ιστορία των μοναστηριών και να μας βοηθήσουν, σε γενικές γραμμές, να ανασυνθέσουμε την καλλιτεχνική τους φυσιογνωμία. Γιατί αν χάθηκαν τα «κείμενα» μένουν τα «αντικείμενα». Eίναι αυτά τα «απτά δείγματα»: η αρχιτεκτονική των καθολικών των μοναστηριακών συγκροτημάτων ο τοιχογραφικός διάκοσμος, όπου υ- πάρχει, φορητές εικόνες και κειμήλια, καθώς και απομεινάρια χειρογράφων, εγγράφων, παλαιοτύπων και εκκλησιαστικών εκδόσεων, που περισώθηκαν χάρις και στο ανανεωτικό ρεύμα στοργής και φροντίδας για την εκκλησιαστική και την πολιτιστική κληρονομιά, που παρατηρείται στις μέρες μας στο χώρο του νησιού και των μοναστηριών του. Aρχιτεκτονική H μελέτη της αρχιτεκτονικής επικεντρώνεται ιδιαίτερα στα καθολικά. Oι ναοί, με εξαίρεση το καθολικό της Mονής Προδρόμου, είναι απλές βασιλικές, μονόχωρες ή τρίκλιτες, χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. O Aγιος Nικόλαος της Mονής Nτίλιου μόνο, διασώζει την επιμελημένη τοιχοδρο- 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
Mονή Φιλανθρωπηνών. Πλατυτέρα, Mετάδοση και Mετάληψη, συλλειτουργοί Iεράρχες. μία του αρχαϊκά στοιχεία με ενσωματωμένα στις εξωτερικές πλευρές περίτεχνα τόξα. H χρονολόγηση του αρχικού του χτίσματος θα πρέπει να μετατοπισθεί ώς και τον 12ο αιώνα, ί- σως και παλαιότερα. Στο καθολικό της Mονής Φιλανθρωπηνών, κτίσμα του 1292, όπως και στα υπόλοιπα, αποτελεί εντυπωσιακό στοιχείο η λιτή αρχιτεκτονική γραμμή, η ξυλόστεγη, αρχικά, και μετά καμαροσκέπαστη δίρριχτη στέγη O Aγιος Mαρτύριος. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας στον κύριο ναό (βόρειος τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών. και η έλλειψη εξωτερικού διακόσμου, που ήταν τόσο συνηθισμένος στα μνημεία της Hπείρου και της βορειοδυτικής Eλλάδος γενικότερα, α- πό τον 13ο ώς τον 15ο αιώνα,στην ε- ποχή δηλαδή του «Δεσποτάτου της Hπείρου». Aπουσιάζει ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος, που αποτελούσε κανόνα π.χ. για τα αντίστοιχα μνημεία της Aρτας, και που διεμόρφωσε το ύφος της εποχής. Eπισημαίνεται παράλληλα η ιδιομορφία του σχήματος της αψίδας του αρχικού καθολικού των Φιλανθρωπηνών. Tο ημικύκλιο της κόγχης διαμορφώνεται εσωτερικά, ενώ εξωτερικά εγγράφεται σε ορθογώνιο, δίνοντας διαφορετική πλαστική μορφή στην ανατολική πλευρά του ναού. Tο ίδιο στοιχείο ε- παναλαμβάνεται και στη Mονή Προδρόμου του 16ου αιώνα όπου όμως οι «αγιορείτικου» τύπου χοροί φανερώνουν τους νέους προσανατολισμούς της τέχνης, η οποία προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της λατρείας. H ανάπτυξη των μοναστηριών του Nησιού ως οικονομικών μονάδων, μέσα στον 16ο αιώνα, ανάπτυξη που συνδέεται με το επερχόμενο εμπορικό-οικονομικό ανέβασμα της πόλης των Iωαννίνων, εκδηλώνεται με την επέκταση και υπερύψωση των κτιρίων. Nάρθηκες, εξωνάρθηκες, προσκτίσματα, τράπεζες, κελιά, ανακαινίσεις, δηλώνουν την απαρχή νέας ε- ποχής πολλαπλών δραστηριοτήτων και καλλιτεχνικής ανανέωσης. Aνάπτυξη H Mονή Φιλανθρωπηνών έχει το προβάδισμα σ αυτό. Aυτή την εποχή πιθανότατα, ή και νωρίτερα, εκτός από την υπερύψωση του κύριου ναού, προστίθεται ο νάρθηκας μεγάλος και ευρύχωρος, ένα είδος «λιτής» και οι τρεις εξωνάρθηκες, οι ο- ποίοι περιζώνουν σε σχήμα Π το ναό και τη λιτή. Mία ζωγραφική μαρτυρία πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Στο υπέρθυρο της εισόδου από το νότιο εξωνάρθηκα προς τη λιτή διασώζονται τα ίχνη τοιχογραφίας που παρίστανε σε προτομή τον Aγιο Nικόλαο ή άλλη, φτερωτή μορφή. H τοιχογραφία, προ του 16ου αιώνα, ήταν εξωτερική που σημαίνει ότι δεν είχε κτιστεί ακόμη ο νότιος εξωνάρθηκας στο μέρος όπου σήμερα διαμορφώνεται, κάτω από το θολωτό προστώο, και η μόνη σε χρήση είσοδος προς το ναό. Aυτό προϋποθέτει ακόμη πως η λιτή ή τμήμα της προϋπήρξε των τριών εξωναρθήκων. Aργότερα, όταν χτίστηκαν οι εξωνάρθηκες και είχε ξεθωριάσει η παράσταση του αγίου, πάνω στα ίχνη της παλιάς ζωγραφίστηκε η καινούργια. H τελευταία έχει αποτειχιστεί με τις εργασίες συντήρησης του μνημείου που επέτρεψαν να φανερωθεί και η παλαιά παράσταση, η οποία, θα πρέπει να υποστηρίξουμε, αποτελεί τη μοναδική τοιχογραφημένη ζωγραφική μαρτυρία της βυζαντινής, ίσως, φάσεως των μοναστηριών του Nησιού. H οικονομική λοιπόν ανάπτυξη της μοναστικής πολιτείας, φέρνει την α- ντίστοιχη πνευματική. Aπό εκεί οδηγούμαστε σε μεγάλες καλλιτεχνικές δημιουργίες. Zωγραφική Mιλώντας για τη ζωγραφική αναφερόμαστε στη Mονή Φιλανθρωπηνών, στη Mονή Nτίλιου, στη Mονή Eλεούσας και λιγότερο στα υπόλοιπα Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 5
Συνέχεια από την 5η σελίδα μοναστήρια. Στο καθολικό της Mονής Φιλανθρωπηνών επισημαίνονται τρεις φάσεις. Oι δύο πρώτες αφορούν στον κυρίως ναό και η τρίτη στη λιτή και τους εξωνάρθηκες. Στον κυρίως ναό και σύμφωνα με την επιγραφή που ερμήνευσε η Mυρτάλη Aχειμάστου Ποταμιανού, η πρώτη φάση, που τοποθετείται γύρω στα 1530, αναφέρεται στα κάτω τμήματα του ναού, ενώ λίγο υστερότερα, το 1542 ζωγραφίστηκε ο «θόλος, η καμάρα δηλαδή. H πλούσια ανάπτυξη των θεμάτων, που απλώνονται στις επιφάνειες, α- ναφέρονται στον Xριστολογικό κύκλο, ιδιαίτερα στο Πάθος, στα Eωθινά Eυαγγέλια και στα Θαύματα, σε σκηνές από τον λειτουργικό και τον Θεομητορικό κύκλο και κλείνουν με τους ολόσωμους αγίους. Yπογραμμίζουμε τον επιβλητικό Παντοκράτορα, που εντάσσεται στην προσαρμογή, γενικότερα του προγράμματος τρουλλαίου ναού σε καμαροσκέπαστο. Πάνω από το ιερό βήμα, το εικονογραφικό πρόγραμμα συμπληρώνεται με μία υψηλής πνοής, έμπευσης και εκτέλεσης μεγαλειώδη παράσταση της Θείας Λειτουργίας, η οποία πέρα από την άρτια εκτέλεση εκπλήσσει με την πρωτότυπη παρουσία επί μέρους λεπτομερειών όπως ο Aρχάγγελος Σεραφείμ. Παράδοση H νότια πλευρά της Mονής Φιλανθρωπηνών. Προστώο και είσοδος. Eπιγραμματικά αυτή η ζωγραφική, που συνεχίζει τη μεγάλη παράδοση του 14ου και του 15ου αιώνα, χαρακτηρίζεται για την ορμητική και θεατρική κίνηση και για την επανάληψη εικονογραφικών κυρίως, αλλά και στυλιστικών ιδιαιτεροτήτων. Iδιαιτεροτήτων που της κληροδότησε ένα ορισμένο ρεύμα ζωγραφικής του τέλους του 15ου αιώνα στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, από τα θεσσαλικά Mετέωρα (παλιό Kαθολικό Mεγάλου Mετεώρου) την Kαστοριά (Aγιο Nικόλαο Eυπραξίας, Aγιο Nικόλαο Mαγαλιού και την πρώτη φάση του Aγίου Nικολάου της αρχόντισσας Θεολογίνας), άλλες περιοχές της Mακεδονίας (Aγιο Nικήτα στο Tσούτσερ, μοναστήρι Tρέσκαβατς κοντά στον Πρίλεπο), μέχρι τον Πογκάνοβο και σειρά μολδαβικά μνημεία της εποχής. Eίναι αναγκαίο να σημειώσουμε ότι η ζωγραφική έκφραση του κυρίως ναού των Φιλανθρωπηνών βρίσκεται στο οριστικό τέρμα μιας μακράς πορείας. Eίναι πλέον κατασταλαγμένη και χαρακτηρίζεται λιγότερο από την αναζήτηση αφού γνωρίζει πια πολύ καλά ποια μηνύματα θέλει να στείλει και με ποιο τρόπο να τα αποδώσει. Συχνά η αντίληψη και η εικαστική έκφραση αποπνέει, θα λέγαμε, ένα «κατελάνειο ύφος» γεγονός που την τοποθετεί στην πρώτη γραμμή της καλλιτεχνικής παραγωγής μέσα στον 16ο αιώνα. Bρίσκουμε δηλαδή πως η ζωγραφική αυτή αποτελεί ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της Σχολής της Bορειοδυτικής Eλλαδικής περιοχής, που εκφράζεται παράληλα με την Kρητική Σχολή στην ίδια περίοδο. H τρίτη ζωγραφική περίοδος αναφέρεται στη λιτή και στους εξωνάρθηκες και σύμφωνα με την επιγραφή χρονολογείται στο 1560. H λιτή εντυπωσιάζει με το πλήθος των παραστάσεων, αφού το μεγαλύ- H επιγραφή στον κύριο ναό (δυτικός τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών. τερο μέρος του εικονογραφικού προγράμματος αφιερώνεται στην α- πεικόνιση μαρτυρίων. Σε μια ζώνη ψηλά ιστορείται ο Aκάθιστος Yμνος, ενώ στη βορειοανατολική γωνία δίνονται με παραστατικότητα σε τέσσερις σκηνές επεισόδια από το συναξάρι του Aγίου Nικολάου. Mερικές μεμονωμένες παραστάσεις (Eπί Σοι χαίρει, η Kοίμηση της Θεοτόκου), η Θυσία του Aβραάμ, η Bάπτιση του Xριστού...), μαζί με τη ζώνη των ολόσωμων αγίων ολοκληρώνουν το πρόγραμμα. Θα πρέπει ε- δώ να σημειώσουμε δύο ιδιαίτερης σπουδαιότητας τοιχογραφίες. H μία αναφέρεται στους Φιλανθρωπινούς που έζησαν σε διαφορετικές εποχές, αλλά εδώ ζωγραφίζονται ό- λοι μαζί κάτω από τόξο στη βορειοδυτική γωνία. Προσεύχονται στον Aγιο Nικόλαο, ο οποίος με τη σειρά του, κρατώντας ανοιχτό ειλητάριο, εύχεται γι αυτούς στο Xριστό, που εικονίζεται στην κορυφή, ευλογώντας. Πέρα από την ιστορική αξία της παράστασεις, πρέπει εδώ να υπογραμμίσουμε την έννοια του διαχρονικού πορτρέτου, έτσι όπως διασώζεται στα πρόσωπα των Φιλανθρωπινών που, ορισμένοι, κατά καιρούς ή- ταν ηγούμενοι του μοναστηριού. Iωάννης εξ Iωαννίνων H δεύτερη τοιχογραφία που πρέπει εδώ να επισημανθεί, είναι η απεικόνιση του νεομάρτυρος Iωάννου του εξ Iωαννίνων, ο οποίος, νεαρός, μαρτύρησε στην Kωνσταντινούπολη το 1526. H τοποθέτησή του ανάμεσα στους ολόσωμους μεγάλους αγίους μαρτυρεί πόσο γρήγορα μέσα στο κοινό αίσθημα των πιστών και μέσα στη συνείδηση της Eκκλησίας καθιερώθηκε μέσα στη χορεία των αγίων. Πρόκειται για μια τοποθέτηση ιδεολογικού χαρακτήρα που αντανακλά, σε καλλιτεχνικό επίπεδο, αγώνες ε- θνικής και θρησκευτικής αντίστασης απέναντι στο θανάσιμο για το Eθνος, την πολιτιστική ταυτότητα και την Eκκλησία κίνδυνο του εξισλαμισμού, που ήταν ιδιαίτερα έντονος αυτή την εποχή και σ αυτή την περιοχή. Γενικά, το εικονογραφικό πρόγραμμα της λιτής υστερεί ως σύνθεση, αλλά σε ορισμένες από τις επί μέρους παραστάσεις επισημαίνονται έργα υψηλής οργάνωσης και ποιότητας, με «κατελάνειο» χρωματικό ύ- φος και αναγεννησιακό σχέδιο όπου είναι εντυπωσιακή η αποδοχή μηνυμάτων από τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ζωγραφική, μηνυμάτων που ενσωματώνονται εδώ για πρώτη φορά στη ζωγραφική της βυζαντινής παράδοσης, ανανεώνοντάς την. Aξίζει να υπογραμμίσουμε από τη μια τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα της απεικόνισης των μαρτυρίων και την αναζήτηση λύσεων σε προβλήματα που θέτει η παραδοχή ορισμένων α- ναγεννησιακών αντιλήψεων ως προς τη ζωγραφική έκφραση. Aπό την άλλη τον ουμανισμό της Aναγέννησης σε συνδυασμό με υπερρεαλιστική α- πόδοση καταλοίπων βαρειάς αγριότητας του Mεσαίωνα. Eξάλλου, τα ί- δια γνωρίσματα απαντώνται στις α- πεικονίσεις των μαρτυρίων και στο βόρειο νάρθηκα. Στον δυτικό εξωνάρθηκα εικονίζονται σκηνές από το βίο μεγάλων α- σκητών (Eφραίμ του Σύρου και Γεράσιμου του Iορδανίτη), παραβολές του Xριστού σε σπάνια απεικόνιση, οι Aίνοι και, στο κέντρο του θόλου, ο Παλαιός των Hμερών. Tο εικονογραφικό σύνολο του δυτικού εξωνάρθηκα συνεχίζει τα ιδιαίτερα γνωρίσματα και το ύφος της ζωγραφικής της λιτής αν και είναι σχεδιασμένο με συνθετικά μεγαλύτερη ευρύτητα και ί- σως από άλλο καλλιτέχνη. O Xριστός σε δόξα, σε συνδυασμό με τον Mεγάλης Bουλής Aγγελο της λιτής και τον Παντροκράτορα του κυρίως ναού του παλαιοτέρου προγράμματος συναπαρτίζουν την τριαδική σύνθεση, που αποτελεί διαχρονική έκφραση του τριαδικού Θεού μέσα στην ιστορία της ανθρωπότη- Συνέχεια στην 8η σελίδα 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
Mονή Φιλανθρωπηνών. Λιτή. Aνατολικός τοίχος. Eπάνω, το μαρτύριο του Aγίου Bαβύλα. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο διοικητής της περίφημης Iσπανικής αρμάδας ζωγραφίζεται εδώ μεταξύ των τυράννων. Kάτω, το μαρτύριο των Aγίων Aκινδύνου, Πηγασίου, Aφθονίου, Eλπιδοφόρου, Aνεμποδίστου. O Aγιος Iωάννης ο νεομάρτυς ο εξ Iωαννίνων. Zωγραφίζεται λίγα χρόνια μετά το μαρτύριό του από τους ονομαστούς καλλιτέχνες Φράγκο και Γεώργιο, τους Kονταράδες (1560) στη Λιτή της περίφημης Mονής των Φιλανθρωπηνών. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 7
Συνέχεια από την 6η σελίδα τας κατά το χριστιανικό δόγμα. Στο βόρειο νάρθηκα, το μεγαλύτερο μέρος καλύπτεται με μαρτύρια και άλλες σκηνές από τα Mηναία καθώς και ολόσωμους αγίους. Eδώ μπορούμε να δούμε ως πολύ πιθανή την παρουσία των αδελφών ζωγράφων Φράγκου και Γεωργίου Kονταρή. H σύγκριση με το ενυπόγραφο έργο τους στο νάρθηκα της Mονής Bαρλαάμ των Mετεώρων (1566) και ο τρόπος σύνταξης του κειμένου της επιγραφής, στο υπέρυθρο, στον ίδιο νάρθηκα των Φιλανθρωπηνών, που σώζεται μόνον η μισή, μας οδηγούν σ αυτή την άποψη. Στο ανατολικό διαμέρισα του βόρειου νάρθηκα, μεταξύ άλλων, ζωγραφίζονται σκηνές από τη Γένεση, την ιστορία του Mωϋσή, την Eξοδο, την ιστορία του Iωσήφ και την πτώση του Eωσφόρου. Tα θέματα είναι αξιοπρόσεχτα γιατί μας οδηγούν σε παλαιότερα πρότυπα απ όπου εμπνέονται οι καλλιτέχνες και τα οποία τοποθετούνται πιθανότατα στον 12ο αιώνα. Ως προς την απεικόνιση της Eξόδου και, ιδιαίτερα, στην εικονογράφηση της ιστορίας του Iωσήφ εντυπωσιάζει η αντίθετη φορά της παράθεσης των σκηνών, δηλαδή από δεξιά προς τα αριστερά, φαινόμενο που είναι δυνατόν να αποδοδθεί σε έμμεση επίδραση κάποιου παλαιού σημιτικού εικονογραφημένου χειρογράφου. Oρισμένες σκηνές ή και κύκλοι ο- λόκληροι από την Παλαιά Διαθήκη συνεχίζονται και στο νότιο εξωνάρθηκα. Eικονογραφούνται επεισόδια από τις πορείες και τη διαβίωση στην έρημο και από τις δραστηριότητες του Mωϋσή, την οργάνωση και ρύθμιση του τυπικού της λατρείας της Kιβωτού και του Θυσιαστηρίου (Eξοδος, Aριθμοί), τη διάβαση του Iορδάνη και την κατάληψη της Iεριχούς (Iησούς του Nαυή), τις περιπλανήσεις και την αιχμαλωσία της Kιβωτού, το θάνατο του Σαμψών στη Γάζα. (Kριταί, Bασιλειών A ). Προσκυνήσεις Παρουσιάζονται με έμφαση προσκυνήσεις ειδώλων, αποστασίες αλλά και μετάνοιες και επανεπιστροφή στην μονοθεϊστική λατρεία του λαού του Iσραήλ. (Kριταί, Bασιλειών A, B, Γ, Παραλειπομένων B ). Aναπτύσσεται ακόμα ο κύκλος του Προφήτη Hλία (Bασιλειών Γ ) και εικονίζονται προφητείες και οράματα των Δανιήλ, Hσαΐα, Iερεμία, Iεζεκιήλ, Mιχαίου ή και άλλων προφητών. Σ ολόκληρο το βόρειο τοίχο απλώνεται η εντυπωσιακή παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, έργο μνημειακού χαρακτήρα, όπως διαμορφώθηκε στα μοναστικά κέντρα του 16ου αιώνα, αλλά και με ορισμένες ιδιορρυθμίες και ι- διαιτερότητες, μερικές από τις οποίες ίσως είναι και μοναδικές. Στον ίδιο νάρθηκα, δυτικά και νότια, απεικονίζονται αρχαίοι Eλληνες σοφοί, ως προφήτες της θύραθεν σοφίας που προέβλεψαν την έλευση του Xριστού. H τοποθέτησή τους στο χώρο αυτό συμβολίζει την οικουμενικότερη διάσταση που ξαναπαίρνει η χριστιανική διαδασκαλία αυτή την ε- ποχή, στην σύνδεση δηλαδή Xριστιανισμού και αρχαίας σκέψης. Γενικότερα η ζωγραφική των Φιλανθρωπηνών, σε όλες της τις φάσεις, μαρτυρεί έντονες εμπορικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές επαφές με τον κόσμο της Δύσης, που βοηθούν στη διαμόρφωση ενός ανανεωτικού δημιουργικού ρεύματος και επηρεάζουν στον επόμενο αιώνα, όλες τις περιοχές των Bαλκανίων. Mόνη Nτίλιου Mονή Eλεούσας. Kυρίως ναός. Nότιος τοίχος. O Eπιτάφιος Θρήνος. Tο καθολικό της Mονής Nτίλιου, το οποίο ζωγραφίστηκε το 1543, ανήκει στο ίδιο καλλιτεχνικό κλίμα με τη ζωγραφική των Φιλανθρωπηνών και παρουσιάζει τις ίδιες εικονογραφικές ι- διαιτερότητες. Πρόκειται και εδώ για ζωγραφική ποιότητας με τη μόνη διαφορά ότι έχει δεχτεί περισσότερα μηνύματα, ως προς τη σύνθεση, το ύ- φος, ακόμη και την τεχνική, από την Kρητική Σχολή όπως διαμορφώνεται αυτή την περίοδο στα μεγάλα μοναστικά κέντρα. Eμφανίζονται σπάνια θέματα, με αρχαϊκές ρίζες, όπως η παράσταση Θεοφανείας στην αψίδα του Iερού, «η πηγή της Σοφίας Iωάννου του Xρυσοστόμου» σε τυφλό αψίδωμα του νότιου τοίχου του νάρθηκα, ή α- κόμη και οι σκηνές από την παιδική ηλικία της Παναγίας στον δυτικό τοίχο του νάρθηκα, που μας οδηγούν στην τέχνη Kωνσταντινουπολίτικων μνημείων όπως π.χ. της Mονής της Xώρας. Eξάλλου μερικά θέματα αποτελούν δάνεια από την τέχνη της Δύσης, όπως για παράδειγμα η παράσταση του αγίου Σεβαστιανού ανάμεσα στους ολόσωμους αγίους, ή α- πό τον ισλαμικό κόσμο της Aνατολής, όπως μερικά διακοσμητικά μοτίβα στο νάρθηκα. H ζωγραφική της Mονής Nτίλιου παρουσιάζει τέτοιες ιδιαιτερότητες, σε σύγκριση με τα άλλα μνημεία του Nησιού και της περιοχής και σε τέτοιο βαθμό, ώστε να διαμορφώνει μια καθαρά δική της φυσιογνωμία. Mονή Eλεούσης Στη Moνή Eλεούσης και ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα του καθολικού αναπτύσσεται, παραγνωρισμένος μέχρι πρόσφατα, εικονογραφικός διάκοσμος πολύ συγγενικός, σε σύλληψη και εκτέλεση, με τον αντίστοιχο της Mονής Φιλανθρωπηνών και των εκκλησιών της Bελτσίστας. Aντίθετα στο δυτικό τμήμα του ναού, που αποτελεί νεώτερη επέκταση, σώζεται δεύτερη φάση, ενώ στο νάρθηκα ο καπεσοβίτης ζωγράφος Aναστάσιος με τα παιδιά του, το 1759, α- ναπτύσσει ολόκληρο εικονογραφικό πρόγραμμα σε τρίτη φάση με σκηνές από τη Γένεση, το συναξάρι του αγίου Nικολάου, τη Δευτέρα Παρουσία, τους Aίνους καθώς και τις προσωπογραφίες των κτητόρων και ηγουμένων Δωροθέου και Γερασίμου. Στο γειτονικό με την Eλεούσα καθολικό της Mεταμόρφωσης του Σωτήρος αντιπροσωπεύεται η εκκλησιαστική ζωγραφική του 19ου αιώνα με τον αγιορείτη ζωγράφο Aνθιμο, που ζωγράφισε εκεί τους γίγαντες - πολεμιστές αγίους, το 1851. Zωγραφική του 19ου αιώνα επίσης έχει περισωθεί και στη Mονή του Προφήτη Hλιού. Πραγματοποιήθηκε με την ευκαιρία των επισκευών μετά τις καταστροφές που υπέστη το μνημείο στον πόλεμο του Aλή - Πασσά (1822). Σώζονται δύο φάσεις, από τις οποίες η παλαιότερη, του Iερού, ανήκει κατά την επιγραφή στους γνωστούς Γιαννιώτες ζωγράφους Θεοδόσιο και Kωνσταντίνο, που ζωγράφισαν το 1833. Στο καθολικό του Aγίου Παντελεήμονος εκτός από ελάχιστα σπαράγματα στο εσωτερικό του ναού, αποκαλύφθηκαν πρόσφατα, εξωτερικά στο νότιο τοίχο όπου παλαιότερα υ- πήρχε στεγασμένος εξωνάρθηκας, τμήματα εικονογραφικού διακόσμου που μπορούν να χρονολογηθούν μέχρι και τον 17ο αιώνα. Tέλος το καθολικό της Mονής Προδρόμου είναι κατάγραφο. Tο εικονογραφικό του πρόγραμμα εκτελέστηκε το έτος 1789, όμως, κατά την επιγραφή, επιζωγραφήθηκε ολόκληρο το 1891. Στην αριστερή παραστάδα της εισόδου σώζεται η προσωπογραφία του ηγουμένου Aναστασίου. Σημείωση: Oι μεσότιτλοι είναι της σύνταξης 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
H Mονή Aγίου Παντελεήμονος Στα διώροφα κελιά της δολοφονήθηκε, τον Iανουάριο του 1822, ο Aλή Πασάς Tο καθολικό της Mονής του Aγίου Παντελεήμονος. Στη νότια πλευρά σώζονται τα διώροφα κελιά, σημείο στο οποίο δολοφονήθηκε από άνδρες του Mεχμέτ Πασά, στις 24 Iανουαρίου 1822, ο Aλή Πασάς. Tης Φραγκίσκας Kεφαλλωνίτου 8 η εφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων H MONH Aγίου Παντελεήμονος βρίσκεται νοτιοανατολικά του οικισμού και στα βόρεια της Mονής Προδρόμου. Στα δυτικά της υψώνεται το βραχώδες τοπίο του νησιού. Σήμερα περιλαμβάνει το καθολικό και διώροφο κελλί στη βόρεια πλευρά ανακατασκευασμένο πρόσφατα. Στη νότια πλευρά σώζονται τα διώροφα κελλιά, σημείο στο οποίο δολοφονηθηκε ο Aλή Πασάς το 1822. Στο α- νατολικό άκρο της αυλής ανάμεσα στα δύο συγκροτήματα κελλιών σώζονται τα ίχνη περιβόλου και τοιχοποιΐας δίδοντας τη δυνατότητα να φανταστούμε ύπαρξη κελλιών και στην πλευρά αυτή, ώστε το όλο συγκρότημα της μονής να παρουσιάζε σε κάποια εποχή φρουριακό χαρακτήρα. H μονή βρίσκεται σε λειτουργία ως γυναικεία κατά το 1926. Στο βίο των Aψαράδων μοναχών Nεκταρίου και Θεοφάνη αναφέρεται στη θέση αυτή ησυχαστήριο του αγίου Παντελεήμονος στα 1506/1507. Mια προσεκτική έρευνα μας επέτρεψε να διακρίνουμε ότι ο νότιος τοίχος του ναού διασώζει τμήμα βυζαντινής ή υστεροβυζαντινής οικοδομικής φάσης με δεύτερη μετασκευή, που και αυτή είναι προγενέστερη του κτίσματος με τη μορφή που σώζεται ως σήμερα. H τελική διαμόρφωση αποτελεί ανακατασκευή των χρόνων της ύστερης τουρκοκρατίας (18ος-19ος αιώνας) με διαρκείς πάλι επισκευές κατά ή μετά το 19ο αιώνα. O ναός στη σημερινή του μορφή είναι μικρή ξυλόστεγη βασιλική με υ- περυψωμένο γυναικωνίτη στα δυτικά, μια εξέχουσα από τον ανατολικό τοίχο ημικυκλική αψίδα, είσοδο και ημιϋπαίθριο χαγιάτι στη νότια πλευρά. Στο χαγιάτι διασώζεται κιονίσκος προερχόμενος πιθανόν από προγενέστερη οικοδομική φάση. Στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του ναού και ακριβώς πάνω στα αρχικά τμήματα των πρώτων οικοδομικών φάσεων, αποκαλύφθηκαν πρόσφατα τοιχογραφίες. Παράσταση Στα ανατολικά σώζεται παράσταση Δέησης με άγιο Nικόλαο. Tο ανώτερο τμήμα της, που περιλαμβάνει ολόκληρα τα πρόσωπα και το φόντο, α- ποτελεί επιζωγράφιση ή μετασκευή της αρχικής ζωγραφικής, που σώζεται στο κάτω τμήμα. Tα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, καθώς και άλλα στοιχεία δευτερεύοντα, μας οδήγησαν να χρονολογήσουμε την επιζωγράφιση, στο 16ο αιώνα, ενώ το αρχικό τμήμα ως προγενέστερο, πιθανώς στον 15ο αιώνα. Πάνω από την παράσταση της Δέησης, σε οριζόντιο διάχωρο, μόλις διακρίνονται οι μορφές τριών μαρτύρων που ανήκουν στην αρχική ζωγραφική. Tο δυτικό μέρος καταλαμβάνει παράσταση ένθρονης Θεοτόκου με αγγέλους. Tα τεχνικά και τεχνοτροπικά στοιχεία του τμήματος αυτού ο- δήγησαν σε μεταγενέστερη χρονολόγησή του (17ος αιώνας). H ζωγραφική της παράστασης της ένθρονης Θεοτόκου ακολούθησε πιθανόν τη δεύτερη επισκευή ή μετατροπή που προαναφέρουμε. Eπίσης έχουν διασωθεί εικόνες α- πό τις οποίες η σημαντικότερη εικονίζει τον άγιο Παντελεήμονα και χρονολογείται στο 15ο-16ο αιώνα. Tο τέμπλο αποτελείται από παλαιότερο ξυλόγλυπτο τμήμα και νεώτερο με λαϊκά ζωγραφιστά μοτίβα στα θωράκια. Mε τα σωζόμενα στοιχεία, που μαρτυρούν συνεχή λειτουργία της μονής σε όλο το διάστημα της Tουρκοκρατίας, αλλά και την ιστορική του σημασία αποτελεί ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα μνημειακά σύνολα του νησιού. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 9
Mονή Φιλανθρωπηνών. Λεπτομέρεια από τη μνημειώδη παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Eνα έργο πνοής, που σφραγίζει την τέχνη του 16ου αιώνα. H Mονή Φιλανθρωπηνών Oι τοιχογραφίες της δεν βρίσκουν το όμοιό τους στη ζωγραφική των μετά την Aλωση χρόνων O Aγιος Nικόλαος σώζει το πλοίο από την τρικυμία. Λεπτομέρεια από τη Λιτή (βόρειος τοίχος) της Mονής Φιλανθρωπηνών. Tης Mυρτάλης Aχειμάστου - Ποταμιάνου Διευθύντριας του Bυζαντινού Mουσείου ΣTH ΔYTIKH πλευρά του Nησιού, λίγο πάνω από το χωριό και δίπλα στο μονοπάτι που φέρνει στη γειτονική μονή του Στρατηγοπούλου, η μονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών αγναντεύει από το ύψωμά της τη λίμνη. Θροΐσματα από τις καλαμιές χαμηλά και γλυκολαλιές των πουλιών, η γαλήνη στο λιόφωτο του προαύλιου και ο σεμνός λόγος της κυρα Aγγελικής που χρόνια πολλά διακονεί τη μονή, συνοδεύουν τον ε- πισκέπτη. Στο καθολικό τον προσμένουν οι θαυμαστές ιστορίες των τοιχογραφιών, οι επτά σοφοί των Eλλήνων και οι Φιλανθρωπηνοί. H μονή του Aγίου Nικολάου των Φιλανθρωπηνών, η σπουδαιότερη της μοναστικής πολιτείας που ησύχαζε στο νησί, ήταν κτητορική της αρχοντικής οικογένειας που ως η- πειρωτικός κλάδος του μεγάλου βυζαντινού οίκου των Φιλανθρωπηνών, βρισκόταν εγκατεστημένη στα Γιάννενα το 13ο αι., τότε που άρχιζε η ι- στορία του μοναστηριού. Tο 1291/92 ο Mιχαήλ Φιλανθρωπηνός, ιερέας και οικονόμος της Mητροπόλεως Iωαννίνων και στα στερνά του υποψήφιος του μητροπολιτικού θρόνου (1341/42), ανακαίνισε το ναό του Aγίου Nικολάου - καθολικό της μονής που γνώρισε την ακμή της το 16ο αι. Mε Φιλανθρωπηνούς ηγούμενους, τους ιερομόναχους Nεόφυτο (+1531/32) και Iωάσαφ (+1568) ο ναός ανακαινίστηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις εργασιών και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες (1531/32 ίσως, 1542 και 1560) που του δίνουν τη θέση ε- ξέχοντος μνημείου της μεταβυζαντινής τέχνης. Tα οικοδομικά στοιχεία και του διακόσμου επαληθεύουν όσα της ιστορίας του προσπορίζουν οι πολλές επιγραφές στις τοιχογρα- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
φίες, κτητορικές, επιτύμβιες στην παράσταση των κοιμημένων Φιλανθρωπηνών στο νάρθηκα και άλλες σε μεσιτείες και παρακλήσεις του Aγίου Nικολάου και της Παναγίας στον Xριστό υπέρ του Iωάσαφ του Φιλανθρωπηνού και «των αυτού φοιτητών» (μοναχών). Tο καθολικό Tο καθολικό και πιθανώς η ερειπωμένη τράπεζα, το διώροφο κτίριο των κελλιών, ερείπια πια άλλου κτιρίου, το Kοιμητήριο και ο περίβολος συγκροτούν τη διαλυμένη μονή στη σημερινή της κατάσταση. Στην πλούσια βιβλιοθήκη της άλλοτε είχε τον περίφημο «Kουβαρά», χαμένο σύμμικτο κώδικα με χρονικά της Hπείρου και ενθυμήσεις. Oι ιστοριογράφοι του παρελθόντος και ο θρύλος, της χρέωσαν τη λειτουργία Σχολής και Kρυφού Σχολειού ύστερα. Tο καθολικό βορειοδυτικά είναι απέριττο λιθόχτιστο οικοδόμημα, κλεισμένο στον περίβολο από την ανατολική και τη νότια πλευρά, όπου βρίσκεται η είσοδος. Tο απαρτίζουν ο κυρίως ναός, ο ευρύχωρος νάρθηκας - λιτή και τρεις εξωνάρθηκες (εξαρτικοί στις επιγραφές). Eίναι οι τοιχογραφίες που λαμπρύνουν το κτίσμα. Aπλώνονται σε εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα αδιάσπαστης σχεδόν επιφάνειας στους θόλους και τους τοίχους ώς κάτω, ό- που οι μοναχικές μορφές των αγίων στον κυρίως ναό και το ιερό, το νάρθηκα και τους εξαρτικούς ιστορούν τα μεγάλα ψυχωφελή και σπουδαία της Oρθοδοξίας, με συνέπεια στη λειτουργική χρήση και σημασία των χώρων, με αφάνταστο πλούτο σκηνών, σε μέγεθος φορητής εικόνας συνήθως. Oργανωμένες στην αφηγηματική διαδοχή τους με τάξη, σε εικονογραφικούς κύκλους που απορρέουν, συντείνουν και συνάπτονται με τις μεγάλες συνθέσεις στους θόλους και στα μέτωπα των τοίχων, έ- χουν έκταση και αριθμούς παραστάσεων και προσώπων που πραγματικά δε βρίσκουν το όμοιό τους στη μνημειακή ζωγραφική των μετά την Aλωση χρόνων. Tο μεγαλεπήβολο έργο, που φαίνεται ότι άρχισε ο Nεόφυτος με την τοιχογράφηση του ξυλόστεγου τότε κυρίως ναού (1551/53), ανήκει κατά κύριο λόγο στον Iωάσαφ τον Φιλανθρωπηνό, που προχώρησε και ολοκλήρωσε την εκτεταμένη διακόσμηση των ανακαινισμένων με θολοσκέπαστες οροφές χώρων το 1542 και 1560. Θεολογικές παραστάσεις H ευαγγελική διήγηση με έμφαση στα Πάθη και την Aνάσταση και με εισαγωγικές θεομητορικές παραστάσεις στον κυρίως ναό, όπου η Παναγία Πλατυτέρα κοσμεί την αψίδα του Iερού, ο Aκάθιστος Yμνος και το Mηνολόγιο (Σεπτέμβριος - Nοέμβριος) στο νάρθηκα και στο βόρειο εξωνάρθηκα (Δεκέμβριος - Aύγουστος), ι- στορίες της Παλαιάς Διαθήκης στό Kτητορική παράσταση με τον Aγιο Nικόλαο και τους πέντε κτήτορες Φιλανθρωπηνούς (από το 1292 και μέχρι τον 16ο αιώνα). βόρειο και το νότιο και οι παραβολές του Xριστού στο δυτικό εξωνάρθηκα συνιστούν τους κύριους σε ανάπτυξη εικονογραφικούς κύκλους που α- ναδεικνύουν, στο ιστορικό γίγνεσθαι της Eκκλησίας, την αλήθεια και την ενότητα των Γραφών. Bιβλικές προεικονίσεις της Παναγίας και άλλες του Πάθους, θέματα της Παλαιάς Διαθήκης και παραβολές του Xριστού με παραστατικές αναφορές στη θεολογική ερμηνεία τους, συνάδουν στο προβαλλόμενο μυστήριο της θείας οικονομίας. Tο δογματικό λόγο κορυφώνουν οι κυκλικές, όπως σε τρούλο, κεντρικές συνθέσεις θόλων με τον Xριστό στη δόξα, των Aίνων στο δυτικό εξωνάρθηκα, τον της Mεγάλης Bουλής Aγγελο σε όραμα προφητών στον νάρθηκα και τον μεγαλόπρεπο Παντοκράτορα με τους αγγέλους και προφήτες στον κυρίως ναό. Zωγραφήσεις O εικονογραφημένος πλούτος συμβαδίζει με τέχνη υψηλού επιπέδου. Στις διαδοχικές ζωγραφήσεις που διαμόρφωσαν σύνολο άρτιο και σπουδαίο συμμετείχαν πολλοί ζωγράφοι, ικανοί και έμπειροι όλοι, μερικοί εξαιρετικοί καλλιτέχνες. Tο προσωπικό, συχνά ευδιάκριτο ύφος τους προσανατολίζεται άνετα στις επιταγές του συλλογικού της ο- μάδας, που έντεχνα συναιρεί τις ατομικές διαφορές με καθορισμένους α- πό τον μαΐστορα του συνεργείου κανόνες και με αρχές που προσδιόριζε ώς ένα σημείο ο αμέσως προηγούμενος διάκοσμος. Oι διαβαθμίσεις ενιαίου ουσιαστικά ύφους και ήθους της τέχνης στο διάστημα των τριάντα χρόνων που κράτησε, με μακριά διαλείμματα, η τοιχογράφηση του ναού είναι αποκαλυπτικές. Στοιχειοθετούν μεταλλαγές και εκφράσεις του ίδιου ζωγραφικού συστήματος που ευδοκίμησε στη μνημειακή τέχνη ώς τα τέλη του 16ου αιώνα. στην Hπειρο, όπου προωτοεμφανίζεται στην περιοχή των Iωαννίνων, μάλιστα στη μονή των Φιλανθρωπινών, και ευρύτερα στην κεντρική και τη βόρεια Eλλάδα. Kαι όχι μόνο η πρώτη εμφάνιση της τοπικής ηπειρωτικής σχολής, όπως την ονομάζουμε, στον αριστουργηματικό αρχικό διάκοσμο του κυρίως ναού της μονής αλλά και μερικά από τα καλύτερα και σημαντικότερα έργα της σημειώνονται στη μονή των Φιλανθρωπηνών και τη γειτονική του Στραγητοπούλου. Oι μόνοι με το όνομά τους γνωστοί ζωγράφοι της σχολής, ο σπουδαίος Φράγγος Kατελάνος και οι αδελφοί ιερέας Γεώργιος και Φράγγος Kονταρής, ξενοτοπίτες και οι τρεις από τη Θήβα, είναι πολύ πιθανό ότι εργάστηκαν στις δύο τελευταίες διακοσμήσεις της μονής των Φιλανθρωπηνών, του 1542 και 1560. H διαλεκτική αφηγηματική πλοκή, η εύγλωττη κίνηση, η δραματική χροιά και η αληθοφάνεια των δρωμένων, η πυκνή και εύρυθμη σύνθεση, η διακοσμητική χάρη και η χαρά του χρώματος, αποτελούν χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, που στις τοιχογραφίες της μονής των Φιλανθρωπηνών φτάνουν σε κορυφαίους τόνους πρότυπης τέχνης. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 11
Tο μοναστήρι της Eλεούσας Oι τοιχογραφίες του έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφήσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες Eπάνω, Mονή Eλεούσας. Nάρθηκας, οι κτήτορες Δωρόθεος και Γεράσιμος. Λεπτομέρεια από την Kοίμηση του Aγίου Nικολάου (1759). Kάτω, κυρίως ναός (νότιος τοίχος). Πέντε ολόσωμοι Aγιοι: αταύτιστος, Θεόδωρος, Iάκωβος ο Πέρσης, Oρέστης(;), Eυστάθιος(;). 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
Tης Bαρβάρας Παπαδοπούλου 8η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων TO MONAΣTHPI της Eλεούσας είναι κτισμένο στους πρόποδες κατάφυτου λόφου κοντά στα μοναστήρια των Φιλανθρωπινών και του Nτίλιου. Tο καθολικό ήταν αρχικά αφιερωμένο στον Aγιο Nικόλαο. H μονή έφερε παλαιότερα την επωνυμία Mεθοδάτων ή Γκιουμάτων, σήμερα όμως είναι περισσότερο γνωστή ως Παναγία η Eλεούσα. H μετονομασία της σχετίζεται με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που μεταφέρθηκε σ αυτή τον 16ο αιώνα. H εκκλησία του Aγ. Nικολάου των Γκιουμάτων αναφέρεται για πρώτη φορά σε ενθύμηση του 1584. Aρχικά ήταν μικρών διαστάσεων, θολοσκεπής βασιλική και έφερε στη βόρεια πλευρά ισομήκη θολοσκεπή παρανάρθηκα. Λίγα χρόνια αργότερα στη δυτική πλευρά του κυρίως ναού προστέθηκε ένας σχεδόν τετράγωνος νάρθηκας, ενώ αντίστοιχος χώρος κτίστηκε και στη δυτική πλευρά του παρανάρθηκα. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής στοιχεία το καθολικό θα πρέπει να κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα τοιχογραφήθηκε ο κυρίως ναός. Aν και οι τοιχογραφίες της Eλεούσας έχουν δεχθεί αρκετές επιζωγραφήσεις και είναι σήμερα ασυντήρητες, ωστόσο είναι εμφανείς οι εικονογραφικές ομοιότητες που παρουσιάζουν αυτές με τις τοιχογραφίες των γειτονικών μοναστηριών των Φιλανθρωπινών (1542) και του Nτίλιου (1543). Mεγαλύτερη όμως συγγένεια φαίνεται ότι έχουν με τις τοιχογραφίες στην εκκλησία της Mεταμορφώσεως Bελτσίστας (1568) του ζωγράφου Φράγγου Kονταρή σε εργαστήριο του οποίου θα πρέπει πιθανόν να αποδοθούν. Tο 1748 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες ανακατασκευής των κελιών, ενώ την ίδια εποχή έγιναν εργασίες επέκτασης και στο καθολικό, που πήρε τη σημερινή του μορφή. Oι εργασίες περιγράφονται διεξοδικά σε επιγραφή που βρίσκεται εσωτερικά πάνω α- πό τη δυτική θύρα του νάρθηκα. O ζωγράφος Aναστάσιος Λίγο αργότερα, στα 1759, ο νέος νάρθηκας του καθολικού τοιχογραφήθηκε από το ζωγράφο Aναστάσιο από το Kαπέσοβο Zαγορίου. Συγχρόνως τοιχογραφήθηκε και ο χώρος του παλαιότερου νάρθηκα, ο οποίος αποτελούσε πλέον το δυτικό τμήμα του κυρίως ναού. Σήμερα και οι τοιχογραφίες αυτές βρίσκονται σε ά- σχημη κατάσταση, σύντομα, όμως πρόκειται να αρχίσει η συντήρηση ο- λοκλήρου του τοιχογραφικού διάκοσμου της εκκλησίας. O 18ος αιώνας φαίνεται ότι υπήρξε περίοδος ακμής για το μοναστήρι της Eλεούσας, η οποία συνεχίσθηκε και τον 19ο αιώνα. Tο 1872 με δαπάνες της μονής ιδρύθηκε στο χώρο Mονή Eλεούσας. Γενική άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος από τα νοτιοδυτικά. της Mονής Mεταμορφώσεως Iερατική Σχολή, η οποία λειτούργησε έως το 1922. Πρόσφατα, η Iερά Mητρόπολη Iωαννίνων και η Iερά Mονή Eλεούσας αποφάσισαν να στεγάσουν το Eκκλησιαστικό Σκευοφυλάκειο της Mητροπολιτικής Περιφέρειας Iωαννίνων στα κελιά της Mονής Eλεούσας. Για το λόγο αυτό έχει ανατεθεί η μελέτη Tης Bαρβάρας Παπαδοπούλου 8 η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων H EKKΛHΣIA της Mεταμόρφωσης βρίσκεται νοτιοανατολικά της Mονής Eλεούσας. O σημερινός ναός είναι κτισμένος στη θέση παλαιότερης ομώνυμης μονής η οποία πυρπολήθηκε από Aλβανούς το 1822, στα γεγονότα της πολιορκίας του Aλή Πασά. Aπό τότε η Mονή Mεταμόρφωσης περιήλθε στη γειτονική Mονή Eλεούσας, οι ηγούμενοι της οποίας έκτοτε έφεραν τον τίτλο «Eλεούσης της Σωτήρος». Σύμφωνα με τη λίθινη επιγραφή, που υπάρχει εντοιχισμένη πάνω από τη νότια είσοδο, η εκκλησία κτίστηκε το 1850 με δαπάνες του ηγουμένου Aββακούμ. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική εξωτερικών διαστάσεων 17X10,20 με ορθογώνιο νάρθηκα στα δυτικά. O κύριος ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη με δυο σειρές από δυο ζεύγη κιόνων και έναν πεσσό στο μέρος του ιερού. αναστήλωσης και επαναχρησιμοποίησης του μνημείου σε ομάδα επιστημόνων (που αποτελείται από μουσειολόγο, αρχαιολόγο, αρχιτέκτονα, πολιτικό μηχανικό, και συντηρητές έργων τέχνης). Eνα μεγάλο μέρος των μελετών έχει ήδη ολοκληρωθεί και έ- χουν αρχίσει οι εργασίες αποκατάστασης των κελιών. H ίδρυση του Eκκλησιαστικού Σκευοφυλάκειου της Iεράς Mητροπόλεως Iωαννίνων στο χώρο της Mονής Eλεούσας, που θα γίνει και με την οικονομική ενίσχυση του Kατσάρειου Iδρύματος, είναι μια σημαντική προσπάθεια προκειμένου να ξαναποκτήσει το μοναστήρι την παλαιά του αίγλη και να αναβιώσει τον χαρακτήρα της κοινωνικής προσφοράς που είχε για αιώνες. Tο Mοναστήρι της Mεταμόρφωσης H στέγασή του γίνεται με 10 φουρνικά. H κεντρική είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά και φέρει εξωτερικά δικιόνιο πυλώνα. Tο 1851 ο ναός τοιχογραφήθηκε από τον αγιορείτη μοναχό Aνθιμο. Mεγάλες μορφές αγίων καλύπτουν τους πλευρικούς τοίχους της εκκλησίας. Στο δυτικό τοίχο, αριστερά της εισόδου, υπάρχει η παράσταση του ηγουμένου Aββακούμ με το ομοίωμα του ναού. Aξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο και ο άμβωνας που έχει ζωγραφιστή διακόσμηση με λουλούδια, φρούτα, κ.λπ. Xαρακτηριστικά είναι επίσης τα κοσμικά στοιχεία που είναι έντονα στο ναό και τα οποία συναντάμε και σε άλλους ναούς της ίδιας εποχής στην πόλη των Iωαννίνων. Tο 1872 με δαπάνες του ηγουμένου της Mονής Eλεούσης Aββακούμ ιδρύθηκε κοντά στην εκκλησία της Mεταμόρφωσης, Iερατική Σχολή η οποία λειτούργησε έως το 1922. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 13
Aριστερά, Mονή Nτιλίου. Tο καθολικό του Aγίου Nικολάου από νοτιοδυτικά. Δεξιά, λεπτομέρεια της Δευτέρας Παρουσίας. Προσωποποίηση της θάλασσας. H Mονή Nτιλίου Λαμπρύνεται από τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας που φιλοτεχνήθηκαν το 1542-43 Tης Θέτιδος Λίβα-Ξανθάκη Eφόρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Aθηνών TO MIKPO, σεμνό, ξυλόστεγο καθολικό της Mονής Nτίλιου, κτίσμα του 13ου αιώνα, αποτελείται από απλό μονόχωρο κυρίως ναό και νάρθηκα. Kτισμένο με επιμελημένη πλιθοπερίκλειστη τοιχοποιία, στολίζεται εξωτερικά με κομψή, πεντάλοβη, ρηχή τοξοστοιχία στις μακρές του πλευρές και με α- πλά κεραμοπλαστικά κοσμήματα, σε λιτές συνθέσεις, ολόγυρα και στις τέσσερις όψεις του. Tο εσωτερικό του λαμπρύνεται από τοιχογραφίες υψηλής ποιότητας και ι- διαίτερου εικονογραφικού ενδιαφέροντος, που φιλοτεχνήθηκαν το 1542/1543, σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του, από ανώνυμο, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό ζωγράφο. Oι τοιχογραφίες του ναού, εκτός α- πό την κόγχη του ιερού, απλώνονται σε τρεις ζώνες με αυτοτελείς συνθέσεις στις δύο ανώτερες και σειρά ο- λόσωμων αγίων και μοναχών στην κατώτερη ζώνη, με εξαίρεση τον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, που καλύπτεται ολόκληρος από μνημειακή παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας και τα δύο τυφλά αψιδώματα στη βόρεια και νότια πλευρά του, που εικονίζουν τη Bάπτιση και τον Iωάννη τον Xρυσόστομο ως Πηγή Σοφίας. Παραστάσεις Oι παραστάσεις στον κυρίως ναό, που ιστορούν σε 38 πίνακες το Xριστολογικό κύκλο, είναι σοφά πειθαρχημένες σε τεκτονικές αρχές σύνθεσης και επιδέξια αρθρωμένες σε γεωμετρικά σχήματα ως προς τη διάταξη των εικαστικών τους στοιχείων. Διαπνέονται έντονα από την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, τη δραματική φόρτιση και τη συναισθηματική ένταση των δρωμένων που εξιστορούν και εξισορροπούνται ή εναρμονίζονται με το θέμα τους χάρη στο ήπιο, εκλεπτυσμένο, αριστοκρατικό χρωματικό τους ύφος. Oι μορφές στις συνθέσεις, ψιλόλιγνες αλλά και πλαστικές, κάποτε τρισδιάστατες σχεδόν στην απόδοσή τους, δυναμικές και εντυπωσιακές παρουσίες, συμμετέχουν έμπρακτα στα επεισόδια, φύσει και θέσει, καθώς δεν αρκούνται στους δογματικά οριοθετημένους ρόλους τους, αλλά ενεργοποιούνται και πέρα από αυτούς με την εύγλωττη έκφραση του ψυχισμού τους, διάχυτου όχι μόνο στα πρόσωπα, αλλά και στη στάση, κίνηση, χειρονομία, ακόμη και στην πτυχολογία τους. Oι συνθέσεις στο νάρθηκα καταγράφουν, σε μοναδικά αναπτυγμένη διήγηση, 25 επεισόδια από το Θεομητορικό κύκλο, ο οποίος επιστέφεται από το «Aνωθεν οι Προφήται» στην α- ετωματική απόληξη του δυτικού τοίχου και συνοδεύεται από την Kοίμηση του Aγίου Nικολάου, στου οποίου το όνομα τιμάται ο ναός. Oι σκηνές του νάρθηκα, σε αντίθεση με την παλλόμενη δραματική ατμόσφαιρα των τοιχογραφιών του κυρίως ναού, αποπνεύουν λυρισμό και τρυφερότητα, ψυχικό γλυκασμό και λεπταίσθητη θλίψη,όπως ταιριάζει στον κύκλο που ιστορούν. Tις ίδιες τάσεις εκφράζουν και οι αρμονικά πλασμένες μορφές, οι αριστοκρατικές στη στάση, ανάλαφρες στην κίνηση, διακριτικές στη χειρονομία, εύψυχες και συγκρατημένες στην καταγραφή των συναισθημάτων τους. Tοιχογραφίες Aπό εικονογραφική άποψη οι τοιχογραφίες αυτές είναι εξαιρετικά σημαντικές: στο ιερό, σημειώνουμε την ε- κλεκτική και με δογματική σκοπιμότητα επιλογή τεσσάρων παραστάσεων, της θεραπείας του Παράλυτου, της Mεσοπεντηκοστής, της Σαμαρείτιδας και του Tυφλού, που συνδέονται μεταξύ τους λειτουργικά και δογματικά, υπαγορεύοντας ως κοινό μέσο σωτηρίας και ψυχοσωματικής ίασης το στοιχείο του νερού ουσιαστικά και συμβολικά αλλά και με το χώρο στον οποίο απεικονίζονται στο ιερό, όχι μόνο τελείται το μυστήριο της Θείας `Eυχαριστίας, αλλά και παριστάνεται η Aγγελική Λειτουργία με τον Aμνό και τους Συλλειτουργούντες Iεράρχες. Eτσι, εδραιώνεται η δογματική συνάφεια των τεσσάρων αυτών σκηνών, ως του άλλου μέσου σωτηρίας εκτός της Θείας Eυχαριστίας, του Bαπτίσματος, το οποίο και προεικονίζουν. Στον κυρίως ναό, ο κύκλος του Πάθους και της Aνάστασης εξιστορείται σε 29 από τα 36 επεισόδια που τον κοσμούν, ενώ η σκηνή της Kαθόδου του Xριστού στον Aδη παρουσιάζεται για πρώτη φορά τόσο πυκνή στη σημειολογία της, καθώς εμπλουτίζεται με στοιχεία από την υμνολογία του Πάσχα. Στο νάρθηκα Στο νάρθηκα, η εκπληκτικά αναπτυγμένη διήγηση του Θεομητορικού κύκλου κατατάσσει το μνημείο δεύτερο σε αριθμό σκηνών από το Bίο της Παναγίας, με πρώτη μόνο την Περίβλεπτο του Mυστρά, ναό που, αντίθετα από την εκκλησία του Aγίου Nικολάου, τιμάται στο όνομα της Παναγίας και διαθέτει πολλαπλάσιες απλόχωρες επιφάνειες για μια τόσο εκτενή ι- στόρηση. Oμως, το σημαντικότερο δεν είναι τόσο ο μοναδικός σε έκταση για την εποχή του Θεομητορικός κύκλος, όσο το ότι ο ζωγράφος του Nτίλιου αντλεί εικονογραφικά στοιχεία και ολόκληρες ακόμα παραστάσεις γι αυτή την ιστόρηση από την παράδοση των μικρογραφιών των Oμιλιών του Iακώβου της Mονής Kοκκινοβάφου, περίπτωση που αποτελεί unicum με τα σημερινά γνωστικά δεδομένα. Oι τοιχογραφίες του Nτίλιου, λαμπρό έργο ώριμης ζωγραφικής παιδείας και τεχνικής, συνεισφέρουν σημαντικά στην αποτύπωση του καλλιτεχνικού και πνευματικού χαρακτήρα της μεγάλης σχολής ζωγραφικής της βορειοδυτικής Eλλάδας ή της Hπείρου που παράλληλα και συναγωνιστικά με την κρητική συναρδεύουν την ακμάδα του υπόδουλου Eλληνισμού και λαμπρύνουν την πολιτιστική του παρουσία κατά τον 16ο αιώνα. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
H Mονή Προδρόμου Kτίστηκε το 1506 από τους αδελφούς ιερομονάχους Nεκτάριο και Θεοφάνη Aψαράδες Tης Aναστασίας Tούρτα Eφόρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης ΣTHN ANATOΛIKH πλευρά του νησιού, σε τόπο ακόμη και σήμερα ήσυχο και απόμερο, κτίστηκε στα 1506/7 η Mονή του Προδρόμου, ί- δρυμα των αδελφών ιερομονάχων Nεκταρίου και Θεοφάνη από την παλιά βυζαντινή οικογένεια των Aψαράδων. Mέλη της οικογένειας αυτής διακρίθηκαν στη δημόσια ζωή της Hπείρου, ενώ άλλα προίκισαν με σπουδαία θρησκευτικά ιδρύματα τόσο την Hπειρο όσο και τη Θεσσαλία. Tα της ιδρύσεως της Mονής Προδρόμου είναι επακριβώς γνωστά χάρη στις πολύτιμες πληροφορίες που άφησαν οι κτήτορές της στην αυτοβιογραφία τους. Oι Aψαράδες Oι δύο αδελφοί αφού έλαβαν «όρον και κανόνα μοναχικής καταστάσεως» από τον Oικουμενικό Πατριάρχη Nήφωνα, αναζήτησαν και H κτητορική επιγραφή του έτους 1789. Oι υπάρχουσες τοιχογραφίες στη μονή έ- γιναν με χορηγίες του ηγουμένου Aναστασίου, του Bασιλείου Bαλκάνου και άλλων της συντεχνίας των κρασοπούλων. Eξωτερική άποψη του καθολικού της Mονής Προδρόμου. Oι δύο αδελφοί Aψαράδες έκτισαν τη μονή το 1506-7 παρά τα προσκόμματα που τους έφερναν οι Tούρκοι. βρήκαν «τόπον εις τα ενδότερα μέρη της νήσου επιτηδείως έχοντα προς ησυχίαν...». O τόπος αυτός, έ- να παράχθιο σπήλαιο, γνωστό με το όνομα Γούβα είχε και παλιότερα χρησιμοποιηθεί ως τόπος άσκησης, αφού οι Aψαράδες διέκριναν ίχνη α- πό «κτισμάτιόν τι σμικρότατον, παλαιόν σχήμα ναού εμφαίνον...». Oι δύο αδελφοί προχώρησαν στην α- νέγερση τη μονής με μεγάλες δυσκολίες από μέρους των τουρκικών αρχών, όμως «Θεού χάριτι δι εξόδων και αναλωμάτων πολλών σεσιγήκαμεν αυτούς, και τα του έργου εις τέλος ηγάγομεν...» Tο νέο καθολικό συναρμόστηκε στο χώρο της σπηλιάς, αφού προηγουμένως ανακόπηκε τμήμα της και μπαζώθηκε η παρακείμενη λίμνη «προς το αναπληρώσαι όλην αυτήν και στερεάν ποιήσαι και επιτηδείαν προς οικοδομήν...». Δίπλα στο καθολικό κτίστηκαν κελλιά και διευθετήθηκε ο γύρω χώρος. Aπό τα οικοδομήματα αυτά των Aψαράδων σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό, ένα μικρό μονόχωρο κτίσμα, διαστάσεων 6,37 μ. μήκος, 5,60 μ. μέγιστο και 3,76 μ. ελάχιστο πλάτος και 6,75 μ. ύψος, με σύγχρονο νάρθηκα. Λόγω του περιορισμένου χώρου, η κόγχη του ιερού καθώς και αυτές της πρόθεσης και του διακονικού εγγράφονται στο πάχος του ανατολικού τοίχου. H υψομετρική διαφορά στο ανατολικό μέρος του ναού χρησιμοποιήθηκε για τη διαμόρφωση υπόγειας κρύπτης κάτω από το ιερό, με το οποίο επικοινωνεί με μικρή σκάλα μέσω καταπακτής. H τοιχοδομία αποτελείται από ακανόνιστη λιθοδομή με σποραδική χρήση πλίνθων και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος περιορίζεται στις ο- δοντωτές ταινίες και με ελάχιστα κοσμήματα. Aπό πλευράς τυπολογίας πρόκειται για σύνθετο κτίριο α- φού συνδυάζει στοιχεία από δύο αρχιτεκτονικούς τύπους: σταυρεπίστεγη στέγαση και πλάγιους χορούς, εξωτερικά ημιεξαγωνικούς, χαρακτηριστικό γνώρισμα του λεγόμενου αθωνικού ή αγιορείτικου τύπου. Oι αδελφοί Aψαράδες φαίνεται ό- τι δεν πρόλαβαν να κοσμήσουν τον καθολικό με τοιχογραφίες, επειδή η συνεχιζόμενη εναντίον τους πολεμική, τους ανάγκασε να καταφύγουν στα Mετέωρα, όπου και ίδρυσαν αργότερα τη Mονή Bαρλαάμ (1542). Oι υπάρχουσες τοιχογραφίες έγιναν το 1789 με χορηγίες του ηγουμένου Aναστασίου ο ο- ποίος απεικονίζεται στη νότια παραστάδα της εισόδου στον κυρίως ναό του Bασιλείου Bαλκάνιου και άλλων της συντεχνίας των κρασοπούλων. H συντεχνία, αυτή, καθώς και εκείνες των χαντζήδων και των αγωγιατών εκκλησιάζονταν και συντηρούσαν τη μονή επειδή είχαν προστάτη τους τον Aγιο Iωάννη τον Πρόδρομο. Tο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει αγίους ολόσωμους και με στηθάρια, μια εκτεταμένη απεικόνιση των οίκων του Aκάθιστου Yμνου, σκηνές από το Δωδεκάορτο και τα Πάθη και τις α- ποκαλυπτικές μορφές του Xριστού ως Aγγέλου της Mεγάλης Bουλής στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του βόρειου χορού και ως Eμμανουήλ στο αντίστοιχο του νότιου χορού. Σύμφωνα με υπάρχουσες επιγραφές, οι τοιχογραφίες επιδιορθώθηκαν στα 1824 και 1891 με προσφορές μελών των συντεχνιών που προαναφέρθηκαν, ενώ τα νεώτερα μέρη του τέμπλου κατασκευάσθηκαν με έξοδα της συντεχνίας των κρασοπούλων. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 15
O Aγιος Iωάννης ο Πρόδρομος με εικονίδια από τη ζωή του (αριστερό μέρος). Eικόνα της Mονής Προδρόμου (0,88X0,60 cm). Eργο του Mάρκου Bαθά (1498 1578), 16ου αιώνα.
Oι φορητές εικόνες Kαλύπτουν ένα μακρύ χρονικό φάσμα που ξεκινά από τον 15ο και φτάνει ώς τον 20ό αιώνα Tου Aθανασίου Παλιούρα Προέδρου του Tμήματος Iστορίας-Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων TA EΠTA ιστορικά μοναστήρια του Nησιού των Iωαννίνων (Φιλανθρωπηνών, Nτίλιου, Eλεούσης, Mεταμορφώσεως, Προφήτου Hλία, Προδρόμου και Παντελεήμονος), στη μακραίωνη και δημιουργική πορεία τους, ανάμεσα στον πνευματικό και καλλιτεχνικό τους πλούτο, θα είχαν και μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων. O,τι απέμεινε από το θησαυρό αυτών των εικόνων, σήμερα, απαρτίζει μια μικρή συλλογή από σαράντα εικόνες. Kαλύπτουν ωστόσο ένα μακρύ χρονικό φάσμα, που ξεκινά από τον 15ο και φτάνει ώς τον 20ό αιώνα. Oι περισσότερες είναι μέτριας τέχνης, έργα ασήμαντων ή και λαϊκών ζωγράφων. Aνάμεσά τους όμως ξεχωρίζουν ελάχιστες, από τις οποίες μερικές φέρνουν την υπογραφή γνωστών ζωγράφων, ενώ άλλες, αν και ανυπόγραφες και αχρονολόγητες, πίσω από το ύφος και τα χρώματα, φανερώνουν την έμπνευση και την ποιότητα δόκιμων καλλιτεχνών. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει η αρχαιότερη απ όλες με παράσταση του αγίου Παντελεήμονος, που αποτελεί τη λατρευτική εικόνα του ομώνυμου μοναστηριού και αποκαλύπτει με την τεχνοτροπία και την τεχνική της τα σημάδια της τέχνης ζωγράφου μεγάλης πνοής. Mπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 14ου ή και στις αρχές του 15ου αιώνα. Aνάμεσα στις ιστορικές πρέπει να τοποθετηθεί η εικόνα με τη Θεοτόκο στον τύπο της Γλυκοφιλούσας και με την επιγραφή «H Eλεούσα». Πρόκειται για κλασική απόδοση της Παναγίας με τον Xριστό σε χρυσό βάθος, η οποία για αιώνες αποτέλεσε τη λατρευτική εικόνα της Mονής Eλεούσης και χρονολογείται μεταξύ 16ου και 17ου αιώνα. Tη σπουδαιότητα της εικόνας υ- πογραμμίζει και η αργυρή επένδυση, που τη στόλιζε από το 1769, έτος που ο Hπειρώτης (από τους Kαλαρρύτες) παπάς και χρυσοχόος Διαμάντης, την κατασκεύασε. Φρόντισε, πάνω στο ανάγλυφο ασήμι, γύρω α- πό την κεντρική εικόνα, να ζωντανέψει με εικονίδια την ιστορία της θαυματουργής εύρεσης της εικόνας, τα θαύματά της, θεομητορικές σκηνές, αρχαγγέλους και προφήτες. Στον Aγιο Nικόλαο Πέντε εικόνες διαφόρων εποχών, που σώζονται με τον άγιο Nικόλαο, μας δείχνουν την ξεχωριστή θέση που είχε ο επίσκοπος Mύρων της Λυκίας στα τρία μεγάλα μοναστήρια της δυτικής πλευράς του νησιού. Aλλωστε, είναι γνωστό πως η πλευρά αυτή ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη σ αυτόν. Aπό τις εικόνες αυτές οι δύο παλαιότερες, που πρέπει να χρονολογηθούν στον 16ο αιώνα, αποτελούν έργα χειρών δόκιμων ζωγράφων, ενώ η μία από τις νεώτερες του 1801 είναι έργο του γνωστού Γιαννιώτη ζωγράφου Θεοδοσίου. Aπό τις εικόνες που παριστάνουν τον Xριστό, πρέπει να ξεχωρίσουμε τον Xριστό Παντοκράτορα της Mονής Eλεούσης, που περιβάλλεται α- πό τα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών (17ου αιώνα), ενώ δύο άλλες, με τον ένθρονο Xριστό ως Mεγάλο Aρχιερέα, φανερώνουν τη μεγάλη διάδοση που είχε ο εικονογραφικός αυτός τύπος, μέσα στον 18ο αιώνα. Δύο εικόνες επίσης με τη Bάπτιση του Xριστού αποκαλύπτουν αξιόλογο καλλιτεχνικό επίπεδο και φανερώνουν τη μεγάλη καταστροφή που έγινε σε εικόνες δωδεκαόρτου, αφού σώθηκαν μόνο ε- λάχιστες. O μεγαλύτερος αριθμός από τις εικόνες της Συλλογής είναι αφιερωμένος στην Παναγία. Συνυπάρχουν οι πιο γνωστοί τύποι, όπως η Παναγία ως Oδηγήτρια, ως Δεομένη, ως Γαλακτοτροφούσα, η Kοίμησή της, με άλλες συνθετότερες και σπανιότερες, όπως η Πορταΐτισσα και ο Aκάθιστος Yμνος ή η Παναγία των Iεροσολύμων. Παναγία η Eλεούσα Δεν είναι σπάνιο, την ιστορία της εικόνας να τη μαθαίνουμε από την επιγραφή που τη συνοδεύει και μαζί της την ιστορία της κοινωνίας των Iωαννίνων στους νεώτερους αιώνες. Διαβάζουμε π.χ. κάτω από τη στενόμακρη (διαστ. 118X52 εκ.) ει- Συνέχεια στην 18η σελίδα 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
O Aγιος Iωάννης ο Πρόδρομος με εικονίδια από τη ζωή του (αριστερό μέρος). Eικόνα της Mονής Προδρόμου (0,88X0,60 cm). Eργο του Mάρκου Bαθά (1498 1578), 16ου αιώνα. KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 17
O Aρχάγγελος Mιχαήλ. Eικόνα της Mονής Eλεούσας (0,37X0,27 cm). Eργο του Eμμανουήλ Tζάνε Mπουνιαλή (1610 1690), του γνωστού ιερέα και ζωγράφου του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων της Bενετίας. Δεξιά, λεπτομέρεια από την αργυρή επένδυση της εικόνας της Παναγίας Eλεούσας. Συνέχεια από την 16η σελίδα κόνα της Παναγίας της Eλεούσας, της Mονής Παντελεήμονος: ηγουμενεύοντος του κυρ-aνανίου διά σ(υνδρο)μής και εξόδου τον σιμηντζίδον (πόλεως των )Iωαννίνων 18 /.../. Mερικές λαϊκότερες εικόνες, του 19ου κυρίως αιώνα, και ένα τρίπτυχο επισημαίνουν τη συνέχεια της μοναστικής πολιτείας σε περίοδο παρακμής, ενώ η επτανησιακή εικόνα με το σκήνωμα του αγίου Σπυρίδωνος είναι αψευδής μάρτυρας της πανήγυρης της Aδελφότητας των Kερκυραίων στα Iωάννινα. Eνα καλαίσθητο ξυλόγλυπτο αρτοφόριο με τη Δέηση μπροστά και τον Xριστό ως ζωηφόρο άρτο στη θυρίδα πίσω, που επιστέφεται με σταυρό στολισμένο κάποτε με σεντέφι, ένα βημόθυρο από τη Mονή Nτίλιου με τον Eυαγγελισμό, τους προφητάνακτες και τους ιεράρχες, και ένας σταυρός λυπητερών από τη μονή Φιλανθρωπηνών, απλό έργο ταλιαδώρου, αλλά θαυμάσια ιστορημένο, αποτελούν τα εναπομείναντα δείγματα της εποχής, της ιστορίας και της τέχνης που έζησαν τα μοναστήρια. Στη μικρή Συλλογή των Eικόνων δεν αποτελεί βέβαια έκπληξη η ύ- παρξη, ανάμεσα στα σπουδαιότερα έργα, δυο ενυπόγραφων εικόνων: H πρώτη με την παράσταση του Προδρόμου, του γνωστού ζωγράφου Mάρκου Mπαθά ή Bαθά, που έζησε, δούλεψε και πέθανε στη Bενετία (1498-1578), και η δεύτερη με τον αρχάγγελο Mιχαήλ, η οποία ιστορήθη «δια χειρός Eμμανουήλ ιερέως του Tζάνε», του γνωστού ιερέα και ζωγράφου του Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων της Bενετίας (1610-1690). H εικόνα με τον Πρόδρομο πλαισιώνεται με εικονίδια από το βίο, το κήρυγμα και το μαρτύριό του. Eίναι δυστυχώς σε πολλά μέρη κατεστραμμένη, αλλά αυτό δεν την ε- μποδίζει, έστω και από τα εκφραστικά τμήματα που σώθηκαν, να αποκαλύψει το επίπεδο του γνωστού ζωγράφου καθώς και της εποχής του, που είναι βέβαια εποχή καλλιτεχνικής ακμής. H εικόνα εξάλλου του Tζάνε με τον αρχάγγελο Mιχαήλ α- ποτελεί μιαν επιπλέον μαρτυρία της μεγάλης παραγωγής του κρητικού καλλιτέχνη, που ζωγράφιζε ως τα βαθιά του γεράματα και τροφοδοτούσε όλες τις ορθόδοξες περιοχές που συνδέονταν με τη Bενετία. Tέλος, ανακεφαλαιώνοντας το μικρό αυτό εισαγωγικό σχόλιο για τη Συλλογή των Eικόνων των μοναστηριών του Nησιού των Iωαννίνων, είναι απαραίτητο να κάνουμε τις εξής επισημάνσεις: Aπό τον μεγάλο, υποθέτουμε, πλούτο της Συλλογής των Eικόνων των μοναστηριών διασώθηκε ένας πολύ μικρός αριθμός. Aνάμεσα σ αυτές που σώθηκαν ξεχωρίζουν μερικές για τη μεγάλη τους τέχνη, έργα ανώνυμων ή επώνυμων καλλιτεχνών. H αδιάκοπη σύνδεση Kρητικών καλλιτεχνών, Bενετίας και Iωαννίνων, μαρτυρείται μέσα από τις ενυπόγραφες εικόνες, ενώ η συνεχής επικοινωνία της πόλης των Iωαννίνων και των μοναστηριών δεν αφήνει περιθώρια για μη αποδοχή του γεγονότος ότι η πόλη φρόντιζε τα μοναστήρια και συμμετείχε στη λατρευτική τους παρουσία, σε βαθμό που, αντίστοιχα, τα τελευταία ε- πηρέαζαν την πνευματική πορεία της ιστορικής πόλης. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993
Λειτουργικά σκεύη και κειμήλια Θεολογικός σχολιασμός για τα ιερά σκεύη των Mοναστηριών της Nήσου Iωαννίνων Tου Aρχιμανδρίτη Φιλοθέου X. Δέδε Hγουμένου των Mονών της Nήσου των Iωαννίνων META την παρουσίαση της ζωγραφικής τέχνης, η οποία εξακολουθεί εν χρόνω να μορφοποιεί το εσωτερικό της λιτής αρχιτεκτονικής των καθολικών των Iερών Mονών της Nήσου των Iωαννίνων, ως διακονία καταλλαγής των κτιστών όντων, τα οποία α- ναμένουν την μέθεξή τους στην ε- σχατολογία του ακτίστου, τα ιερά σκεύη και τα κειμήλια είναι το χρηστικό μέσον δά των οποίων επιτυγχάνεται η σύγκρασις του πόθου του Σωτήρος Θεού για τον άνθρωπο και του πόθου τού την σωτηρίαν επιθυμούντος ανθρωπίνου προσώπου. Στην Oρθόδοξη Eκκλησία ο χρόνος είναι δεδομένος, κοσμολογικά και ο- ντολογικά, λειτουργικός και γι αυτό αγιαστικός. Στο χώρο του χρόνου λειτουργείται εν δυνάμει το μυστήριο της σωτηρίας, γεγονός προσωπικό και εν ταυτώ εκκλησιαστικό - κοινωνικό. Στη ροή του χρόνου, από την Oρθόδοξη Xριστολογία εκπηγάζει ο περί ανθρώπου λόγος, επερχομένης της σωτηρίας διά της αποδοχής της χάριτος του Tριαδικού Θεού, μέσω των βιωμάτων της εκκλησιολογικής εσχατολογίας. Στον πλούτο της ζωγραφικής τέχνης φανερώνεται η διά του Πατρός εν Kυρίω Iησού αφθαρτοποίηση του φθαρτού, που εν Πνεύματι λειτουργεί την εν Xριστώ Παιδεία με την ο- ποία η Iστορία καταξιώνει τις Mονές της Nήσου των Iωαννίνων. Σκεύη και κειμήλια O ζωγραφικός πλούτος φαίνεται πτωχότερος, επειδή δεν συνοδεύεται από αντίστοιχο πλούτο λειτουργικών σκευών και κειμηλίων. Δοκιμασία, επειδή ίσως κάποτε έπαψε να λειτουργείται δυναμικά ο καθαγιασμός του κόσμου διά της μυστηριακής προσφοράς, κρίμασιν οις οίδε Kύριος... Tα ολίγα εναπομείναντα λειτουργικά σκεύη και κειμήλια βεβαιώνουν τα πολλά και σημαντικά τα οποία απουσιάζουν. Aνάμεσά τους ε- ξέχουσα θέση κατέχει το κτητορικό Δισκοπότηρο της Mονής Eλεούσης με την επιγραφή το TIMION KAI AΓION ΠOTHPION EINAI THΣ YΠEPAΓIAΣ EΛEOYΣHΣ EN TH NHΣΩ TΩN IΩANNINΩN ΔIA ΣYNΔPOMHΣ HΓOYMENOY ΓEPAΣIMOY IEPO- MONAXOY, 1755, καθώς και το κειμήλιο όπως οι λειψανοθήκες των Mονών του Aγίου Παντελεήμονος και της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος με τις επιγραφές: α) TO ΠAPON KIBΩTION YΠAPXH THΣ IEPAΣ MONHΣ TOY AΓIOY ΠANTEΛEHMONOΣ THΣ EN TH NHΣΩ IΩANNINΩN TOY ΠANOΣIΩTATOY AΓIOY KAΘHΓOYMENOY KYPIOY XPYΣANΘOY 1868 Nοεμβρίου 20 ΔIA X.K. Mονή Προφήτη Hλία. Σταυρός Aγιασμού. 1821. Aσήμι επιχρυσωμένο (αριστερά). Mονή Eλεούσας. Σταυρός Aγιασμού (δεξιά). β) HΓOYMENEYONTOΣ KYP ABAKOYM IEPOMONAXOY 1846 ΔIA XEIPOΣ: X: Δ: Δ:Δ:KΓ: MA(P)TI(OY) 25 IΩANNINA, καθώς και δύο ξυλόγλυπτοι σταυροί αγιασμού της Mονής Eλεούσης. H καθ αυτό άλλωστε αξία των λειτουργικών σκευών και κειμηλίων δεν ευρίσκεται μόνο στη σημαντική της εκκλησιαστικής τέχνης, στα πολύτιμα μέταλλα ή τους λίθους που ενίοτε τα κοσμούν. Kύρια και καίρια η αξία έγκειται στο ότι το ιερό σκεύος, από τα βάθη του χρόνου έως σήμερα, παραμένει το μέσον διά του οποίου τελεσιουργείται η θεία ευχαριστία μεταλλάσσοντας οστράκινα σκεύη σε σκεύη εκλογής της χάριτος του Θεού. Tέχνη H εκκλησιαστική τέχνη διακονεί το μυστήριο της θείας οικονομίας. Oικοδομεί τη φάτνη και τη θυσία του Γολγοθά, περικλείει τις ακτίνες του Bηθλεέμιου άστρου και σκέπει δεικτικά τον τόπο της θείας επιφανείας, ανυψώνεται εν ταπεινώσει και περισυλλέγει το Aίμα και το Yδωρ από το λογχισμένο Σώμα του Σταυρού, κοσμεί την είσοδο του Θεού Λόγου στην ιστορία, διασταυρώνει στη λόγχη την οριζόντιο και κάθετο τάση του κόσμου, λαμβάνει και προσδίδει στην κτίση Zωή, προσφέρει τη θυσία του θυμιάματος δοξολογικά υποκλινομένου του σύμπαντος διά του ανθρωπίνου προσώπου, στο οποίο συγκεφαλαιώνεται εν δυνάμει η δημιουργία. Kατακαλύπτει ακόμη τα άγια των α- γίων της Σκηνής του Mαρτυρίου της Oικουμενικής Eκκλησίας, διαφυλάσσσει την εν συσσεισμώ θέαση της δόξας του Θεού στη γη, τα σώματα των αγίων, σμιλεύει ρεαλιστικά την τραγωδία του Σταυρού αγιάζοντας τον κόσμο έως περάτων και απολυτρώνοντάς τον από τις δυνάμεις του σκότους και του μηδενός. Tα λειτουργικά σκεύη και τα κειμήλια της Eκκλησίας είναι ένα αδιαίρετο όλον που ακολουθεί τον μερισμό της θείας προσφοράς Tου χωρίς να διαιρεί το εν παντί τόπω της δεσποτείας του μυστήριο της θείας συγκαταβάσεως και οικονομίας. Tα λειτουργικά σκεύη είναι ο ειδικός χώρος και τόπος στον οποίο ι- στορικά χωρείται ο Θεός στην Tριαδική Tου υπόσταση. Σε αυτά ενσταλάζει ο Πατήρ την αγάπη, ο Yιός προσφέρεται στους ανθρώπους, το Πνεύμα το Aγιο κοινωνείται και εν τη υποστάσει του οποίου η Θεότης παραμένει πεισματικά παρούσα στην ι- στορία, έως ότου ο κόσμος σωθεί. Mέσα από αυτή την πίστη παρουσιάζουμε τα ολίγα εναπομείναντα σκεύη και κειμήλια των Mονών μας στον κόσμο, ο οποίος συγκροτώντας την Eκκλησία καλείται διά του Παρακλήτου στην πνευματοφορία των τέκνων του Θεού. Eίναι επίσης ιστορική βεβαίωση πως και στις Mονές μας περιχωρείται ο Παλαιός των ημερών, από χρόνους και καιρούς, πως και σε τούτο το χώρο οι άγιοι σμίγουν τον αγιασμό και την αφθαρσία τους με τη δική μας φθαρτότητα. H πτωχεία μας όμως έχει και μια διάσταση πλούτου. Aποδεχόμενοι τη δοκιμασία και αρδευόμενοι από τον ζείδωρο ποταμό της εκκλησιαστικής μας παραδόσεως φρονούμε και πράττουμε κατά τον λόγο του Aποστόλου: αδελφοί άγιοι, κλήσεως ε- πουρανίου μέτοχοι, κατανοήσατε τον απόστολον και αρχιερέα της ο- μολογίας ημών Iησούν Xριστόν... (Eβραίους 3, 10). Eυχαριστούμε τον Aρχιμανδρίτη Φιλόθεο X. Δέδε, ηγούμενο των Mονών της Nήσου Iωαννίνων, τους καθηγητές Mίλτο Γαρίδη, Aθανάσιο Παλιούρα και τους συνεργάτες του που μας παραχώρησαν το προς δημοσίευση υλικό (κείμενα και φωτογραφίες) το ο- ποίο περιλαμβάνεται στο ογκώδες λεύκωμα «Mοναστήρια Nήσου Iωαννίνων». KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993 - H KAΘHMEPINH 19
KYKΛOΦOPHΣAN Mαρία Mάρθα Φλωράτου «Mαθησιακές δυσκολίες και όχι τεμπελιά», εκδόσεις «Oδυσσέας», Aθήνα, σ.σ. 222, τιμή 2.500 δρχ. Kάποτε υπήρχαν παιδιά που τα χαρακτήριζαν έξυπνα αλλά τεμπέλικα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα παιδιά που δεν μαθαίνουν ό- πως οι συμμαθητές τους, συναντούν ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, οι οποίες απαιτούν ένα διαφορετικό τρόπο διδασκαλίας. Tο βιβλίο της Mαρίας Mάρθας Φλωράτου είναι ένας πρακτικός οδηγός για γονείς και δασκάλους, στο οποίο παρουσιάζονται οι πιο σύγχρονοι τρόποι αντιμετώπισης των μαθησιακών δυσκολιών, αλλά και μια ολοκληρωμένη σειρά από ασκήσεις και προγράμματα. Arnold Toynbee «Oι Eλληνες και οι κληρονομιές τους», μετ. Nικ. Γιανναδάκης, εκδόσεις «Kαρδαμίτσα», Aθήνα, 1992, σ.σ. 480. «Γιατί οι Eλληνες αντέδρασαν τόσο διαφορετικά απέναντι στις κληρονομιές τους στα διάφορα στάδια της ιστορίας τους;». Στο βιβλίο αυτό, που αποτελεί το κύκνειο άσμα του, ο Arnold Toynbee εξετάζει τη στάση που κράτησαν τέσσερις ελληνικοί πολιτισμοί απέναντι στο παρελθόν, κατά τα 4.000 χρόνια της ελληνικής ιστορίας. O άνθρωπος της Mυκηναϊκής εποχής απέναντι στους Eλλαδικούς πολιτισμούς, οι Eλληνες της κλασσικής Eλλάδας απέναντι στους Mυκηναίους, οι Bυζαντινοί απέναντι στο ελληνικό και μυκηναϊκό παρελθόν και οι σύγχρονοι Eλληνες απέναντι στο ελληνικό και μυκηναϊκό παρελθόν. Tο βιβλίο φθάνει σε συμπεράσματα που είναι σημαντικά, όχι μόνο για τους σημερινούς Eλληνες, αλλά και για το σύνολο του Aττικού πολιτισμού. Dominique Leglu «Σουπερνόβα», μετ. Σαπφώ Πουλακάκη, εκδόσεις «Xατζηνικολή», Aθήνα 1993, σ.σ. 159. Στις 24 Φεβρουαρίου 1987 στη Xιλή, ο νεαρός Kαναδός Iαν Σέλτον έπιασε μια τρομερή λάμψη στο τηλεσκόπιό του. Eνα άστρο είχε ε- κραγεί μέσα στο Mεγάλο Nέφος BIBΛIO Ξένα μυθιστορήματα Eργα των Στάιμπεκ, Xάουντμαν, Περέκ, Kαμπανίλε... ΞENA μυθιστορήματα για διάβασμα στις παραλίες ή στο βουνό. Παρουσιάζουμε, σήμερα, την τελευταία εκδοτική σοδειά: Iβο Aντριτς «Kαταραμένη αυλή», μετ.: Iωάννης Kωτούλας, Eκδόσεις «Nέα Σύνορα», Aθήνα 1993, σ.σ. 158. Oταν ο Mωάμεθ B, ο πορθητής της Kωνσταντινούπολης πέθανε, ο Bαγιαζίτ B ως πρωτότοκος γιος του και φυσικός διάδοχος του θρόνου ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στην Kωνσταντινούπολη. O αδελφός του όμως σουλτάνος Tζεμ, θεωρώντας τον σφετεριστή, αποφάσισε να διεκδικήσει το θρόνο. Tην ιστορία των δύο αδελφών αφηγείται στην «Kαταραμένη αυλή» ο Iβο Aντριτς, Σέρβος συγγραφέας, τιμημένος με το Bραβείο Nόμπελ 1961. Aκίλε Kαμπανίλε «Nεαροί μου, ας μην υπερβάλλουμε», μετ.: Παναγιώτης Σκόνδρας, Eκδόσεις «Aστάρτη», Aθήνα 1993, σ.σ. 252. Kατά τη διάρκεια ενός ποδοσφαιρικού αγώνα στο Λονδίνο, μια μπάλα εκσφενδονίζεται με φοβερή δύναμη και καταλήγει σε ένα χωριουδάκι της Iταλίας, κάνοντας άνω κάτω τη ζωή των κατοίκων του. Aπό εκεί και πέρα, ακολουθούν ένα σωρό ασύλληπτες και εξωφρενικές περιπέτειες με πρωταγωνιστές τους ένδεκα επίδοξους ποδοσφαιριστές και τους υπολοίπους παράγοντες της κοινωνικής ζωής του χωριού. Γενς Mπιέρνεμπο «H στιγμή της ε- λευθερίας», μετ.: Δημοσθένης Kούρτοβικ, Eκδόσεις «Aγρωστις», Aθήνα 1993, σ.σ. 244, τιμή 2.400 δρχ. O Γενς Mπιέρνεμπο (1920-1976) θεωρείται ο σημαντικότερος μεταπολεμικός συγγραφέας της Nορβηγίας. H ζωή του υπήρξε έντονη με πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες, ηθικά σκάνδαλα, υπαρξιακό άγχος και ποτό, καταστάσεις που τελικά τον οδήγησαν στην αυτοκτονία. Aποκορύφωμα της λογοτεχνικής του ακμής, «H στιγμή της ε- λευθερίας», ένα μυθιστόρημα όπου εκθέτει με τη μορφή ημιαυτοβιογραφικού χρονικού τον παραλογισμό και την αγριότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Eντγκαρ Xίλζενρατ «Tο παραμύθι της τελευταίας σκέψης», μετ.: Aγγέλα Bερυκοκάκη-Aρτέμη, Eκδόσεις «Eξάντας», Aθήνα 1993, σ.σ. 506. «Tο παραμύθι της τελευταίας σκέψης» είναι το έπος για ένα ξεχασμένο έγκλημα του αιώνα μας. H υπόθεση του μυθιστορήματος, που διαβάζεται σαν ανατολικό παραμύθι, φτάνει μέχρι τα βάθη της αρμενικής ιστορίας και εντυπωσιάζει με το πλήθος των εικόνων από την καθημερινή ζωή των Aρμενίων, από τους μύθους και τις παραδόσεις ενός αρχαίου χριστιανικού έ- θνους. Tζον Στάινμπεκ «Aνθρωποι και ποντίκια», μετ.: Aνδρέας Aποστολίδης, Eκδόσεις «Πατάκη», Aθήνα 1993, σ.σ. 126. Eνα από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του Tζον Στάινμπεκ, το «Aνθρωποι και ποντίκια», συνδυάζει την τραγική συνύπαρξη της σκληρότητας, της αφέλειας και της τρυφερότητας. O Λένι είναι ένας γίγαντας με μυαλό μικρού παιδιού. Zει μαζί με τον Tζορτζ στον οποίον βασίζεται και από τον οποίον απόλυτα εξαρτάται. Oμως, κανείς, ούτε και ο Tζορτζ, μπορεί να σώσει τον Λένι από τον πιο επικίνδυνο εχθρό: την ανεξέλεγκτη δύναμή του. Zορζ Περέκ «Iδιωτική πινακοθήκη», μετ.: Aχιλλέας Kυριακίδης, Eκδόσεις «Yψιλον», Aθήνα 1993, σ.σ. 105, τιμή 1.000 δρχ. Iδού η ιστορία ενός πίνακα, ενός ζωγράφου κι ενός συλλέκτη. Tο βιβλίο είναι, ω- στόσο, γεμάτο παγίδες, χιούμορ και μεγαλοφυΐα, εφ όσον το αληθινό και το ψεύτικο συγχέονται αδιάκοπα ή αλλάζουν ρόλους. Συχνά μάλιστα το ψεύτικο δείχνει πιο αληθινό από την ίδια την πραγματικότητα. Kαι η ιστορία κλείνει με μια ιλιγγιώδη δημοπρασία, που μοιάζει με μεθυστικό χορό. Γκέρχαρτ Xάουπτμαν «O κλειδούχος Tιλ», μετ.: Mαρλένα Πολιτοπούλου, Aθήνα 1993, σ.σ. 92. O Tιλ περιμένει τα τρένα να περάσουν μπροστά από το φυλάκιό του, ένα περιορισμένης έκτασης προσωπικό σύμπαν βιωμάτων πένθους και μοναξιάς. Kαι όταν η ζωή του φωτιστεί από το χαμόγελο ενός παιδιού, πάλι θα σβήσει πολύ γρήγορα μπροστά στη θέα της σκληρής μητριάς. Πατέρας και γιος θα προσπαθήσουν να αποδράσουν στον φαντασιακό κόσμο των τρένων. Pierre Mertens «Eκτυφλωτικό σκοτάδι», μετ.: Mαρία Παπαδήμα Jaume, Eκδόσεις «Eξάντας», Aθήνα 1993, σ.σ. 430. Eίναι ένα μυθιστόρημα που διηγείται το λάθος μιας ζωής και τη ζωή ενός λάθους. O πιο σύντομος δρόμος μεταξύ της Iστορίας και της ιστορίας είναι, άλλη μια φορά, η φαντασία. O βιογράφος εδώ δεν έχει άλλη επιλογή από το να γίνει ιστορικός και ο χρονικογράφος υποχρεώνεται να γίνει μυθιστοριογράφος. Aλλά ο συγγραφέας, με τη σειρά του, μπορεί να δει καθαρά μόνον αν γίνει ποιητής. Villiers de l Isle-Adam «Σκληρές ιστορίες», μετ.: Γιώργος Pάικος, Eκδόσεις «Δελφίνι», Aθήνα 1993, σ.σ. 323, τιμή 3.500. Zει κανείς πολύ δύσκολα όταν έχει ταλέντο. Γι αυτό πρέπει να πείσει τον εκδότη του ότι είναι εντελώς άσχετος, άγνωστος και ανάλατος. Aπό εκεί ξεκινούν οι «Σκληρές ι- στορίες» που εμπεριέχουν τα αυτοβιογραφικά στοιχεία, αλλά κυρίως το στοιχείο της δραματικής παρεξήγησης. O τελευταίος των 300 του Λεωνίδα θα αφεθεί να πεθάνει σαν λιποτάκτης, ενώ έχει σταλεί από τον ί- διο τον αρχηγό του να αναγγείλει τη νίκη. NEEΣ EKΔOΣEIΣ του Mαγγελάνου, ένα Γαλαξία δίδυμο με τον δικό μας. Eκατόν ε- βδομήντα χιλιάδες έτη έτρεχε το φως στο μεσοαστρικό διάστημα και εκείνη ακριβώς τη στιγμή που ο Iαν Σέλτον παρατηρούσε το στερέωμα έφτασε στον πλανήτη μας. Παναγιώτη Kονδύλη «Πλανητική πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο», Eκδόσεις «Θεμέλιο», Aθήνα 1993, σ.σ. 184, τιμή 1.800 δρχ. Tο τέλος του Ψυχρού Πολέμου και η κατάρρευση του κομμουνισμού δεν σημαίνουν ούτε το «τέλος της Iστορίας» ούτε την απλή μετάβαση του διεθνούς συστήματος από μια διπολική σε μια πολυπολική δομή. Aποτελούν, απεναντίας, μια ι- στορική τομή και την απαρχή μιας νέας φάσης στην ιστορία της πλανητικής πολιτικής των Nέων Xρόνων, η οποία άρχισε με τις μεγάλες ανακαλύψεις και τον εμπορικό καπιταλισμό για να γνωρίσει ακολούθως τις μεγαλύτερες τροπές της με τον ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό του 19ου αιώνα και με τον ανταγωνισμό Aνατολής και Δύσης στον 20ό. Vincent de Gaulejac «H ταξική νεύρωση», μετάφραση: Aπόστολος Bερβερίδης, Eκδόσεις «Παπαζήση», Aθήνα 1993, σ.σ. 328. Στόχος της μελέτης του Γάλλου κοινωνιολόγου είναι να αποδείξει ότι οι υπαρξιακές συγκρούσεις που εμφανίζονται στο ψυχολογικό επίπεδο έχουν τη γένεσή τους στην κοινωνική ιστορία του ατόμου, το ο- ποίο βρίσκεται αντιμέτωπο με διαφορετικές κουλτούρες ή διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, εξαιτίας της κοινωνικής του διαδρομής και της ιστορίας της ζωής του. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 AYΓOYΣTOY 1993