ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΟΓΚΟΥ ΤΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΟΓΚΟΥ ΤΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΠΑΣΙΟΥΚΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΒΕΡΟΙΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΟΓΚΟΥ ΤΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΠΑΣΙΟΥΚΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΒΕΡΟΙΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 Α' ΦΑΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Α. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 13 Α.1 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 13 Α.2 ΣΧΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ... 16 Α. 3 ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 17 Α.3.1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ... 17 Α.3.2 ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 18 Α.3.3 ΥΔΑΤΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ... 20 Α.3.4 ΚΛΙΜΑ... 21 Α.3.5 ΔΑΣΗ... 22 Α.3.6 ΧΛΩΡΙΔΑ... 22 Α.3.7 ΠΑΝΙΔΑ... 23 Α.3.8 ΣΠΗΛΑΙΑ... 24 Α.3.9 ΣΕΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ... 26 Α.3.10 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ... 26 Α.3.11 ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ, ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ ΚΑΙ ΧΑΡΑΔΡΑΣ ΑΡΑΧΘΟΥ... 27 Α.4 ΧΑΡΤΕΣ... 28 Β. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 34 Β.1 ΜΕΓΕΘΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 35 Β.2 ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ... 40 Β.3 ΔΟΜΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 42 Β.3.1 ΦΥΛΟ... 42 Β.3.2 ΗΛΙΚΙΑ... 43 Β.3.3 ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ... 48 Β.4 ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ... 51 2

Β.5 ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ... 52 Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 55 Γ.1 ΤΟΜΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ... 55 Γ.1.1 ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ... 55 Γ.1.1.1 ΓΕΩΡΓΙΑ... 58 Γ.1.1.2 ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ... 64 Γ.1.1.3 ΔΑΣΟΠΟΝΙΑ... 66 Γ.1.2 ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ... 67 Γ.1.3 ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ... 67 Γ.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΑΝΕΡΓΙΑ... 80 Γ.2.1 ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ... 80 Γ.2.2 ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ... 81 Δ. ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ - ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 82 Δ.1 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ... 82 Δ.2 ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 82 Δ.2.1 ΟΙΚΙΣΜΟΙ... 82 Δ.2.2 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ... 85 Δ.2.3 ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΜΕ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 85 Δ. 3 ΧΑΡΤΕΣ Δ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ... 87 Ε.1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ... 90 Ε.2 ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑ... 91 Ε.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ... 95 E.3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 95 E.3.2 ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ... 97 Ε.4 ΧΑΡΤΕΣ Ε ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ... 108 ΣΤ. ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ... 112 ΣΤ.1 ΔΙΚΤΥΑ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ... 112 ΣΤ.1.1 ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ... 112 ΣΤ.1.2 ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑ... 112 ΣΤ.1.3 ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ... 112 ΣΤ.2.ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ... 114 ΣΤ.3. ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ... 114 3

ΣΤ.4. ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΎΔΡΕΥΣΗΣ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ... 115 Ζ. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ... 115 Β ΦΑΣΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ SWOT... 120 Γ ΦΑΣΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΤΑΣΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... 136 ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ... 145 ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ... 151 ΣΤΟΧΟΙ... 153 ΧΩΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ... 171 ΠΗΓΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ... 173 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 177 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 178 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Πληθυσμός 2001... 35 Πίνακας 2 Πληθυσμός Δήμων και Κοινοτήτων Περιοχής Μελέτης 2001... 35 Πίνακας 3α,β Εξέλιξη Πληθυσμού ανά Δεκαετία... 36 Πίνακας 4α,β Εξέλιξη Πληθυσμού 1961-2001στους Δήμους και τις Κοινότητες... 37 Πίνακας 5 Πληθυσμός το Χειμώνα και το Καλοκαίρι... 39 Πίνακας 6 Πυκνότητα... 40 Πίνακας 7 Πυκνότητα Δήμων και Κοινοτήτων... 41 Πίνακας 8 Δομή πληθυσμού κατά φύλο και ηλικία... 42 Πίνακας 9 Ομάδες Ηλικιών... 53 Πίνακας 10 Πληθυσμιακοί Δείκτες... 54 Πίνακας 11 Εκμεταλλεύσεις και χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση... 56 Πίνακας 12 Εκτάσεις και Αγροτεμάχια... 57 Πίνακας 13 Ιδιοκτησιακό καθεστώς... 57 Πίνακας 14 Κατανομή Αιγοπροβάτων... 64 Πίνακας 15 Κατανομή Μελισσοκόμων και Κυψελών... 65 4

Πίνακας 16 Τουριστικά Καταλύματα... 71 Πίνακας 17 Μονάδες εστίασης και αναψυχής... 75 Πίνακας 18 Μονοπάτια και Διαδρομές... 79 Πίνακας 19 Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός... 81 Πίνακας 20 Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός (Ποσοστό %)... 81 Πίνακας 21 Οικισμοί... 83 Πίνακας 22 Κατάλογος Σχολείων περιοχής μελέτης... 90 Πίνακας 23 Οργάνωση Υπηρεσιών Υγείας... 93 Πίνακας 24 Εκκλησίες και Μοναστήρια... 98 Πίνακας 25 Κατάλογος Παραδοσιακών Γεφυριών... 101 Πίνακας 26 Πολιτιστικές Εκδηλώσεις... 107 Πίνακας 27 Μικρά υδροηλεκτρικά έργα που λειτουργούν ή έχουν άδεια εγκατάστασης... 112 Πίνακας 28 Μικρά υδροηλεκτρικά έργα με άδεια παραγωγής... 113 Πίνακας 29 Ενεργοί ΧΑΔΑ... 114 Πίνακας 30 ΥΠΑΓΩΓΗ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 117 Πίνακας 31 Παρεμβάσεις και Δράσεις Άξονα 1... 138 Πίνακας 32 Παρεμβάσεις και Δράσεις Άξονα 2... 139 Πίνακας 33 Παρεμβάσεις και Δράσεις Άξονα 3... 140 Πίνακας 34 Παρεμβάσεις και Δράσεις Άξονα 4... 141 Πίνακας 35 Άξονες και Μέτρα του ΕΠ «Αλέξανδρος Μπαλτατζής»... 143 Πίνακας 36 Ενδεικτική Χρηματοδότηση ΠΕΠ ανά εδαφικό τύπο... 173 Πίνακας 37 Ενδεικτική Χρηματοδότηση ανά εδαφικό τύπο... 174 Πίνακας 38 Ενδεικτική Χρηματοδότηση ανά Εδαφικό Τύπο... 174 Πίνακας 39 Ενδεικτική Χρηματοδότηση ΕΠ «Αλέξανδρος Μπαλτατζής»... 175 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1 Μεταβολή πληθυσμού στους δήμους και τις κοινότητες της περιοχής μελέτης 38 Διάγραμμα 2 Ηλικιακή Δομή Περιοχής Μελέτης... 43 Διάγραμμα 3 Πυραμίδα ηλικιών περιοχής μελέτης... 44 Διάγραμμα 4 Οι ομάδες και οι πυραμίδες ηλικιών στην περιοχή μελέτης... 47 Διάγραμμα 5 Επίπεδο Εκπαίδευσης στην Περιοχή Μελέτης... 48 Διάγραμμα 6 Το επίπεδο εκπαίδευσης στην περιοχή μελέτης και στην ευρύτερη περιοχή... 49 Διάγραμμα 7 Επίπεδο εκπαίδευσης και ηλικίες... 50 Διάγραμμα 8 Επίπεδο εκπαίδευσης ανά δήμο και κοινότητα περιοχής μελέτης... 51 Διάγραμμα 9 Ποσοστό καλλιεργήσιμων εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας... 59 Διάγραμμα 10 Καλλιεργήσιμες εκτάσεις ανά είδος καλλιέργειας στους δήμους και τις κοινότητες... 60 Διάγραμμα 11 Διάρθρωση εργατικού δυναμικού... 80 Διάγραμμα 12 Διάρθρωση εργατικού δυναμικού ανά δήμο και κοινότητα... 80 5

Διάγραμμα 13 Πυραμίδα Παροχών Υγείας στην Περιοχή Μελέτης... 92 Διάγραμμα 14 Όραμα, στρατηγικές προτεραιότητες και στόχοι για την Ανάπτυξη του Ορεινού Όγκου των Τζουμέρκων... 170 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς τις περιφέρειες της χώρας... 13 Εικόνα 2 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς τους νομούς της χώρας... 14 Εικόνα 3 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά... 15 Εικόνα 4 Διαγραμματική απεικόνιση περιοχής μελέτης ως προς τους οδικούς άξονες... 16 Εικόνα 5 Υδατικό Διαμέρισμα Ηπείρου Υδατικοί Πόροι Ζήτηση Νερού... 20 Εικόνα 6 Το εσωτερικό του σπηλαίου... 24 Εικόνα 7 Χαρτογραφική Απεικόνιση του Σπηλαίου.... 25 Εικόνα 8 Η σημασία του πρωτογενή τομέα, μνημείο στα Πράμαντα... 55 Εικόνα 9 Το Δασικό Χωριό «Κέδρος»... 68 Εικόνα 10 Σπίτι στο Δασικό Χωριό... 69 Εικόνα 11 Όψη μιας από τις κατοικίες του οικισμού.... 70 Εικόνα 12 Ο οικισμός Συράκο... 86 Εικόνα 13 Ο οικισμός Καλαρρύτες... 86 Εικόνα 14 Η γυναίκα της Πράμαντας... 97 Εικόνα 15 Ι.Μ. Αγίου Γεωργίου Μυρόφυλλου... 99 Εικόνα 16 Ι.Μ. Κόκκινης Εκκλησιάς... 100 Εικόνα 17 Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Πραμάντων... 100 Εικόνα 18 Ι.Μ. Κηπίνας... 100 Εικόνα 19 I.M. Ευαγγελίστριας Κυψέλης... 100 Εικόνα 20 I.M. Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου... 100 Εικόνα 21 Ι.Μ. Αγίου Νικολάου Αμπελοχωρίου... 100 Εικόνα 22 Το Γεφύρι της Πλάκας... 102 Εικόνα 23 Σιοπάτο... 102 Εικόνα 24 Το Γεφύρι της Κηπίνας... 102 Εικόνα 25 Το Γεφύρι της Πολίτσας... 102 Εικόνα 26 Το Γεφύρι της Μεγάλης Βρύσης... 102 Εικόνα 27 Το Γεφύρι της Σγάρας... 102 Εικόνα 28 Η βρύση του Αράπη, Πράμαντα... 103 Εικόνα 29 Η «Αρχόντω», Βουργαρέλι... 103 6

Οι εποχές που πέρασαν και οι εποχές που έρχονται και εμείς, κάπου εκεί στη μέση, προσπαθούμε να κρατήσουμε ό, τι είναι ρίζα μας, να μείνουμε, να συνεχίσουμε να ζούμε και να δημιουργούμε χωρίς να ξεχνάμε ΤΣΠΤΟΑ 7

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, ευχαριστώ θερμά την επιβλέπουσα κ. Ανδρικοπούλου Ελένη, καθηγήτρια Α.Π.Θ για την πολύτιμη βοήθειά της, τις κατευθύνσεις της και την άριστη συνεργασία που είχαμε καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσας διπλωματικής εργασίας μέχρι και την ολοκλήρωσή της. Επίσης, ευχαριστώ όλους τους καθηγητές της σχολής μου για τη γνώση που μου πρόσφεραν όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου. Στη συνέχεια, ευχαριστώ όλους τους τοπικούς φορείς δήμους και κοινότητες της περιοχής και ιδιαίτερα τους αντιδημάρχους Αθαμανίας, κ. Χρήστο Κουτσιαύτη και κ. Λεωνίδα Γκόρο, το δήμαρχο Πραμάντων κ. Σεντελέ Ιωάννη, τον κ. Χρήστο Μπάφα, γραμματέα της κοινότητας Βαθυπέδου, τον κ. Τσιμπίκη Ευάγγελο, προσωρινό γραμματέα της κοινότητας Καλαρρύτων και τον κ. Ντόντη Δημήτριο, γραμματέα της κοινότητας Συράκου για τον πολύτιμο χρόνο που μου αφιέρωσαν για τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Ακόμη θέλω να ευχαριστήσω την κ. Σταυρούλα Καραβασίλη, ιδιοκτήτρια του Ξενώνα «Πάνθωρον» στο Βουργαρέλι για την ενημέρωση σχετικά με τον τουρισμό στην περιοχή μελέτης. Ευχαριστώ επίσης τους κ. Καρακώστα Κώστα, οικονομολόγο, κ. Βαρέλη Αντρέα γεωπόνο, υπάλληλο Δ/νσης Γεωργίας Ν.Α Άρτας, και τον κ. Κουτσιαύτη Σωτήρη, αρχιτέκτονα μηχανικό, υπάλληλο Περιφέρειας Ηπείρου, για τα στοιχεία με τα οποία με εφοδίασαν για την εκπόνηση της εργασίας. Ευχαριστώ επιπλέον τους κατοίκους γιατί πρόσχαρα με αγκάλιασαν και με ενθάρρυναν στη δουλειά που έκανα. Ξεχωριστά ευχαριστώ τα ξαδέρφια μου Αντρέα και Χαρούλα που με βοήθησαν στην επιτόπια έρευνα. Ιδιαίτερα ευχαριστώ το θείο μου Γιώργο, για την υποστήριξή του και την συμπαράστασή του. Τέλος, πάνω απ όλα ευχαριστώ τους γονείς μου Σταμάτη και Βασιλική που με αγάπη με στήριξαν όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου. 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διπλωματική πτυχιακή εργασία με θέμα «Στρατηγικό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης του Ορεινού Όγκου των Τζουμέρκων» εκπονήθηκε στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, της Πολυτεχνικής Σχολής, του Α.Π.Θ., κατά το Ακαδημαϊκό Έτος 2008-2009. Επιβλέπουσα της διπλωματικής ήταν η κα Ελένη Ανδρικοπούλου, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Η ορεινή περιοχή των Τζουμέρκων διαθέτει ένα πλούσιο φυσικό περιβάλλον, το οποίο κατορθώνει να διατηρεί την αυθεντικότητά του και μια σπουδαία ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά. Παρ όλα αυτά όμως παρατηρούνται κάποια φαινόμενα στην περιοχή που καθυστερούν την ολοκληρωμένη ανάπτυξή της. Η εναλλαγή του πληθυσμού από το χειμώνα στο καλοκαίρι, το πολύπλοκο διοικητικό σύστημα με πολλές ανεξάρτητες κοινότητες, οι διφορούμενες κατευθύνσεις ανάπτυξης από περιοχή σε περιοχή και οι στενές αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των οικισμών σε οικονομικό, διοικητικό, αναπτυξιακό και σε επίπεδο εξυπηρετήσεων δυσκολεύουν την εύρεση και χάραξη μιας ενιαίας πολιτικής για τα Τζουμέρκα. Όμως, το γεγονός ότι βρίσκεται σε μια ενιαία γεωγραφική περιοχή, παρουσιάζει ομοειδή δημογραφικά και οικονομικά χαρακτηριστικά μπορεί να δράσει θετικά και καταλυτικά στο να εξαλειφθούν τα παραπάνω προβλήματα. Με τη συνεργασία και την αμοιβαία εμπιστοσύνη, κατοίκων και τοπικών φορέων, τα προβλήματα μπορούν να ξεπεραστούν και να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξή της. ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της εκπόνησης της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός του ορεινού όγκου των Τζουμέρκων λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαθέτει και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ως ορεινή περιοχή. Η διπλωματική εργασία καλείται να αναγνωρίσει και να αναλύσει την υφιστάμενη περιβαλλοντική, πληθυσμιακή, οικονομική, διοικητική, κοινωνική και πολιτιστική κατάσταση στην οποία βρίσκεται η περιοχή, με στόχο τη διάγνωση των δυνατοτήτων και αδυναμιών της, των ευκαιριών και απειλών που μπορεί να προκύψουν και μέσω της σύνθεσης όλων των πληροφοριών να προκύψει το όραμα και η στρατηγική για το μοντέλο της ανάπτυξης που θα εφαρμόσουμε ώστε να βοηθήσουμε την περιοχή να εξελιχθεί. ΠΗΓΕΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ 9

Τα στοιχεία και τα δεδομένα της παρούσας εργασίας συλλέχθηκαν από επισκέψεις σε αρμόδιους φορείς και υπηρεσίες, από τις συζητήσεις μεταξύ τους και από την επιτόπια έρευνα. Οι υπηρεσίες και οι φορείς που επισκέφτηκα ήταν: 1. Η Περιφέρεια Ηπείρου 2. Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Άρτας, Δ/νση Πολεοδομίας 3. Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Άρτας, Δ/νση Γεωργίας 4. Η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Άρτας Φιλιπιάδας 5. Επιμελητήριο Ιωαννίνων 6. Δήμοι και Κοινότητες της περιοχής μελέτης Από όπου και συνέλεξα τα απαραίτητα για την εργασία στοιχεία. Το διαδίκτυο αποτέλεσε ακόμη, μια σημαντική πηγή πληροφοριών και δεδομένων. Συγκεκριμένα: 1. Η πύλη βιώσιμης ανάπτυξης του Υπ. Ανάπτυξης www.axiosbios.gr, με πληθώρα στοιχείων και χαρτογραφικού υλικού, 2. Δικτυακός τόπος του Υπ. Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων www.minenv.gr 3. Η εφαρμογή για την εύρεση χαρακτηρισμένων παραδοσιακών οικισμών και κτιρίων του Υπ. Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων estia.minenv.gr 4. Το Δίκτυο Ερευνητών Διαχείρισης Περιβάλλοντος natura.minenv.gr 5. Δικτυακός τόπος για τους παραδοσιακούς οικισμούς της Ηπείρου - http://traditionalvillages.gr/www/ 6. Δικτυακός τόπος για τα Πέτρινα Γεφύρια της Ηπείρου, μια σημαντική βάση δεδομένων των γεφυριών της Ηπείρου που δημιουργήθηκε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - www.petrinagefiria.uoi.gr 7. Η βάση δεδομένων για τους τοπικούς πολιτισμούς της Ηπείρου που δημιουργήθηκε από το Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π. - www.ntua.gr/mirc/databases.html Ιδιαίτερα χρήσιμοι ήταν οι δικτυακοί τόποι των Δήμων και των Κοινοτήτων της περιοχής μελέτης και ειδικά της περιφέρειας Ηπείρου, η οποία παρέχει πλήρη ενημέρωση για τα τρέχοντα αλλά και προηγούμενα προγράμματα και συγκεντρώνει όλα τα βασικά στοιχεία που αφορούν την περιφέρεια. Η περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης στηρίχθηκε κατά ένα μεγάλο μέρος σε δυο μελέτες που εκπονήθηκαν για τη συγκεκριμένη περιοχή, στα Χωροταξικά Σχέδια των Νομών Άρτας και Ιωαννίνων και το Χωροταξικό Σχέδιο της Περιφέρειας Ηπείρου καθώς επίσης και 10

από την επεξεργασία των στοιχείων της ΕΣΥΕ και της ΓΓ Στατιστικής Πληροφόρησης της ΕΣΥΕ, και τέλος στην επιτόπια έρευνα. Οι μελέτες που χρησιμοποιήθηκαν είναι η μελέτη του ΟΟΣΑ για τις αγροτικές περιοχές και συγκεκριμένα τα Τζουμέρκα (Tzoumerka Greece, 2002) και η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη της Ευρύτερης Περιοχής του Εθνικού Πάρκου Τζουμέρκων, η οποία εκπονήθηκε από την Αναπτυξιακή Εταιρεία «Ήπειρος» Α.Ε, το 2006. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την πληθυσμιακή ανάλυση προέρχονται από τις απογραφές πληθυσμού της ΕΣΥΕ (1961, 1971, 1981, 1991, 2001). Εδώ, πρέπει να αναφερθεί ότι στην επεξεργασία για την εξαγωγή συμπερασμάτων σε θέματα πληθυσμού, χρησιμοποιήθηκε ο πραγματικός πληθυσμός γιατί αυτός θεωρήθηκε ότι πλησιάζει την πραγματικότητα επειδή ο πληθυσμός εναλλάσσονταν καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Τα ψηφιακά χαρτογραφικά υπόβαθρα που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία των χαρτών προέρχονται από αυτά που έχει το Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ στη διάθεσή του. Για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών της περιοχής και την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης κρίθηκε σημαντική η δημιουργία θεματικών χαρτών για τους οποίους χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Arc Map 9.2 της εταιρείας ESRI. Για την οικονομική δραστηριότητα τα δεδομένα προέρχονται από την ΕΣΥΕ, τη ΓΓ Στατιστικής Πληροφόρησης, το Επιμελητήριο Ιωαννίνων και την επιτόπια έρευνα. Λόγω των ιδιαιτεροτήτων κρίθηκε αναγκαία η διεξαγωγή έρευνας ερωτηματολογίου στους τοπικούς φορείς, δήμους και κοινότητες, στους ιδιοκτήτες τουριστικών καταλυμάτων και σε ένα μικρό δείγμα μόνιμων κατοίκων, προκειμένου να συλλέξουμε τα απαραίτητα για την εργασία ποιοτικά στοιχεία και να δούμε τι είναι αυτό που απαιτούν και τι θα τους ικανοποιούσε από ένα σχέδιο όπως αυτό που καθορίστηκε στην παρούσα εργασία. ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η εργασία εκπονήθηκε σε τρεις φάσεις: Η Ά φάση περιλαμβάνει την αναγνώριση και ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης. Η Β φάση περιλαμβάνει τη διάγνωση και τις προοπτικές ανάπτυξης, ορίζοντας τον πίνακα ανάλυσης SWOT. Η Γ φάση, παρουσιάζει τα υφιστάμενα προγραμματικά και χωροταξικά πλαίσια που δίνουν κατευθύνσεις για τις ορεινές περιοχές και για τα Τζουμέρκα, αντίστοιχα και υποστηρίζουν την τελική πρόταση. Στην ίδια φάση πραγματοποιήθηκε ανάλυση του οράματος, των στρατηγικών προτεραιοτήτων και των στρατηγικών στόχων με συγκεκριμένες, χωρικά προσδιορισμένες δράσεις όπου αυτό ήταν δυνατό. 11

Α ΦΑΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 12

Α. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Α.1 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ (βλ. χάρτη Α.1) Ως περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας επιλέχθηκε ο ορεινός όγκος των Τζουμέρκων. Η συγκεκριμένη περιοχή έχει οριοθετηθεί και επιλεγεί από τον ΟΟΣΑ (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία & Ανάπτυξη OECD,) για να αναλυθεί η υφιστάμενη κατάσταση και να γίνουν προτάσεις, στα πλαίσια σύνταξης εκθέσεων για τη χωρική ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Η περιοχή που επιλέχθηκε βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της χώρας και ανήκει στην περιφέρεια Ηπείρου. Εικόνα 1 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς τις περιφέρειες της χώρας 13

Περιλαμβάνει τμήματα που ανήκουν διοικητικά στους νομούς Ιωαννίνων και Άρτας και αποτελείται από 4 δήμους και 6 κοινότητες: Δ. Αθαμανίας, Δ. Αγνάντων, Κ. Θεοδωριάνων και Κ. Μελισσουργών του Ν. Άρτας και τους Δ. Πραμάντων, Δ. Τζουμέρκων, Κ. Συράκου, Κ. Καλαρρύτων, Κ. Ματσουκίου και Κ. Βαθυπέδου του Ν. Ιωαννίνων. Εικόνα 2 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς τους νομούς της χώρας Τα Τζουμέρκα ή αλλιώς Αθαμανικά Όρη βρίσκονται στα σύνορα δύο νομών: Ιωαννίνων και Άρτας και αποτελούν μέρος της οροσειράς της Πίνδου. Αποτελούν το φυσικό όριο της Ηπείρου με τη Θεσσαλία. Από την περιοχή μελέτης διέρχονται δυο σημαντικοί για την περιοχή και τη χώρα ποταμοί ο Άραχθος και ο Αχελώος. Η περιοχή μελέτης περικλείεται, αν χαράξουμε υποθετική οριογραμμή, από το όρος Λάκμος ή (Περιστέρι) στα βόρεια, από την κοιλάδα του Αράχθου στα δυτικά, από την κοιλάδα του Αχελώου στα ανατολικά και νότια απλώνεται σε απόσταση η πεδιάδα της Άρτας. 14

Η περιοχή μελέτης προσδιορίζεται ως προ τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά στην επόμενη εικόνα: Εικόνα 3 Προσδιορισμός περιοχής μελέτης ως προς γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Καταλαμβάνει έκταση 764,17 τχλμ. και χαρακτηρίζεται ορεινή με έντονο ανάγλυφο και από έντονες ή μέτριες κλίσεις. Οι περισσότεροι από τους οικισμούς της περιοχής μελέτης είναι ορεινοί. Μόνο τρεις οικισμοί χαρακτηρίζονται ημιορεινοί. Οι οικισμοί της περιοχής μελέτης είναι κτισμένοι σε υψόμετρα που κυμαίνονται από 220μ. έως 1.150 μ. και είναι χωροθετημένοι και προσαρμοσμένοι στο ανάγλυφο της περιοχής. Η θέση της, το ανάγλυφο, το κλίμα και διάφορες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες επηρέασαν καθοριστικά το επίπεδο και τον τύπο ανάπτυξής της. Η περιοχή ήταν απομακρυσμένη και απομονωμένη για πολλά χρόνια και συγχρόνως αντιμετώπισε το πρόβλημα της μετανάστευσης τόσο προς το εξωτερικό κατά τη δεκαετία του 70 (Παπαγαλάνη, Λ. κά, 2004) όσο και το μεγάλο κύμα αστικοποίησης της περιόδου 1981-1991, που φαίνεται και στο κεφάλαιο Β Εξέλιξη και Μεταβολή του Πληθυσμού. 15

Α.2 ΣΧΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Ως ευρύτερη περιοχή ορίζεται ο νομός Άρτας, Ιωαννίνων και η περιφέρεια Ηπείρου γενικότερα καθώς και ο νομός Τρικάλων με τον οποίο συνορεύει. Η περιοχή μελέτης είναι εξαρτημένη διοικητικά και λειτουργικά από τα γειτονικά αστικά κέντρα, Άρτα και Ιωάννινα. Οι απαραίτητες για την εξυπηρέτηση των κατοίκων υπηρεσίες όπως νομαρχία, εφορία, τράπεζες, δικαστήρια κτλ καθώς και οι υποδομές υγείας (νοσοκομείο, ιατρεία), πρόνοιας και ανώτερης εκπαίδευσης βρίσκονται έξω από τα όρια της περιοχής μελέτης. Τα μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα που βρίσκονται εντός της περιοχής μελέτης και που διαθέτουν σε έναν σχετικά υψηλό βαθμό βασικές υπηρεσίες και υποδομές είναι τα Άγναντα, τα Πράμαντα και το Βουργαρέλι. Από τον νομό Ιωαννίνων διέρχεται ένας σημαντικός για τη χώρα οδικός άξονας, η Εγνατία Οδός, ενώ ο νομός Άρτας αναμένεται να συνδεθεί με αυτή μέσω της Ιόνιας Οδού. Επιπλέον, υπό κατασκευή βρίσκεται η εθνική οδός Άρτας Τρικάλων η οποία θα μειώσει κατά πολύ την απόσταση των δύο περιοχών και θα δώσει μια νέα πνοή ανάπτυξης στην περιοχή. Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στο κέντρο των οδικών αξόνων με ελλιπή αλλά όχι ανύπαρκτη σύνδεση με αυτούς. Εγνατία Οδός Εθνική Οδός Ιωαννίνων Τρικάλων (Ιωάννινα - Μέτσοβο Καλαμπάκα Εθνική Οδός Ιωαννίνων Άρτας Εθνική Οδός Άρτας - Τρικάλων Ιόνια Οδός Εικόνα 4 Διαγραμματική απεικόνιση περιοχής μελέτης ως προς τους οδικούς άξονες 16

Το πλησιέστερο μεγάλο λιμάνι στην περιοχή μελέτης είναι αυτό της Ηγουμενίτσας. Επίσης, λιμάνι υπάρχει στην Πρέβεζα. Το πλησιέστερο αεροδρόμιο βρίσκεται στα Ιωάννινα. Στην ευρύτερη περιοχή βρίσκονται ορισμένες σημαντικές περιοχές οι οποίες διαθέτουν αξιόλογα φυσικά, πολιτιστικά και αρχαιολογικά χαρακτηριστικά. Οι περιοχές αυτές είναι: 1. Οι 46 οικισμοί του Ζαγορίου, που βρίσκονται στα βόρεια της περιοχής μελέτης από τους οποίους οι περισσότεροι είναι διατηρητέοι 2. Ο αρχαιολογικός χώρος της Δωδώνης 3. Το Χιονοδρομικό Κέντρο Περτουλίου στο Ν. Τρικάλων 4. Το Εθνικό Πάρκο της Βόρειας Πίνδου, που βρίσκεται στα βόρεια της περιοχής μελέτης, θεσμοθετήθηκε πρόσφατα (ΦΕΚ 639/14-6-2005) και περιλαμβάνει εξολοκλήρου ή τμηματικά εννέα (9) περιοχές του δικτύου «Natura 2000» 5. Το Μέτσοβο με τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του 6. Τα Μετέωρα με τους γεωλογικούς σχηματισμούς και τα βυζαντινά θρησκευτικά μνημεία 7. Η προτεινόμενη «Περιοχή Οικοανάπτυξης Ασπροποτάμου-Κόζιακα», η οποία βρίσκεται στα ανατολικά της περιοχής μελέτης και περιλαμβάνει τις ακόλουθες δύο περιοχές του δικτύου «Natura 2000»: «Ασπροπόταμος (GR 1440001)» και «Κερκέτιο όρος- Κόζιακας (GR 1440002)» 8. Ο Αμβρακικός κόλπος, που αποτελεί περιοχή του δικτύου «Natura 2000» (GR 2110004) και η πόλη της Άρτας με τα βυζαντινά της μνημεία στα νότια 9. Η θεσμοθετημένη περιοχή Οικοανάπτυξης της λίμνης Παμβώτιδας (ΦΕΚ 649/25-6- 2003), η οποία συμπεριλαμβάνεται στις περιοχές του δικτύου «Natura 2000»: (GR 2130005) Α. 3 ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Α.3.1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ (βλ. χάρτη Α.2) Τα Τζουμέρκα αποτελούν έναν από τους μεγαλύτερους ορεινούς όγκους της Ελλάδας. Συγκεκριμένα είναι το 8 ο ψηλότερο βουνό στην Ελλάδα με υψηλότερες κορυφές την Κακαρδίτσα με υψόμετρο τα 2.429 μέτρα και ακολουθούν το Καταφίδι (2.393 μ.), ο Καταραχιάς (2.280 μ.), το Γερακοβούνι (2.211 μ.), η Στρουγκούλα (2.143 μ.), η Τρυγόνα (2.068 μ.), τα Τρία Σύνορα (1.932 μ.), το Ακόνι (1.433 μ.) και ο Σταυρός (1.390 μ.). Οι κορυφές είναι γυμνές και βραχώδεις, οι οποίες λόγω της διάβρωσης είναι ιδιαίτερα δύσβατες. Ανάμεσά τους δημιουργούνται μικρά και μεγάλα οροπέδια, με μεγαλύτερα αυτό της Κωστελάτας. Λαμβάνοντας υπόψη την απογραφή 2001 της Ε.Σ.Υ.Ε. για την κατάταξη των δήμων και των δημοτικών διαμερισμάτων που ανήκουν στην περιοχή μελέτης με βάση το ανάγλυφο, 26 Δ.Δ 17

χαρακτηρίζονται ως ορεινά και 3 Δ.Δ ως ημιορεινά. Επιπλέον, όλες οι κοινότητες χαρακτηρίζονται ορεινές. Τα ορεινά Δ.Δ καταλαμβάνουν έκταση 514,12 τχλμ και τα ημιορεινά Δ.Δ 48,19 τχλμ που αποτελούν το 67,92% και το 6,37% της συνολικής έκτασης της περιοχής. Οι ορεινές κοινότητες έχουν έκταση 194,66 τχλμ το 25,72% της συνολικής έκτασης της περιοχής. Συνολικά οι ορεινές περιοχές καταλαμβάνουν το 93,63% και οι ημιορεινές το 6,37%. Επιπλέον, όλα τα δημοτικά διαμερίσματα και οι κοινότητες έχουν χαρακτηριστεί με την Οδηγία 81/645/ΕΟΚ 1 του Συμβουλίου της 20ής Ιουλίου 1981 περί του κοινοτικού καταλόγου των μειονεκτικών γεωργικών περιοχών κατά την έννοια της οδηγίας 75/268/ΕΟΚ (άρθρο 3, παρ. 3, 4 και 5) ως ορεινές μειονεκτικές περιοχές. Σήμερα, ισχύουν τα περισσότερα από τα κριτήρια ένταξης αυτών των περιοχών στον κατάλογο των μειονεκτικών ορεινών περιοχών. Α.3.2 ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 2 Τα Τζουμέρκα έχουν την τυπική μορφολογία των καρστικών περιοχών, με μεγάλα ρήγματα (επιμήκη και εγκάρσια), βαθιές χαράδρες, χείμαρρους και πλήθος μικροκαρστικών δομών, που συνοδεύονται από ρωγμογενείς γλυφές, διακλάσεις, έγκλοιλα και φρέατα. Χαρακτηριστικές είναι οι μεγάλες καρστικές πηγές (με παροχές πολλές φορές μεγαλύτερες 1 Οδηγία 81/645/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 20ής Ιουλίου 1981 περί του κοινοτικού καταλόγου των μειονεκτικών γεωργικών περιοχών κατά την έννοια της οδηγίας 75/268/ΕΟΚ (Ελλάς).Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L 238 της 24/08/1981 σ. 0001 0054. Ανακτήθηκε από: http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri= OJ:L:1981:238:0001:003:EL:HTML Σύμφωνα με την Οδηγία 81/645/ΕΟΚ οι περιοχές αυτές χαρακτηρίζονται από δυσχερείς κλιματικές συνθήκες, έχουν ελάχιστο υψόμετρο 800 μέτρα και απότομες κλίσεις τουλάχιστον 20% ή έχουν ελάχιστο υψόμετρο 600 μέτρα και συγχρόνως κλίση εδάφους τουλάχιστον 16% ή κατά κανόνα, τουλάχιστον το 80 % της εκτάσεως της κοινότητας ή του Δ.Δ πρέπει να ανταποκρίνεται σε ένα ή περισσότερα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά και το ποσοστό αυτό μπορεί να μειωθεί, το περισσότερο, μέχρι 50 % σε εξαιρετικές περιπτώσεις, εφ' όσον πρόκειται για τα Δ.Δ / κοινότητες, που βρίσκονται στην ίδια ορεινή διαμόρφωση, όπου οι κλιματικές και τοπογραφικές συνθήκες είναι ίδιες και τα επίπεδα αποδόσεως και εισοδήματος αρκετά χαμηλά. Επιπλέον, οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν περιορισμένη παραγωγικότητα των εδαφών τους και το επίπεδο αποδόσεώς τους δεν ξεπερνά το 80 % του εθνικού μέσου όρου και οι βοσκότοποι καταλαμβάνουν τουλάχιστον 30% της ωφέλιμης γεωργικής επιφάνειας. Χαρακτηρίζονται από μικρή πυκνότητα κατοίκησης και μείωση του πληθυσμού. Η πυκνότητα πληθυσμού ανά τχλμ δεν υπερβαίνει τους 30 κατοίκους ή η ετήσια μείωση του πληθυσμού είναι τουλάχιστον 2%. Το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού στη γεωργία ανέρχεται τουλάχιστον σε 50% του συνόλου του ενεργού πληθυσμού. 2 Χωροταξικό Σχέδιο Νομού Άρτας (2000) 18

των 0,5 m3/sec.), που ανατολικά τροφοδοτούν τον Αχελώο και δυτικά τον Άραχθο. Μεταξύ του Ξηροβουνίου και των Τζουμέρκων (κυρίως μετά τη γέφυρα της Πλάκας έως την περιοχή του φράγματος Πουρναρίου) αναπτύσσεται το φλυσχικό σύγκλινο, η κοιλάδα του Αράχθου. Tα Τζουμέρκα βρίσκονται στη ζώνη της Πίνδου. Το τεκτονικό κάλυμμά τους αποτελείται κυρίως από ασβεστόλιθους και σχιστοκερατολίθους και είναι επωθημένο πάνω στους σχηματισμούς της Ιονίας ζώνης. Με βάση τα υδρολιθολογικά χαρακτηριστικά συναντώνται οι ακόλουθοι γεωλογικοί σχηματισμοί: Ασβεστόλιθοι (και στις τρεις ζώνες): υδροπερατοί σχηματισμοί, με μεγάλη κατείσδυση του νερού της βροχής, όπου το ανεπτυγμένο δίκτυο ρωγμών διακλάσεων καρστικών εγκοίλων αποτελεί ευνοϊκό παράγοντα για την ανάπτυξη σημαντικών υπογείων υδροφόρων αποθεμάτων, οι οποίοι εκδηλώνονται στις μεγάλες καρστικές πηγές των λόφων των Τζουμέρκων (Βουργαρέλι, Θεοδώριανα, Καταρράκτης, Μελισσουργοί, Άγναντα) Κορήματα και κώνοι κορημάτων: υδροπερατοί σχηματισμοί όπου σε πηγές επαφής κορημάτων φλύσχη, δημιουργούνται αξιόλογοι υδροφόροι Όσον αφορά στην ποιότητα των υπογείων υδάτων αυτή είναι οξυανθρακικού ανθρακικού τύπου: προέρχονται από τους ασβεστόλιθους και είναι καλής ποιότητας. Τα συγκεκριμένα εδαφολογικά χαρακτηριστικά έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών καρστικών πηγών με μεγάλη ποσότητα νερού καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Με αυτό, εκτός των ποταμών τροφοδοτούνται οι οικισμοί της περιοχής (υδρεύονται και αρδεύονται). Επίσης, εμφιαλώνεται και διατίθεται στο εμπόριο. 19

Α.3.3 ΥΔΑΤΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ Το υδάτινο δυναμικό της περιοχής και της ευρύτερης περιοχής είναι ιδιαίτερα σημαντικό, όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα. Περιοχή Μελέτης Εικόνα 5 Υδατικό Διαμέρισμα Ηπείρου Υδατικοί Πόροι Ζήτηση Νερού Πηγή: Υπουργείο Ανάπτυξης, Δ/ΝΣΗ Υδάτινου Δυναμικού (2003) Χάρτης 5.1 «Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Ελλάδας, Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο «Πύλη για τη βιώσιμη ανάπτυξη» του Υπ. Ανάπτυξης: www.axiosbios.gr. Πρόσβαση στις 20/05/2009 Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει τρία σημαντικά ποτάμια, πολυάριθμα ορεινά ρυάκια, ορμητικούς χείμαρρους και πηγές. Υπάρχουν επίσης, μικροί καταρράκτες με σημαντικότερους αυτούς που βρίσκονται κοντά στους οικισμούς Θεοδώριανα και Καταρράκτη και μια τεχνητή λίμνη. 20

Τα σημαντικότερα ποτάμια της περιοχής είναι: Στρατηγικό Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης του Ορεινού Όγκου των Τζουμέρκων A.3.3.1 Ο ΠΟΤΑΜΟΣ ΆΡΑΧΘΟΣ Σχηματίζεται από τη συμβολή του Μετσοβίτικου ποταμού, που πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του όρους Λάκμος, και του Ζαγορίτικου, που πηγάζει από το Ανατολικό Ζαγόρι. Ξεκινά από τον νομό Ιωαννίνων και εισέρχεται στο νομό Άρτας από τα βορειοδυτικά. Ρέει νότια, διέρχεται από τον δήμο Αγνάντων για να συνεχίσει μέσα από την πόλη της Άρτας και χύνεται στον Αμβρακικό Κόλπο. A.3.3.2 Ο ΚΑΛΑΡΥΤΙΚΟΣ Η ΚΑΛΑΡΥΤΙΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΣ. Είναι παραπόταμοι του Αράχθου. Ο Καλαρυτινός συλλέγει νερά από το όρος Λάκμος και τα Τζουμέρκα και χύνεται στον Άραχθο. Ο Σαραντάπορος πηγάζει από τα Τζουμέρκα, ενώνεται με τον Καλεντίνη, έναν άλλο μικρότερο ποταμό, και συμβάλλει στον Άραχθο. A.3.3.3 Ο ΑΧΕΛΩΟΣ Διέρχεται από τα ανατολικά σε ένα τμήμα των συνόρων του νομού Άρτας με τους Τρικάλων και Καρδίτσας. Η μορφολογία της κοιλάδας του Αχελώο είναι ιδιαίτερα βαθιά, στενή και με απότομες κλίσεις. Εξαίρεση αποτελούν τα τμήματα ανάμεσα στα Τζουμέρκα και την Κοκκινόλακα και τα τμήματα ανάμεσα στην τελευταία και τα όρη του Βάλτου, όπου η μορφολογία είναι ηπιότερη και η κοιλάδα διευρύνεται. Α.3.3.4 ΤΕΧΝΗΤΗ ΛΙΜΝΗ ΠΟΥΡΝΑΡΙΟΥ Η λίμνη Πουρναρίου είναι τεχνητή λίμνη που βρίσκεται στο νομό Άρτας και καταλαμβάνει το νότιο τμήμα του δήμου Αθαμανίας. Δημιουργήθηκε με την κατασκευή υδροηλεκτρικών φραγμάτων. Εκτείνεται βόρεια μέχρι το ύψος του οικισμού Ροδαυγή, νότια μέχρι τον οικισμό Κάτω Καλεντίνη. Στο νότιο άκρο του οικισμού βρίσκεται μέρος του χωριού που καλύφθηκε από τα νερά της λίμνης μετά τη δημιουργία του φράγματος. Α.3.4 ΚΛΙΜΑ 3 Το κλίμα χαρακτηρίζεται ορεινό, με βαρείς χειμώνες και δροσερό καλοκαίρι. Πλησιάζει το μεσευρωπαϊκό κλίμα, ενώ διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριστικά του μεσογειακού κλίματος. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, η θερμοκρασία φθάνει σε χαμηλά επίπεδα, οι βροχοπτώσεις και οι χιονοπτώσεις είναι άφθονες, ενώ σημειώνεται παρατεταμένη χιονοκάλυψη. Η νέφωση είναι υψηλή, οι παγετοί συναντώνται από τον Οκτώβριο έως τον 3 Πηγή: Χωροταξικό Σχέδιο Νομού Άρτας (2001) και Δικτυακός Τόπος Δικτύου Σεισμολογικών και Μετεωρολογικών Δεδομένων: http://www.epirusmonitoring.gr/. Πρόσβαση στις 25/05/2009 21

Μάιο, ενώ σημειώνονται και ολικοί παγετοί. Το καλοκαίρι είναι δροσερό, με τοπικές βροχές. Τα μέσα ύψη των βροχοπτώσεων είναι από τα μεγαλύτερα στη χώρα και κυμαίνονται από 1.148 mm στην Άρτα, έως 2.562 mm στα Θεοδώριανα και 2.245 mm στα Κάψαλα. Υπάρχει ένας μετεωρολογικός σταθμός στο Βουργαρέλι σε υψόμετρο 655 μέτρων. Α.3.5 ΔΑΣΗ (βλ. χάρτη Α.3) Η περιοχή σκεπάζονταν κατά το παρελθόν από πυκνά δάση. Τα τελευταία χρόνια όμως αυτά έχουν μειωθεί σημαντικά εξαιτίας της υπερβόσκησης, της υλοτομίας και της μεγάλης υποχώρησης της εδάφους. Στα μεγάλα υψόμετρα συναντώνται στεπόμορφα λιβάδια, ενώ τα δάση που απλώνονται στα μικρότερα υψόμετρα αποτελούνται έλατα. Συναντώνται επίσης, δάση κουμαριάς, δάφνης, φράξου, κουτσουμπιάς, πλατύφυλλες δρύες και ίταμοι, μεμονωμένοι ή συστάδες. Επιπλέον υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις με ποώδη και θαμνώδη βλάστηση όπως κέδρα. Στα υδάτινα ρέματα και ποτάμια αναπτύσσονται δάση από πλατάνια, ιτιές και άλλα υδροχαρή φυτά. Α.3.6 ΧΛΩΡΙΔΑ 4 Στην περιοχή των Τζουμέρκων αναπτύσσονται εκατοντάδες διαφορετικά είδη φυτών μερικά εκ των οποίων είναι τυπικά είδη της αλπικής ζώνης βλάστησης. Μερικά από τα πιο σημαντικά είδη είναι: Achilleia absinthoides, Corydalis parnassica, Erysimum cepbalonicum, Hieracioum trikalense, Trifolium parnassi, τα οποία είναι ελληνικά ενδημικά φυτά. Βαλκανικά ενδημικά ή άλλα σπάνια φυτά που βρίσκονται στην περιοχή είναι: Aster alpines, Campanula bawkinsiana, Centaurea epirota, Gentiana cruciata, Egigeon epiroticus, Polyagala major, Senecio scopolii, Viola pyrenaica και Thymuw striatus. Το είδος albanicus Solenanthus που εμφανίζεται στην περιοχή αναφέρεται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/EOK «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» και στη Σύμβαση της Βέρνης Σύμβαση Βέρνης «για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης». Είναι πολύ σπάνιο στην Ελλάδα και αναπτύσσεται κυρίως στις περιοχές έντονης βόσκησης. 4 Στοιχεία από το δικτυακό τότο του Δικτύου Ερευνητών Περιβάλλοντος για τις περιοχές της Ελλάδας που ανήκουν στο δίκτυο NATURA 2000 ΟΡΗ ΑΘΑΜΑΝΩΝ (ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ) GR GR2110002 http://natura.minenv.gr/ natura/server/user/biotopos_info.asp?lng=gr&sitecode=gr2110002. Πρόσβαση στις 02/05/2009. 22

Τα είδη Corydalis parnassica, Achillea absinthoides, parnassicum Seseli και τα vaginalis Sesleria παρατίθενται στο ελληνικό Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 ως προστατευμένα είδη. Το Achillea absinthoides χαρακτηρίζεται ως «σπάνιο» στη βάση δεδομένων του World Conservation Monitoring Centre (WCMC) του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environment Programme UNEP). Το parnassicum Seseli συμπεριλαμβάνεται επίσης στη βάση δεδομένων WCMC ως "σπάνιο" και το triamularia Centaurea παρατίθεται ως «σπάνιο» στον ευρωπαϊκό κόκκινο κατάλογο (European Red List) για απειλούμενα προς εξαφάνιση ζώα και φυτά. Α.3.7 ΠΑΝΙΔΑ 5 Στην περιοχή ζουν λύκοι και εμφανίζονται συχνά αρκούδες. Συχνότερα παρουσιάζονται αλεπούδες σκαντζόχοιροι, λαγοί, ζαρκάδια και κουνάβια. Στα ποτάμια της περιοχής όπου ζουν πέστροφες (salmo trutta) ζουν μόνιμα και βίδρες (lutra lutra). Η τεχνητή λίμνη Πουρναρίου φιλοξενεί κυπρίνους, στρωσίδι (barbus albanicus), πινδοβίνο, σκυλόψαρο, μπριάνα, λιάρα, μουστακάτο, άγρια πέστροφα, χέλι, νυχτοκόρακες, πρασινοκεφαλοπάπιες, αλκυόνες, φαλαρίδες, σαρδέλες, καστανοκεφαλογλάροι και ποταμοσφυριχτές. Όσον αφορά τα πουλιά συναντώνται σπάνια αρπακτικά όπως ο ασπροπάρης (Neopbron percnopterus) και γύπες (Gyps fulvus ), ο Gypaetus barbatus, Caprimulgus europaeus, Lullula arborea και Lanius collurio. Υπάρχουν και πιο κοινά είδη όπως ο νεροκότσυφας (cinclus cinclus), η κοκκινοκαλιακούδα (pyrrbocorax pyrrbocorax) και η μεσοτσικλιτάρα (dendrocopos medius). Επίσης υπάρχουν αμφίβια όπως ο κιτρινογάστορας φρύνος ή αλλιώς κιτρινοβομβίνα (bombina variegate), ερπετά όπως η προστατευόμενη οχιά των βουνών (vipera ursinii) και πολλά έντομα. Ένα αμφίβιο και ένα ερπετό (vipera ursinii) αναφέρονται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (τμήμα 3.2). Καταγράφονται ως σπάνια στον Ελληνικό Κόκκινο Κατάλογος καθώς και στη σύμβαση της Βέρνης. Ο λύκος (canis lupus) και ο τυφλοπόντικας (Dryomys nitedula wingei) που συναντώνται στην περιοχή καταγράφονται στον ελληνικό κατάλογο ως «ευάλωτα» και «σπάνια» 5 Στοιχεία από το δικτυακό τόπο του Δικτύου Ερευνητών Περιβάλλοντος για τις περιοχές της Ελλάδας που ανήκουν στο δίκτυο NATURA 2000 ΟΡΗ ΑΘΑΜΑΝΩΝ (ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ) GR GR2110002 http://natura.minenv.gr/ natura/server/user/ biotopos_info.asp?lng=gr&sitecode=gr2110002. Πρόσβαση στις 02/05/2009 23

αντίστοιχα. Ο λύκος (canis lupus) βρίσκεται καταγεγραμμένος στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ όμως αυτό δεν ισχύει για την περιοχή καθώς ο αριθμός τους είναι ικανοποιητικός και η εμφάνισή τους συνεχής στην περιοχή. Α.3.8 ΣΠΗΛΑΙΑ 6 Ένα ιδιαίτερης σημασίας σπήλαιο βρίσκεται στο Δήμο Πραμάντων στο Δ.Δ Πραμάντων. Ανακαλύφθηκε το 1960. Το σπήλαιο έχει τρία επίπεδα. Το υψηλότερο και παλαιότερο, έχει καταρρεύσει στο παρελθόν και σώζονται κάποια τμήματά του. Το μεσαίο επίπεδο, έχει αξιοποιηθεί τουριστικά. Το τρίτο επίπεδο είναι η κοίτη υπόγειου ποταμού. Ο ποταμός φαίνεται στο τέλος του τουριστικού μονοπατιού, λίγο πριν δημιουργήσει έναν καταρράκτη 2 μέτρων, 10 μέτρα χαμηλότερα από το μονοπάτι. Το νερό του ποταμού εμφανίζεται ξανά σε πηγή που βρίσκεται στην χαράδρα 25 μέτρα κάτω από την είσοδο της σπηλιάς. Εικόνα 6 Το εσωτερικό του σπηλαίου 6 Στοιχεία από τους δικτυακούς τόπους: α) Εκδόσεις Πρωτέας, ιστοσελίδα για την προβολή των Τουριστικά Διευθετημένων Σπηλαίων της Ελλάδας, www.showcaves.gr (02/05/2009) και β) Δήμος Πραμάντων: http://www.pramanta.gr/. Πρόσβαση στις 02/05/2009. 24

Το τουριστικώς αξιοποιημένο τμήμα έχει μήκος 250 μ.. Είσοδος και έξοδος ταυτίζονται. Κάτω από χρωματισμένους σταλαγμίτες έχουν σχηματιστεί τρεις λιμνούλες σε αποχρώσεις του γκρι, ροζ και άσπρου. Στο σπήλαιο υπάρχουν διάφορα έντομα όπως τα Λεπιδόπτερα. Φορέας εκμετάλλευσης του σπηλαίου έχει οριστεί η Αναπτυξιακή Επιχείρηση του Δήμου Πραμάντων. Η χαρτογραφική απεικόνιση του σπηλαίου φαίνεται στην διπλανή εικόνα. Μετά την είσοδο βρίσκεται ο πρώτος θάλαμος (σημείο 1) μήκους 17 μέτρων διακοσμημένος με παραπετασματοειδείς σταλακτίτες που φτάνουν ως το δάπεδο. Εικόνα 7: Χαρτογραφική Απεικόνιση του Σπηλαίου. Μετρήσεις Αποτύπωση Άννα Πετροχείλου. Ανακτήθηκε από το δικτυακό τόπο του Δήμου Πραμάντων: http://www.pramanta.gr/ anemotrypa/ index.htm Αριστερά διανοίγεται ο θάλαμος του ποταμού (σημείο 2). Στο σημείο 3 βρίσκεται η Μεγάλη Σάλα με ύψος 6 μέτρων και διάκοσμο από σχηματισμούς λαμπάδων, την Γκρίζα Λιμνούλα (σημείο 4) και τον Καταρράχτη (σημείο 5). Στη συνέχεια, βρίσκεται ο θάλαμος της Λευκής Λιμνούλας, πίσω από σειρά σταλαγμιτών. Ακολουθούν τα 52 μέτρα του Διαδρόμου του Πλούτου (σημείο 6) με εντυπωσιακό πολύχρωμο στολισμό. Στο σημείο 7 βρίσκεται ο Θάλαμος της Κόκκινης Λίμνης. Κλιμακωτές λιθωματικές λεκάνες δέχονται τα τρεχούμενα νερά της λίμνης ενώ υπάρχουν πολύ λεπτοί σε σύνθεση σταλακτίτες. Στη συνέχεια διανοίγεται κατηφορικός διάδρομος, που χωρίζεται στα δυο από έναν τεράστιο ογκόλιθο. Αριστερά του σχηματίζεται μια ακόμη λιμνούλα ενώ δεξιά το δάπεδο καλύπτεται από ροόμορφα λιθώματα, που πάνω τους κυλούν τα λίγα νερά της Κόκκινης Λίμνης. Στο σημείο 8 βρίσκεται καταρράκτης 2 μέτρων. 25

Α.3.9 ΣΕΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ Οι νομοί Άρτας και Ιωαννίνων δε θεωρούνται ιδιαίτερα σεισμογενείς, έχουν όμως καταγραφεί αρκετοί σεισμοί από τους ιστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα, μικρού και μεσαίου μεγέθους. Στην ευρύτερη περιοχή της μελέτης, συχνά λαμβάνουν χώρα σεισμοί μικρού μεγέθους, ενώ οι σεισμοί μεγάλου μεγέθους έχουν μεγάλη περίοδο επανάληψης. Σύμφωνα με τους Μουντράκης κά (1994, παραπομπή στην Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη): «Η συσχέτιση των επικέντρων των επιφανειακών σεισμών με τα ρήγματα της ευρύτερης περιοχής, δείχνει ότι υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για τα ρήγματα της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου, ότι είναι (πιθανά) ενεργά». Όσον αφορά τη σεισμικότητα της περιοχής μελέτης σύμφωνα με το Χάρτη Ζωνών Σεισμικής Επικινδυνότητας της Ελλάδας 7, ο οποίος περιέχεται στο Νέο Ελληνικό Αντισεισμικό Κανονισμό του 2000 και τροποποιήθηκε με την απόφαση Δ 17α/115/9/ΦΝ 275/7.8.2003, τμήμα της ανήκει στη ζώνη Ι χαμηλής επικινδυνότητας και το υπόλοιπο στη ζώνη ΙΙ μέσης επικινδυνότητας. Συγκεκριμένα, στη ζώνη Ι ανήκουν ο Δ. Τζουμέρκων, η Κ. Βαθύπεδου και η Κ. Συράκου. Στη ζώνη ΙΙ ανήκουν όλες οι περιοχές του Ν. Άρτας, ο Δ. Πραμάντων, η Κ. Καλαρρύτων και η Κ. Ματσουκίου. Α.3.10 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ 8 (βλ. χάρτη Α.4) Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει: 1. Σύμφωνα με την Κοινοτική Οδηγία 79/409/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των άγριων πτηνών», δύο Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ SPA) για την ορνιθοπανίδα, στο Όρος Λάκμος (Περιστέρι) και στην Κοιλάδα του Αχελώου. 2. Σύμφωνα με την Κοινοτική Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας», τρεις προτεινόμενους Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ-SCI), Όρος Λάκμος (GR 2130007), στα Όρη Αθαμάνων (GR 2110002) και στην κοιλάδα του Αχελώου (GR2110005). Οι παραπάνω περιοχές περιλαμβάνονται στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο «Natura 2000». Επιπλέον, υπάρχουν: α) τρεις «Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας (ΣΠΠΕ9)»: τα Αθαμανικά Όρη (GR079), το όρος Λάκμος και η κοιλάδα του Αχελώου (GR080) και β) 7 Πηγή: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, http://science.duth.gr/modules.php?name=news& file=article&sid=84. Πρόσβαση στις 31/05/2009 8 Πηγή: Χάρτες Προστατευόμενων Περιοχών (Φύλλα 51-Πέτα, 41-Μετσόβου). Ανακτήθηκαν από το δικτυακό τόπο «Πύλη για τη βιώσιμη ανάπτυξη» του Υπ. Ανάπτυξης: www.axiosbios.gr. Πρόσβαση στις 20/05/2009. 26

πέντε καταφύγια άγριας ζωής και μια περιοχή 5 ους απαγόρευσης κυνηγιού στο Ματσούκι ξεκινώντας από το 2005. Μελισσουργών (Κ242), καθορισμένο με ΦΕΚ 925/Β/89 και έκταση 1572 ha Θεοδωριάνων Αθαμάνιο (Κ246), καθορισμένο με Απ. Περ. Δ. 5862/95 2485 ha Μεσούντα (Κ254), καθορισμένο με Απ. Περ. Δ. 5449/9-8-95 2375 ha Καλαρρύτων (Κ224), ΦΕΚ 673/18-11-85 και έκταση 1550 ha Πραμάντων (Κ240), 494/24-7-84, και έκταση 1440 ha Α.3.11 ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ, ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΟΥ ΚΑΙ ΧΑΡΑΔΡΑΣ ΑΡΑΧΘΟΥ (βλ. χάρτη Α.5) Τo Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων πρόκειται να συνιστά μαζί με το Εθνικό Πάρκο Πίνδου και Εθνικό Πάρκο Γράμμου τη μεγαλύτερη περιοχή περιβαλλοντικής προστασίας στην Ελλάδα. Στις 12 Φεβρουαρίου 2009 δημοσιεύτηκε το Προεδρικό Διάταγμα (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως Αρ. Φύλλου 49, 12/02/2009) σύμφωνα με το οποίο ορίζεται η ευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων μεταξύ των Νομών Ιωαννίνων, Άρτας και Τρικάλων χαρακτηρίζεται ως Εθνικό Πάρκο. Την περιοχή συνιστούν 10 δήμοι και 8 κοινότητες. Αυτοί είναι: Οι δήμοι: Εγνατίας, Κατσανοχωρίου, Μετσόβου, Παμβώτιδας, Πραμάντων, Τζουμέρκων και οι κοινότητες: Βαθυπέδου, Καλαρρύτων, Ματσουκίου και Συρράκου, που βρίσκονται στον νομό Ιωαννίνων Οι δήμοι: Αγνάντων, Αθαμανίας, Ξηροβουνίου και οι κοινότητες Μελλισουργών και Θεοδωριάνων που ανήκουν στο νομό Άρτας Ο δήμος Αιθήκων και οι κοινότητες Ασπροποτάμου και Νεράιδας που βρίσκονται στο νομό Τρικάλων Χωρίζεται σε τέσσερις περιοχές ανάλογα με το βαθμό προστασίας: Την περιοχή απόλυτης προστασίας της φύσης που περιλαμβάνει τη χαράδρα του Αράχθου, το άνω τμήμα του ποταμού Καλαρρύτικου με τα φαράγγια του και τις διακλαδώσεις του, η ορεινή περιοχή Παχτουρίου Αθαμανίας και η ορεινή περιοχή που συνδέει το Περιστέρι και τα Τζουμέρκα (Τσούμα, Πλαστάρι, Κούτσουρο). Στις περιοχές αυτές στόχος είναι η διατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος και η αποτελεσματική προστασία του «με τις πλέον ελάχιστες 9 Οι Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδος (ΣΠΠΕ) καταγράφονται από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (ΕΟΕ) στα πλαίσια του προγράμματος BirdLife International (Important Bird Areas/ IBAs), μια παγκόσμια πρωτοβουλία που στοχεύει στην καταγραφή και προστασία όλων των περιοχών που είναι ζωτικές για την διατήρηση των πουλιών του πλανήτη. 27

ανθρώπινες παρεμβάσεις. Στις ζώνες αυτές επιτρέπεται η επίσκεψη υπό όρους και η επιστημονική δραστηριότητα. Απαγορεύεται το κυνήγι. Τις περιοχές διατήρησης τοπίου, οικοτόπων και ειδών που περιλάμβανει τον κύριο ορεινό όγκο των Τζουμέρκων, της Κακαρδίτσας και του Περιστερίου. Στις περιοχές αυτές επιτρέπονται οι δραστηριότητες παραδοσιακού χαρακτήρα, εφόσον δεν βλάπτουν το περιβάλλον. Την περιοχή του εθνικού πάρκου και την περιφερειακή ζώνη που περιλαμβάνει τα νοτιοδυτικά και τα νοτιοανατολικά της οροσειράς των Τζουμέρκων (συμπεριλαμβανομένου τμήματος των ανατολικών παρυφών του όρους Ξηροβουνίου), τμήμα της χαράδρας του Αράχθου και την περιοχή δυτικά του όρους Περιστέρι. Στην περιφερειακή ζώνη απαγορεύεται η χωροθέτηση βιομηχανικών περιοχών, μεγάλων κτηνοτροφικών ή πτηνοτροφικών μονάδων, μεγάλων τουριστικών εγκαταστάσεων και ΧΥΤΑ. Α.4 ΧΑΡΤΕΣ ΧΑΡΤΗΣ Α.1 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΧΑΡΤΗΣ Α.2 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΧΑΡΤΗΣ Α.3 ΚΑΛΥΨΕΙΣ ΓΗΣ ΧΑΡΤΗΣ Α.4 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΧΩΝΕΣ ΧΑΡΤΗΣ Α.5 ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΑΔΡΑΣ ΑΡΑΧΘΟΥ 28

29

30

31

32

33

Β. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος (ΕΣΥΕ) ορίζει τρία είδη πληθυσμών: τον νόμιμο, τον μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό. «Νόμιμος πληθυσμός κάθε δήμου ή κοινότητας είναι ο αριθμός των ατόμων κάθε ηλικίας και φύλου, τα οποία κατά την ημέρα της απογραφής δήλωσαν ότι είναι καταχωρημένα στα αντίστοιχα δημοτολόγια και εφόσον κατά την ημέρα της απογραφής βρίσκονταν στη χώρα και απογράφηκαν ως παρόντα ή απουσίαζαν προσωρινώς στο εξωτερικό». «Μόνιμος πληθυσμός ορίζεται ο αριθμός των ατόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε κάθε περιφέρεια, νομό, δήμο/κοινότητα, δημοτικό/κοινοτικό διαμέρισμα και αυτοτελή οικισμό 10». «Πραγματικός πληθυσμός είναι ο αριθμός των ατόμων που βρέθηκαν παρόντα κατά την ημέρα της απογραφής, σε κάθε περιφέρεια, νομό, δήμο/κοινότητα, δημοτικό/κοινοτικό διαμέρισμα και αυτοτελή οικισμό». Στην περιοχή συναντάται κι ένα άλλο είδος πληθυσμού που δε μπορεί να ενταχθεί σε κανέναν πληθυσμό της ΕΣΥΕ. Ο πληθυσμός αυτός συμπεριλαμβάνει τους νομάδες κτηνοτρόφους, τους απόδημους και τους συνταξιούχους οι οποίοι επιλέγουν να κατοικήσουν στην περιοχή για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Έγινε μια προσπάθεια για να καταγραφεί ο πληθυσμός αυτός με έρευνα ερωτηματολογίου στους Δήμους και τις Κοινότητες της περιοχής μελέτης. Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθενται οι τρεις πληθυσμοί της ΕΣΥΕ και τα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποιήθηκε με σκοπό να αναδειχθούν οι διαφορές τους. Δημογραφική ανάλυση γίνεται μόνο για τον πραγματικό πληθυσμό καθώς αυτός θεωρείται ότι πλησιάζει πιο πολύ στην «πραγματική» πραγματικότητα της περιοχής μελέτης. 10 Ως αυτοτελής οικισμός ορίζεται: "Ένα σύνολο οικοδομών, οι οποίες γειτονεύουν και τα κτίρια των οποίων δεν απέχουν μεταξύ τους περισσότερο από διακόσια (200) μέτρα αν δεν υπάρχει εγκεκριμένο σχέδιο πόλεως και μέχρι χίλια (1000) μέτρα αν υπάρχει και περιλαμβάνουν δέκα (10) τουλάχιστον κατοικίες νοικοκυριών ή μία συλλογική κατοικία ή κατοικίες νοικοκυριών και συλλογικές κατοικίες στις οποίες μπορούν να κατοικήσουν κανονικά πενήντα (50) τουλάχιστον άτομα, ανεξάρτητα αν αυτά κατοικούν όλο το έτος ή μία μόνο ορισμένη εποχή". Ως αυτοτελείς οικισμοί ορίζονται και οι μικρονησίδες, ανεξάρτητα από τις ανωτέρω προϋποθέσεις. 34

Β.1 ΜΕΓΕΘΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Στην περιοχή μελέτης υπάρχουν 10.144 άτομα που δηλώνουν ότι η μόνιμη κατοικία τους βρίσκεται στους υπό εξέταση οικισμούς. Τα άτομα που απογράφηκαν στην περιοχή είναι 16.630 και οι εγγεγραμμένοι στα δημοτολόγια των δήμων και των κοινοτήτων 25.770 άτομα. Πίνακας 1: Πληθυσμός 2001 Ελλάδα, Περιφέρεια, Νομός και Περιοχή Μελέτης Μόνιμος Πραγματικός Νόμιμος Ελλάδα 10.934.097 10.964.020 - Ήπειρος 336.392 353.883 396.732 Ν. Άρτας 73.620 78.134 97.265 Ν. Ιωαννίνων 161.027 170.239 177.137 Περιοχή Μελέτης 10.144 16.630 25.770 Πηγή: ΕΣΥΕ Απογραφή 2001 Συγκρίνοντας τα τρία είδη των πληθυσμών διαπιστώνεται ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Αυτό εμποδίζει να βρούμε τον ακριβή πληθυσμό της περιοχής καθώς φαίνεται ότι η περιοχή έχει ένα ικανοποιητικό ποσοστό μόνιμου πληθυσμού αλλά ο πραγματικός και ο νόμιμος είναι πολύ περισσότεροι. Ο παραπάνω πίνακας μας δίνει ένα ακόμα πολύ χρήσιμο στοιχείο: ότι υπάρχει ένα σημαντικό μέγεθος του πληθυσμού το οποίο διατηρεί επαφή με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με τον τόπο που καταγράφηκε ή είναι εγγεγραμμένος. Το ότι διατηρεί αυτή τη σχέση μπορεί να αξιοποιηθεί κατάλληλα και να συμβάλλει στην ανάπτυξη της περιοχής. Πίνακας 2: Πληθυσμός Δήμων και Κοινοτήτων Περιοχής Μελέτης 2001 Δήμος/Κοινότητα Μόνιμος Πραγματικός Νόμιμος Δ. Αγνάντων 2.800 4.022 6.142 Δ. Αθαμανίας 4.678 6.382 8.913 Κ. Θεοδωριάνων 263 994 1.282 Κ. Μελισσουργών 121 671 769 Δ. Πραμάντων 1.302 2.194 3.131 Δ. Τζουμέρκων 648 1.228 2.888 Κ. Βαθυπέδου 31 100 713 Κ. Καλαρρύτων 89 223 290 Κ. Ματσουκίου 167 543 555 Κ. Συράκου 45 273 1087 ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 10.144 16.630 25.770 Πηγή: ΕΣΥΕ Απογραφή 2001 Στην περιοχή μελέτης κατοικεί το 6,2% του μόνιμου πληθυσμού του Ν. Ιωαννίνων και το 13,8 % του μόνιμου πληθυσμού του Ν. Άρτας (Πίνακας 1). Καταγράφεται ότι στην περιοχή βρίσκεται το 9,8% του πραγματικού πληθυσμού του Ν. Ιωαννίνων, το 21,3% του 35

πραγματικού πληθυσμού του Ν. Άρτας, το 4,7 % της περιφέρειας Ηπείρου και το 0,15% του πληθυσμού της χώρας. Το μεγάλο ποσοστό του πραγματικού πληθυσμού που ανήκει στο Ν. Άρτας (σχεδόν το ¼ του πληθυσμού του νομού) δικαιολογείται από το γεγονός ότι στην περιοχή μελέτης βρίσκονται οι δυο μεγαλύτεροι σε πληθυσμό δήμοι του νομού μετά το δήμο Αρταίων (όπου βρίσκεται η Άρτα, πρωτεύουσα νομού): ο Δ. Αθαμανίας και ο Δ. Αγνάντων. Επίσης, καταλαμβάνει ένα σημαντικό ποσοστό του πραγματικού πληθυσμού του Ν. Ιωαννίνων και της Περιφέρειας Ηπείρου. Στο σύνολο της χώρας το ποσοστό είναι πολύ μικρό αναδεικνύοντας την πληθυσμιακή υστέρηση τόσο της περιοχής μελέτης όσο και της περιφέρειας Ηπείρου γενικότερα. Η περιφέρεια Ηπείρου περιλαμβάνει μόνο, μόλις το 3,2 % του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 2 ο μεγαλύτερος σε πληθυσμό, μόνιμο πραγματικό και νόμιμο, δήμος της περιοχής μελέτης είναι ο Δ. Αθαμανίας στον οποίο να σημειώσουμε ότι υπάγονται 12 δημοτικά διαμερίσματα. Μικρότερες σε πληθυσμό είναι οι κοινότητες Βαθυπέδου και Συράκου. Ο Δ. Αθαμανίας αντιπροσωπεύει το 38,4% του συνολικού πραγματικού πληθυσμού της περιοχής μελέτης. Ακολουθούν, οι δήμοι Αγνάντων, Πραμάντων και Τζουμέρκων, με ποσοστό: 24,2 %, 13,2 % και 7,4% επί του συνολικού πληθυσμού αντίστοιχα, και οι κοινότητες. Η κοινότητα με το μεγαλύτερο πληθυσμό είναι η κοινότητα Θεοδωριάνων με πληθυσμό 994 κατοίκους ή το 6% του συνολικού πληθυσμού και ακολουθούν οι κοινότητες Μελισσουργών με 671 κατοίκους και Ματσουκίου με 543 κατοίκους. Τέλος, οι κοινότητες Συράκου, Καλαρρύτων και Βαθυπέδου έχουν πληθυσμό που αντιστοιχεί στο 1,6%, στο 1,3% και στο 0,6% του συνολικού πληθυσμού της περιοχής μελέτης. Στη συνέχεια, παρατίθεται ο Πίνακας 3α,β, ο οποίος παρουσιάζει την εξέλιξη του πληθυσμού της περιοχής μελέτης από το 1961 έως το 2001 και τη μεταβολή που παρουσίασε σε αυτό το χρονικό διάστημα. Πίνακας 3α Εξέλιξη Πληθυσμού ανά Δεκαετία 1961 1971 1981 1991 2001 Ελλάδα 8.388.553 8.768.641 9.740.417 10.259.900 10.964.020 Ήπειρος 352.604 310.334 324.541 339.728 353.820 Ν. Άρτας 82.630 78.376 80.044 78.719 78.143 Ν. Ιωαννίνων 155.326 134.688 147.304 158.193 170.293 Περιοχή Μελέτης 23.721 18.467 19.407 15.934 16.630 Πηγή: Απογραφές Πληθυσμού 1961-1971-1981-1991-2001 36

Πίνακας 3β Εξέλιξη Πληθυσμού ανά Δεκαετία 1961-1971 1971-1981 1981-1991 1991-2001 Ελλάδα 4% 1% 5% 7% Ήπειρος -14% 11% 5% 4% Ν. Άρτας -5% 5% -2% -1% Ν. Ιωαννίνων -15% 2% 7% 8% Περιοχή Μελέτης -28% 9% -18% 4% Πηγή: Απογραφές Πληθυσμού 1961-1971-1981-1991-2001 Ο Πίνακας 3β μας δείχνει το πώς επηρεάστηκε η περιοχή από τα τρία μεγάλα κύματα μετανάστευσης που συνέβησαν στην Ελλάδα. Η περιοχή μελέτης παρουσιάζει μείωση της τάξης του 30%. Παρουσιάζει σχεδόν τη διπλάσια μείωση από ότι ο νομός Ιωαννίνων και η περιφέρεια Ηπείρου. Η μείωση στην περιοχή είναι ακόμη μεγαλύτερη από τη μείωση στην Άρτα, γιατί εκείνη την εποχή υπήρχαν θέσεις εργασίας λόγω της υψηλής παραγωγής των πορτοκαλιών στην πεδιάδα της Άρτας. Αντίθετα, οι ορεινές περιοχές δεν είχαν να προσφέρουν εργασία στους κατοίκους της περιοχής, οπότε αναγκάστηκαν να τις εγκαταλείψουν. Την περίοδο 1971-1981 η περιοχή μελέτης παρουσίαζε αύξηση του πληθυσμού, όπως και οι νομοί Άρτας και Ιωαννίνων, η περιφέρεια και η χώρα. Το μεγάλο κύμα της μετανάστευσης από την ύπαιθρο προς τα αστικά κέντρα της δεκαετίας του 80 επηρέασε σημαντικά και αρνητικά την περιοχή μελέτης προκαλώντας την περίοδο 1981-1991 μείωση 18%. Αρνητική μεταβολή παρουσίασε και ο νομός Άρτας. Αντίθετα, η Ήπειρος, ο Ν. Ιωαννίνων παρουσιάζουν θετική μεταβολή η οποία κυμαίνεται στα ίδια επίπεδα με τη χώρα. Από το 1991 έως το 2001 η θετική μεταβολή του πληθυσμού συνεχίζεται σε όλες τις περιοχές εκτός της Άρτας που συνεχίζει να μειώνεται. Ειδικότερα, στην περιοχή μελέτης η μεταβολή παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 4α,β). Πίνακας 4α Πληθυσμός 1961-2001στους Δήμους και τις Κοινότητες Δήμος/Κοινότητα 1961 1971 1981 1991 2001 Δ. Αγνάντων 6.701 5.070 5.514 3.910 4.022 Δ. Αθαμανίας 9.243 7.382 7.473 6.226 6.382 Κ. Θεοδωριάνων 269 170 442 799 994 Κ. Μελισσουργών 158 74 1.011 1.036 671 Δ. Πραμάντων 3.292 2.447 2.006 1.790 2.194 Δ. Τζουμέρκων 3.259 2.753 2.237 1.578 1.228 Κ. Βαθυπέδου 114 35 62 66 100 Κ. Καλαρρύτων 357 268 231 156 223 Κ. Ματσουκίου 310 257 354 232 543 Κ. Συράκου 18 11 77 141 273 ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 23.721 18.467 19.407 15.934 16.630 Πηγή: Απογραφές Πληθυσμού 1961-1971-1981-1991-2001 37