Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων #4. Οκτώβριος-Νοέµβριος 2017

Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων #4 Οκτώβριος-Νοέµβριος 2017

Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων Ινστιτούτο ΕΝΑ Οκτώβριος Νοέμβριος 2017 Ομάδα Οικονομικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Επιστημονικοί Υπεύθυνοι: Αιμ. Μαρσέλλου - Η. Κωσταράκος (ESRI) Σχόλια και παρατηρήσεις μπορούν να αποστέλλονται στο info@enainstitute.org! 1

Το Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων είναι μια πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ. Στόχος είναι η παροχή έγκυρης, συστηματικής και σφαιρικής πληροφόρησης για τις τάσεις και εξελίξεις της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Έχοντας ως σημείο αναφοράς την ιδρυτική Διακήρυξη του ΕΝΑ, το Δελτίο ιχνηλατεί το κοινωνικό αποτύπωμα των οικονομικών πολιτικών στην κοινωνική ευημερία και την ανάπτυξη, αξιοποιώντας επιλεκτικά δείκτες διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και ποικίλων θεωρητικών προσεγγίσεων. Όλα τα στοιχεία προέρχονται από επίσημες πηγές. Η ανάλυση και ερμηνεία τους γίνεται από την Ομάδα Οικονομικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του ΕΝΑ. Το Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων θα επικαιροποιείται σε μηνιαία βάση. Απευθύνεται τόσο σε ειδήμονες που θέλουν να έχουν γρήγορη πρόσβαση στη σχετική πληροφόρηση και ανάλυση σε συνοπτική και συγκεντρωτική μορφή, όσο και σε μη ειδικούς που ενδιαφέρονται για μια κατά το δυνατόν εύληπτη και κατατοπιστική παρουσίαση ενός μεγάλου όγκου μεγεθών που σχετίζονται με την κοινωνική ευημερία πέρα από τη στενή οικονομική της διάσταση, όπως αυτή αποτυπώνεται στο δείκτη ΑΕΠ και τις συνιστώσες του. Το Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων αποβλέπει πρωτίστως στην ενσωμάτωση δεικτών που αποτυπώνουν τις εξελίξεις και τις επιδόσεις σε βασικούς τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας όπως η απασχόληση, η ασφάλιση, η υγεία, η εκπαίδευση, το περιβάλλον και η κοινωνική δικαιοσύνη και ευημερία. Στην κατεύθυνση αυτή αξιοποιεί τους δείκτες των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, τους δείκτες της στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη Ευρώπη 2020 αλλά και δείκτες κοινωνικής ευημερίας που προτείνονται σε έρευνες της Eurostat και της Παγκόσμιας Τράπεζας. 1

Πίνακας περιεχομένων Ευρετήριο Πινάκων... 3 Ευρετήριο Διαγραμμάτων... 4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 2. ΕΡΓΑΣΙΑ... 11 2.1. Απασχόληση... 11 2.2. Μισθοί... 15 2.3. Ανεργία... 16 3. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ... 18 3.1. Εξέλιξη ΑΕΠ... 18 3.2. Άμεσες Ξένες Επενδύσεις... 19 3.3. Εξωτερικός Τομέας... 20 3.4. Τουρισμός... 23 3.5. Δημόσια Οικονομικά... 24 3.5.1. Χρονοδιάγραμμα Λήξης Χρέους Κεντρικής Διοίκησης... 24 3.5.2. Εκτέλεση Προϋπολογισμού και οφειλές δημοσίου... 25 3.6. Πληθωρισμός... 26 3.7. Δείκτες Οικονομικού Κλίματος... 26 3.8. Δείκτες Κύκλου Εργασιών και Παραγωγής... 28 3.9. Χρηματοπιστωτικός Τομέας... 30 3.9.1. Καταθέσεις Νοικοκυριών και Επιχειρήσεων... 30 3.9.2. Χρηματοδότηση Νοικοκυριών και Επιχειρήσεων... 31 3.9.3. Μη Εξυπηρετούμενα Ανοίγματα (ΜΕΑ)... 32 4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ... 33 4.1. Υγεία... 33 4.2. Δημογραφικές Τάσεις... 35 4.3. Παιδεία... 36 4.3.1. Δαπάνες για Έρευνα και Καινοτομία... 37 5. ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ... 39 5.1. Δείκτες φτώχειας... 39 5.2. Δείκτες Ανισότητας... 41 6. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ... 41 2

Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 1: Προσλήψεις/αποχωρήσεις Νοέμβριος 2017 και Ιαν.- Νοεμ. 2017 12 Πίνακας 2: Καθαρές ροές μισθωτής απασχόλησης ανά μήνα το α δεκάμηνο του 2017 12 Πίνακας 3: Εξαγωγές Εισαγωγές. Ιανουάριος-Σεπτέμβριος 2016-2017 (σε εκατ. ευρώ) 23 Πίνακας 4: Δαπάνες για Υγεία (εκατ. ευρώ) 33 Πίνακας 5: Δαπάνες για Εκπαίδευση (σε εκατ. ευρώ) 36 Πίνακας 6: Δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη και Δείκτης Έντασης Έρευνας και Ανάπτυξης 37 Πίνακας 7: Εξέλιξη των δαπανών για Έρευνα και Ανάπτυξη στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση 38 Πίνακας 8: Συμμετοχή του κράτους στις δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη (εκατ. ευρώ) 38 Πίνακας 9: Κατώφλι κινδύνου φτώχειας 39 Πίνακας 10: Κίνδυνος φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις 40 Πίνακας 11: Κίνδυνος φτώχειας πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις 40 Πίνακας 12: Κίνδυνος φτώχειας εργαζομένων μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (πλήρης και μερική απασχόληση) 40 Πίνακας 13: Δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini) 41 Πίνακας 14: Δείκτης κατανομής του εισοδήματος σε πεντημόρια (S80/S20). 41 3

Ευρετήριο Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Απασχολούμενοι και άνεργοι (εκατ. άτομα) 11 Διάγραμμα 2: Εργατικό Δυναμικό και μη οικονομικά ενεργός πληθυσμός (εκατ. άτομα) 12 Διάγραμμα 3: Ισοζύγιο ροών μισθωτής απασχόλησης α' ενδεκάμηνου 2001 2017. 13 Διάγραμμα 4: Προσλήψεις (%) ανά είδος σύμβασης εργασίας (Ιαν.-Νοέμ. 2017) 13 Διάγραμμα 5: Πλήρης και μερική απασχόληση σε Ελλάδα και ΕΕ (α τρίμ. 2008- β τρίμ. 2017) 14 Διάγραμμα 6: Ποσοστό απασχόλησης ατόμων ηλικίας 20-64 ως προς τον πληθυσμό 14 Διάγραμμα 7: Εξέλιξη δείκτη μισθών (γ τρίμ. 2009-2017) 15 Διάγραμμα 8: Κατώτατοι (μεικτοί) μηνιαίοι μισθοί 16 Διάγραμμα 9: Ποσοστό ανεργίας (Ιαν. 2015-Σεπτ. 2017) 17 Διάγραμμα 10: Ετήσια μεταβολή ΑΕΠ (προσέγγιση δαπάνης) και συμβολή των συνιστωσών του ΑΕΠ στο ρυθμό μεταβολής 19 Διάγραμμα 11: Ετήσια μεταβολή ΑΕΠ (προσέγγιση παραγωγής) και συμβολή κλάδων στο ρυθμό μεταβολής της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας 19 Διάγραμμα 12: Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (εκατ. ευρώ) 20 Διάγραμμα 13: Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (εκατ. ευρώ) 20 Διάγραμμα 14: Δείκτης Κάλυψης Εισαγωγών και Δείκτης Εισαγωγικής Διείσδυσης 21 Διάγραμμα 15: Εξαγωγές, Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών (εκατ. ευρώ) 21 Διάγραμμα 16: Ταξιδιωτικές Εισπράξεις και Αφίξεις Τουριστών (Σεπτέμβριος, 2012-2017) 24 Διάγραμμα 17: Χρονοδιάγραμμα Λήξης Χρέους Κεντρικής Διοίκησης την 30/09/2017 (σε εκατ. ευρώ) 24 Διάγραμμα 18: Οφειλές Δημοσίου (εκατ. ευρώ) 25 Διάγραμμα 19: Ετήσιος πληθωρισμός (2009=100) 26 Διάγραμμα 20: Δείκτης Οικονομικού Κλίματος, Σύνολο Οικονομίας 27 Διάγραμμα 21: Κλαδικοί Δείκτες Επιχειρηματικών Προσδοκιών 27 Διάγραμμα 22: Μηνιαία εξέλιξη Αναθεωρημένου Δείκτη Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία (χωρίς εποχική διόρθωση) 28 Διάγραμμα 23: Εποχικά διορθωμένος Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής και ετήσιες μεταβολές _ 29 Διάγραμμα 24: Καταθέσεις νοικοκυριών (σε εκατ. ευρώ) 31 Διάγραμμα 25: Καταθέσεις μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (σε εκατ. ευρώ) 31 Διάγραμμα 26: Χρηματοδότηση νοικοκυριών και μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (υπόλοιπα τέλους περιόδου, σε εκατ. ευρώ) 32 Διάγραμμα 27: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (% επί του συνόλου) 33 Διάγραμμα 28: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (εκατ. ευρώ) 34 Διάγραμμα 29: Δημόσιες Δαπάνες Υγείας ανά κάτοικο (USD PPP) και (%) Μεταβολή Δαπανών Υγείας ανά Κάτοικο 34 Διάγραμμα 30: Γεννήσεις (2000-2016) Διάγραμμα 31: Ρυθμός γεννήσεων ανά 1000 κατ. 35 Διάγραμμα 32: Μέση ηλικία μητέρας Διάγραμμα 33: Προσδόκιμο ζωής 35 Διάγραμμα 34: Δείκτης Γονιμότητας 36 Διάγραμμα 35: Κρατικές δαπάνες για Εκπαίδευση (% ΑΕΠ) 37 Διάγραμμα 36: Δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη σε Ελλάδα και ευρωζώνη (% ΑΕΠ) 38 Διάγραμμα 37: Εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, Δείκτης (1990=100) 42 4

Διάγραμμα 38: Εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στους κλάδους που δεν περιλαμβάνονται στο ΣΕΔΕ (εκατ. τόνοι ισοδύναμου CO2) 42 Διάγραμμα 39: Ποσοστό (%) Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας 43 Διάγραμμα 40: Πρωτογενής κατανάλωση ενεργείας (εκατ. τόνοι ισοδύναμου πετρελαίου - ΤΟΕ) 44 Διάγραμμα 41: Τελική κατανάλωση ενέργειας (εκατ. τόνοι ισοδύναμου πετρελαίου - ΤΟΕ) 44 5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σημαντικότερες εξελίξεις στην Ελληνική Οικονομία Το πραγματικό ΑΕΠ του γ τριμήνου του 2017 κατέγραψε θετικό ρυθμό μεταβολής για τρίτο συνεχές τρίμηνο, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 1,3% σε ετήσια βάση και κατά 0,3% σε τριμηνιαία βάση. Η απασχόληση συνεχίζει να εξελίσσεται θετικά. Το εποχικά διορθωμένο ποσοστό ανεργίας τον Σεπτέμβριο του 2017 διαμορφώθηκε στο 20,5% από 23,2% τον Σεπτέμβριο του 2016 και 20,7% τον Αύγουστο του 2017. Κατά το πρώτο ενδεκάμηνο του 2017 το ισοζύγιο ροών μισθωτής απασχόλησης ανήλθε σε 128.230, ενώ επί του συνόλου των προσλήψεων το 54,7% φορά σε ευέλικτες μορφές εργασίας. Στο ταξιδιωτικό ισοζύγιο τον Σεπτέμβριο του 2017 καταγράφηκε σημαντική αύξηση κατά 17,2% σε ετήσια βάση. Σωρευτικά κατά το πρώτο εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2017 παρουσίασε αύξηση κατά 12,4% σε σύγκριση με το αντίστοιχο εννεάμηνο του 2016. Το ισοζύγιο μεταφορών κατέγραψε σημαντική αύξηση κατά 20,4% το Σεπτέμβριο του 2017 σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016, ενώ σωρευτικά κατά το πρώτο εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2017 αύξηση κατά 21,8% σε σύγκριση με το αντίστοιχο εννεάμηνο του 2016. Οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών κατέγραψαν σημαντική βελτίωση για πέμπτο συνεχές τρίμηνο φτάνοντας τα επίπεδα του γ τριμήνου του 2008: αύξηση κατά 7,8% σε ετήσια βάση και 5,0% σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017. Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία της βιομηχανίας 1 ενισχύεται για ένατο συνεχές τρίμηνο σε ετήσια βάση. Το γ τρίμηνο του 2017 ο κλάδος της βιομηχανίας ενισχύθηκε κατά 7,1% σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2016 και κατά 1,6% σε σχέση με το β τρίμηνο του 2017. Μακροοικονομικές εξελίξεις Το πραγματικό ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,3% σε ετήσια βάση το γ τρίμηνο του 2017 και κατά 0,3% σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017. Σε επίπεδο εννεάμηνου το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,1% σε ετήσια βάση. Η συνολική τελική καταναλωτική δαπάνη μειώθηκε κατά 1,0% σε ετήσια βάση, και παρέμεινε σχετικά σταθερή σε σχέση με το β τρίμηνο σημειώνοντας μείωση κατά 0,1%. Η μείωση αυτή οφείλεται στην έντονη πτώση της δημόσιας 2 κατανάλωσης κατά 2,2% σε ετήσια βάση, καθώς η ιδιωτική κατανάλωση δεν παρουσίασε κάποια μεταβολή. Ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου κατέγραψε μείωση κατά 8,5% σε ετήσια βάση, και κατά 6,1% σε σχέση με το β τρίμηνο του 2017. Η μείωση αυτή πιθανόν συνδέεται με την υστέρηση των δαπανών του 1 Ορυχεία και λατομεία, μεταποίηση, ενέργεια, παροχή νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων, εξυγίανση. 2 Η μείωση αυτή οφείλεται στην προσαρμογή των τριμηνιαίων εθνικών λογαριασμών στα αναθεωρημένα ετήσια στοιχεία σύμφωνα με το ESA 2010. 6

Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Σωρευτικά το α εννεάμηνο, οι επενδύσεις σε πάγιο κεφάλαιο αυξήθηκαν κατά 2,6% σε ετήσια βάση, κάτι που όμως οφείλεται κυρίως σε παραγγελίες πλοίων που πραγματοποιήθηκαν κατά το α τρίμηνο του 2017. Οι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών κατέγραψαν σημαντική βελτίωση για πέμπτο συνεχές τρίμηνο φτάνοντας τα επίπεδα του γ τριμήνου του 2008: αύξηση κατά 7,8% σε ετήσια βάση και 5,0% σε σχέση με το β τρίμηνο του 2017. Η αύξηση αυτή οφείλεται πρωτίστως στις εξαγωγές υπηρεσιών (αύξηση κατά 12,6% σε ετήσια βάση και 9,8% σε σχέση με το προηγούμενο τρίμηνο), οι οποίες συνδέονται με τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες και τη ναυτιλία, και δευτερευόντως στις εξαγωγές αγαθών (αύξηση κατά 2,8% σε ετήσια βάση, μείωση όμως 0,6% σε σχέση με το προηγούμενο τρίμηνο). Οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών κατέγραψαν σημαντική άνοδο κατά 9,3% σε ετήσια βάση και κατά 0,4% σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017. Ειδικότερα, οι εισαγωγές αγαθών αυξήθηκαν εντονότερα (κατά 9,2%) από αυτές των υπηρεσιών (κατά 6,9%) σε ετήσια βάση ενώ αντιστρέφεται η σχέση σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017 (-0,6% και +3,3%, αντίστοιχα). Ο πληθωρισμός παραμένει σε θετικό πρόσημο για δωδέκατο συνεχή μήνα, με το Γενικό Δείκτη Τιμών Καταναλωτή να παρουσιάζει αύξηση κατά 1,1% σε σχέση με τον Νοέμβριο του 2016. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις τον Σεπτέμβριο του 2017 ανήλθαν σε 304,9 εκατ. ευρώ έναντι 377,9 εκατ. ευρώ τον Αύγουστο του 2017. Η αύξηση αυτή οφείλεται στην πώληση του 100% της ΤΡΑΙΝΟΣΕ A.E. στην ιταλική εταιρία Ferrovie dello Stato Italiane S.p.A. Σωρευτικά, το πρώτο εννεάμηνο του 2017 οι ΑΞΕ διαμορφώθηκαν στα 2,9 δισεκ. ευρώ, ποσό που έχει ήδη ξεπεράσει το συνολικό αποτέλεσμα του 2016 ύψους 2,8 δισεκ. ευρώ. Ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος για το σύνολο της οικονομίας το Νοέμβριο του 2017 ανήλθε στις 98,4 μονάδες παραμένοντας στα ίδια επίπεδα με τον Οκτώβριο του 2017 (98,3 μονάδες). Ο Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης τον Νοέμβριο του 2017 παραμένει στα ίδια περίπου επίπεδα για τρίτο συνεχή μήνα διαμορφούμενος στις -53,8 μονάδες. Ο Γενικός Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής παρουσίασε ελαφρά αύξηση 0,5% τον Οκτώβριο του 2017 σε σύγκριση με τον αντίστοιχο δείκτη του Οκτωβρίου του 2016. Ο Γενικός Δείκτης του Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία (σύνολο εγχώριας και εξωτερικής αγοράς) μειώθηκε κατά 0,8% το Σεπτέμβριο του 2017 σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016, ενώ σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017 αυξήθηκε κατά 8,6%. Σωρευτικά, το δωδεκάμηνο Οκτωβρίου 2016 - Σεπτεμβρίου του 2017 ο μέσος Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία αυξήθηκε κατά 11,2% σε σύγκριση με το αντίστοιχο δωδεκάμηνο του 2015-2016. Ο (ε.δ.) Δείκτης Υπευθύνων Προμηθειών της IHS Markit το Νοέμβριο του 2017 καταγράφει την έκτη συνεχή βελτίωση των συνθηκών του ελληνικού μεταποιητικού τομέα. Ο δείκτης έκλεισε στις 52,2 μονάδες ελαφρώς, ενισχυμένος σε σχέση με τον Οκτώβριο (52,1 μονάδες). 7

Ο Γενικός Δείκτης Όγκου στο Λιανικό Εμπόριο μειώθηκε κατά 0,8% τον Σεπτέμβριο του 2017 σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016. Η μείωση αυτή προήλθε κυρίως από τα καταστήματα καυσίμων και λιπαντικών αυτοκινήτων (- 2,5%), φαρμακείων και καλλυντικών (-1,4%) και των βιβλίων, χαρτικών και λοιπών ειδών (-0,5%). Τον Σεπτέμβριο του 2017 η οικοδομική δραστηριότητα (Ιδιωτική - Δημόσια) παρουσίασε μείωση κατά 3,0% στον αριθμό των οικοδομικών αδειών και κατά 3,1% στον όγκο σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016. Σωρευτικά, το εννεάμηνο Ιανουάριος Σεπτέμβριος 2017 η Συνολική Οικοδομική Δραστηριότητα αυξήθηκε κατά 8,5% στον αριθμό των οικοδομικών αδειών και κατά 15,0% στον όγκο σε σχέση με το α εννεάμηνο του 2016. Ο Δείκτης Παραγωγής στις Κατασκευές το γ τρίμηνο του 2017 παρουσίασε μείωση 33,3% σε ετήσια βάση, ενώ σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017 μειώθηκε κατά 14,7%. Ο ίδιος δείκτης με εποχική διόρθωση παρουσίασε μείωση κατά 18,9%. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τον Σεπτέμβριο του 2017 παρουσίασε πλεόνασμα ύψους 1,2 δισεκ. ευρώ, υψηλότερο κατά 348 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016. Η μεταβολή αυτή οφείλεται κυρίως στην αύξηση του πλεονάσματος του ισοζυγίου υπηρεσιών, ενώ μικρή συμβολή είχε η μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών. Τα ισοζύγια πρωτογενών και δευτερογενών εισοδημάτων, από την άλλη, διεύρυναν ελαφρώς τα ελλείμματά τους. Οι ταξιδιωτικές εισπράξεις αυξήθηκαν κατά 15,5% τον Σεπτέμβριο του 2017 σε σύγκριση με τον αντίστοιχο μήνα του 2016. Συγκεκριμένα, οι εισπράξεις από κατοίκους των χωρών της ΕΕ-28 διαμορφώθηκαν στα 1.713,5 εκατ. ευρώ (αύξηση 12,4%), ενώ οι εισπράξεις από κατοίκους των χωρών εκτός της ΕΕ-28 διαμορφώθηκαν στα 691,0 εκατ. ευρώ (αύξηση 26,9%). Δημοσιονομικά δεδομένα Το ισοζύγιο του κρατικού προϋπολογισμού (προσωρινά στοιχεία), το ενδεκάμηνο Ιανουαρίου Νοεμβρίου 2017, εμφάνισε έλλειμμα ύψους 763 εκατ. ευρώ έναντι στόχου για έλλειμμα 2.347 εκατ. ευρώ βάσει των αναθεωρημένων εκτιμήσεων που περιλαμβάνονται στην Εισηγητική Έκθεση του Προϋπολογισμού 2018. Το πρωτογενές αποτέλεσμα είναι πλεονασματικό ύψους 4.658 εκατ. ευρώ έναντι στόχου για πρωτογενές πλεόνασμα 3.074 εκατ. ευρώ το α ενδεκάμηνο του 2017. Τα καθαρά έσοδα ανήλθαν σε 45.142 εκατ. ευρώ, μειωμένα κατά 146 εκατ. ευρώ ή 0,3% σε σχέση με τον στόχο. Αυτό οφείλεται στο ότι τα αυξημένα έναντι του στόχου καθαρά έσοδα του τακτικού προϋπολογισμού κατά 517 εκατ. ευρώ υπολείπονται των μειωμένων έναντι του στόχου εσόδων του ΠΔΕ κατά 664 εκατ. ευρώ. Οι δαπάνες του κρατικού προϋπολογισμού ανήλθαν στα 45.905 εκατ. ευρώ, μειωμένες κατά 1.731 εκατ. ευρώ έναντι του στόχου. Αυτό οφείλεται σχεδόν ισομερώς στις μειωμένες έναντι του στόχου δαπάνες του τακτικού προϋπολογισμού και του ΠΔΕ κατά 913 εκατ. ευρώ και 818 εκατ. ευρώ, αντίστοιχα. 8

Χρηματοπιστωτικός Τομέας Οι καταθέσεις των νοικοκυριών και των ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων αυξήθηκαν κατά 585 εκατ. ευρώ τον Οκτώβριο του 2017, έναντι αύξησης κατά 190 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Οι καταθέσεις των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων μειώθηκαν κατά 85 εκατ. ευρώ τον Οκτώβριο του 2017, έναντι αύξησης κατά 420 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Από την άλλη, οι καταθέσεις των ασφαλιστικών επιχειρήσεων και των λοιπών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων αυξήθηκαν κατά 537 εκατ. ευρώ, έναντι μείωσης κατά 657 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Στις 14 Δεκεμβρίου 2017 το ανώτατο όριο παροχής ρευστότητας προς την ελληνική οικονομία μέσω του μηχανισμού ELA ορίστηκε στα 24,8 δισεκ. ευρώ, μειωμένο κατά 1,0 δισεκ. ευρώ. Οι τράπεζες πέτυχαν τους αναθεωρημένους επί το καλύτερο επιχειρησιακούς στόχους τόσο για το ύψος των ΜΕΑ όσο και των ΜΕΔ, καθώς αυτά είναι χαμηλότερα κατά 0,8% (ή 796 εκατ. ευρώ) και 0,1% (ή 89 εκατ. ευρώ) αντίστοιχα από το στόχο που είχε τεθεί, με τα ΜΕΑ να διαμορφώνονται στα 99,1 δισεκ. ευρώ και τα ΜΕΔ στα 70,2 δισεκ. ευρώ. Εδραίωση συνθηκών σταθερής ανάπτυξης και παράγοντες από τους οποίους θα εξαρτηθεί ο δυναμισμός της ανάκαμψης Το 2017 φαίνεται να αναδεικνύεται στο έτος που η οικονομία άφησε πίσω την ύφεση και πέρασε στη φάση της ανάπτυξης, επιτυγχάνοντας θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης για τρίτο συνεχές τρίμηνο. Κινητήρια δύναμη της μεγέθυνσης του πραγματικού ΑΕΠ σε ετήσια βάση υπήρξαν οι εξαγωγές (+7,8% y-o-y) από την πλευρά της ζήτησης και ο κλάδος της βιομηχανίας (+7,1% y-o-y) από την πλευρά της παραγωγής. Σε τριμηνιαία βάση, εκτός από τις εξαγωγές, θετική επίδραση στο ΑΕΠ του γ τριμήνου είχε η δημόσια κατανάλωση (0,9% q-o-q), ενώ από την πλευρά της παραγωγής οι κατασκευές (2,1% q- o-q) και το εμπόριο (0,9% q-o-q) συνέβαλαν στην αύξησή του κατά 0,3%. Την ίδια στιγμή, η απασχόληση συνεχίζει να εξελίσσεται θετικά, καθώς την τελευταία πενταετία έχουν δημιουργηθεί κατά μέσο όρο πάνω από 100.000 νέες θέσεις εργασίας στον ιδιωτικό κυρίως τομέα, με μεγάλο ποσοστό των προσλήψεων ωστόσο να αφορά σε ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Τέλος, δε μπορεί παρά να προβληματίζει η αρνητική επίδραση των επενδύσεων σε πάγιο κεφάλαιο (-8,5% y-o-y, -6,1% q-o-q) αλλά και η στασιμότητα της ιδιωτικής κατανάλωσης (0,03% y-o-y, -0,3% q-o-q). Οι παραπάνω εξελίξεις αναδεικνύουν δύο κρίσιμα ζητήματα: Αφενός τους περιορισμούς που θέτουν οι αυστηρές συνθήκες λιτότητας, αφετέρου, και ίσως μεγαλύτερης σημασίας, την ανάγκη για επιτάχυνση του αργού, ωστόσο υπαρκτού, παραγωγικού μετασχηματισμού της οικονομίας. Αναδεικνύεται με άλλα λόγια μια διττή αναγκαιότητα. Από τη μία, πώς μετά το τέλος του Προγράμματος οι δημοσιονομικές συνθήκες θα είναι τέτοιες που να επιτρέπουν και να ενθαρρύνουν την αναπτυξιακή δυναμική, από την άλλη την αναγκαιότητα ανάπτυξης ενός παραγωγικού τομέα ικανού να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των ανταγωνιστικών συνθηκών του διεθνούς καταμερισμού εργασίας. Η αναγκαιότητα αυτή ωστόσο θα πρέπει να επιτευχθεί στο πλαίσιο ενός βιώσιμου και εξωστρεφούς προτύπου ανάπτυξης, με όρους κοινωνικής 9

δικαιοσύνης, που θα επιδιώκει τη βελτίωση της παραγωγικότητας της εργασίας μέσω των επενδύσεων σε νέες τεχνολογίες και της αναβάθμισης του ανθρώπινου κεφαλαίου και όχι μέσω φθηνών και ευέλικτων μορφών απασχόλησης. Η τρέχουσα συγκυρία χαρακτηρίζεται από αρκετές ευνοϊκές εξελίξεις κυρίως στο πεδίο των δημόσιων οικονομικών. Η τρίτη αξιολόγηση του προγράμματος εξελίχθηκε ομαλά χωρίς καθυστερήσεις κάτι που όχι μόνο αποκλείει ένα νέο κύκλο αβεβαιότητας αλλά και δημιουργεί συνθήκες προβλεψιμότητας για το βραχύ μέλλον. Θετικό βήμα αποτελεί και η ανταλλαγή είκοσι ομολόγων χαμηλής ρευστότητας του PSI ύψους 30 δισεκ. ευρώ με πέντε νέα ομόλογα χρονικής διάρκειας 5, 10, 15 και 25 ετών για το αξιόχρεο της ελληνικής οικονομίας και τη διευκόλυνσή της κατά την επάνοδό της στις αγορές. Συνυπολογίζοντας τη δοκιμαστική έξοδο στις αγορές το καλοκαίρι του 2017, την υποχώρηση των επιτοκίων ομολόγων βραχυχρόνιου δανεισμού του Ελληνικού Δημοσίου σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα από το ξέσπασμα της κρίσης, αλλά και την αποκλιμάκωση των αποδόσεων του 10ετούς ομολόγου, δημιουργείται ένα θετικό momentum για τη δυνατότητα δανεισμού της Ελλάδας από τις αγορές, μετά την επικείμενη ολοκλήρωση του Προγράμματος τον Αύγουστο του 2018. 10

Ιαν-2015 Φεβ-2015 Μάρ-2015 Απρ-2015 Μάι-2015 Ιού-2015 Ιού-2015 Αύγ-2015 Σεπ-2015 Οκτ-2015 Νοέ-2015 Δεκ-2015 Ιαν-2016 Φεβ-2016 Μάρ-2016 Απρ-2016 Μάι-2016 Ιού-2016 Ιού-2016 Αύγ-2016 Σεπ-2016 Οκτ-2016 Νοέ-2016 Δεκ-2016 Ιαν-2017 Φεβ-2017 Μάρ-2017 Απρ-2017 Μάι-2017 Ιού-2017 Ιού-2017 Αύγ-2017 Σεπ-2017 Απασχολούμενοι σε εκ. Άνεργοι σε εκ. 2. ΕΡΓΑΣΙΑ 2.1. Απασχόληση Η απασχόληση εξακολουθεί να εξελίσσεται θετικά και τον Σεπτέμβριο του 2017, με τον αριθμό των απασχολουμένων να ανέρχεται σε 3.800.254 άτομα και των ανέργων σε 981.126 άτομα. Αναλυτικότερα, οι απασχολούμενοι αυξήθηκαν κατά 2,9% (ή 105.773 άτομα) σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016 και κατά 0,3% (ή 9.980 άτομα) σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017. Οι δε άνεργοι μειώθηκαν κατά 12,1% (ή 135.161 άτομα) σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016 και κατά 0,6% (ή 6.018 άτομα) σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017. Διάγραμμα 1: Απασχολούμενοι και άνεργοι (εκατ. άτομα) 3,9 1.250 3,8 1.200 3,8 3,7 3,7 3,6 3,6 1.150 1.100 1.050 1.000 3,5 950 Απασχολούμενοι Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) Άνεργοι Το εργατικό δυναμικό (απασχολούμενοι και άνεργοι) παρέμεινε στα ίδια επίπεδα σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017 (+0,08%), ενώ σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016 μειώθηκε κατά 0,6%. Ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός σημείωσε ελαφρά υποχώρηση κατά 0,1% σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016 και κατά 0,2% σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017. 11

Ιαν-2015 Φεβ-2015 Μάρ-2015 Απρ-2015 Μάι-2015 Ιού-2015 Ιού-2015 Αύγ-2015 Σεπ-2015 Οκτ-2015 Νοέ-2015 Δεκ-2015 Ιαν-2016 Φεβ-2016 Μάρ-2016 Απρ-2016 Μάι-2016 Ιού-2016 Ιού-2016 Αύγ-2016 Σεπ-2016 Οκτ-2016 Νοέ-2016 Δεκ-2016 Ιαν-2017 Φεβ-2017 Μάρ-2017 Απρ-2017 Μάι-2017 Ιού-2017 Ιού-2017 Αύγ-2017 Σεπ-2017 Εργατικό Δυναμικό σε εκατ. άτομα Διάγραμμα 2: Εργατικό Δυναμικό και μη οικονομικά ενεργός πληθυσμός (εκατ. άτομα) 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,7 4,7 4,7 3,4 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,2 3,2 3,2 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) Εργατικό Δυναμικό (απασχολούμενοι και άνεργοι) Μη ενεργοί Σύμφωνα με το σύστημα «Εργάνη», τον Νοέμβριο του 2017 προκύπτει αρνητικό ισοζύγιο προσλήψεων αποχωρήσεων, ύψους -39.221 θέσεων εργασίας, ως αποτέλεσμα του τέλους της τουριστικής περιόδου. Σε σύγκριση με τον Νοέμβριο του 2016 το ισοζύγιο είναι χαμηλότερο κατά -1.554 θέσεις εργασίας. Οι αναγγελίες πρόσληψης ανήλθαν στις 169.819, ενώ οι αποχωρήσεις σε 209.040, από τις οποίες οι 144.347 προήλθαν από καταγγελίες συμβάσεων αορίστου χρόνου ή λήξεις συμβάσεων ορισμένου χρόνου και οι 64.693 από οικειοθελείς αποχωρήσεις (Πίνακας 1). Σωρευτικά, το ενδεκάμηνο Ιανουαρίου Νοεμβρίου του 2017 οι αναγγελίες προσλήψεων ανήλθαν σε 2.228.334, ενώ οι αποχωρήσεις σε 2.100.104, εκ των οποίων οι 1.184.645 ήταν αποτέλεσμα καταγγελιών συμβάσεων αορίστου χρόνου ή λήξεων συμβάσεων ορισμένου χρόνου και οι 915.459 οικειοθελών αποχωρήσεων. Κατά συνέπεια, το ισοζύγιο ροών μισθωτής απασχόλησης του α ενδεκάμηνου του 2017 διαμορφώθηκε στις 128.230 θέσεις εργασίας, κατά 3.102 θ. ε. υψηλότερα από το αντίστοιχο ενδεκάμηνο του 2016. Πίνακας 1: Προσλήψεις/αποχωρήσεις Νοέμβριος 2017 και Ιαν.- Νοεμ. 2017 (σε θέσεις εργασίας) Α 11μηνο Α 11μηνο Νοέμ. 2017 Νοέμ. 2016 Διαφορά 2017 2016 Διαφορά (1) (2) (1 2) (3) (4) (3-4) Ι. Προσλήψεις 169.819 157.385 12.434 2.228.334 1.987.838 240.496 ΙΙ. Αποχωρήσεις* 209.040 195.052 13.988 2.100.104 1.862.710 237.394 Α. Καταγγελίες συμβάσεων αορίστου χρόνου και λήξεις 144.347 128.074 16.273 1.184.645 1.059.001 125.644 συμβάσεων ορισμένου χρόνου. Β. Οικειοθελείς αποχωρήσεις 64.693 66.978-2.285 915.459 803.709 111.750 ΙΙΙ. Ισοζύγιο (Ι-ΙΙ) -39.221-37.667-1.554 128.230 125.128 3.102 Πηγή: ΕΡΓΑΝΗ Πίνακας 2: Καθαρές ροές μισθωτής απασχόλησης ανά μήνα το α δεκάμηνο του 2017 Καθαρές Ροές Ιαν. Φεβ. Μαρ. Απρ. Μάιος Ιουν. Ιουλ. Αυγ. Σεπτ. Οκτ. Νοεμ. Δεκ. 2017-29.817 24.938 38.517 92.132 89.534 40.599 7.242-14.402 17.128-98.420-39.221 - Πηγή: ΕΡΓΑΝΗ 12

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Διάγραμμα 3: Ισοζύγιο ροών μισθωτής απασχόλησης α' ενδεκάμηνου 2001 2017. 120000 83.142 125.128 128.230 113.489 99.956 91.874 70000 20000 59.167 48.275 47.735 29.152 28.656 17.395 27.522-30000 -80000-56.345-62.695-50.965-130000 -100.137 Πηγή: ΕΡΓΑΝΗ Το μερίδιο πλήρους απασχόλησης στο σύνολο των προσλήψεων αυξάνεται στο 42,0% τον Νοέμβριο από 37,7% τον Οκτώβριο. Η μερική απασχόληση υποχώρησε στο 43,5% από 47,8% τον Οκτώβριο ενώ η εκ περιτροπής απασχόληση παρέμεινε στα επίπεδα του Οκτωβρίου (14,5%). Διάγραμμα 4: Προσλήψεις (%) ανά είδος σύμβασης εργασίας (Ιαν.-Νοέμ. 2017) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 46,5% 43,2% 39,0% 40,0% 14,5% 16,8% 49,1% 37,4% 13,5% 54,9% 33,1% 50,7% 37,2% 12,0% 12,1% 43,2% 42,0% 45,7% 45,5% 39,7% 40,1% 14,8% 14,5% 14,4% 47,6% 47,8% 39,7% 12,7% 37,7% 43,5% 42,0% 14,5% 14,5% 0% Πηγή: ΕΡΓΑΝΗ Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάι-17 Ιούν-17 Ιούλ-17 Αυγ-17 Σεπτ-17 Οκτ-17 Νοε-17 Πλήρης Απασχόληση Μερική Απασχόληση Εκ περιτροπής Απασχόληση Η μερική απασχόληση στην Ελλάδα στο σύνολο της οικονομίας μειώθηκε κατά το β τρίμηνο του 2017 στο 9,8% των απασχολούμενων από 10,4% το α τρίμηνο του 2017. Το ποσοστό αυτό είναι σχεδόν το μισό του ποσοστού μερικής απασχόλησης στις χώρες της ευρωζώνης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (21,8% και 19,5%, αντίστοιχα). 13

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 TARGET Ποσοστό (%) Απασχόλησης ατόμων ηλικίας 20-64 ως προς τον πληθυσμό Διάγραμμα 5: Πλήρης και μερική απασχόληση σε Ελλάδα και ΕΕ (α τρίμ. 2008- β τρίμ. 2017) 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 94,4% 90,3% 9,8% 5,6% Πλήρης Απασχόληση Μερική Απασχόληση 81,0% 82,3% 78,2% 80,5% 19,0% 21,8% 17,7% 19,5% 2008Q1 2017Q2 2008Q1 2017Q2 2008Q1 2017Q2 Ελλάδα ΕΖ-18 ΕΕ-28 Πηγή: Eurostat H στρατηγική για την ανάπτυξη της ΕΕ Ευρώπη 2020 θέτει ως στόχο για το ποσοστό απασχόλησης στον ηλικιακό πληθυσμό 20-64 το 75% για την ΕΕ-28 και το 70% για την Ελλάδα. Η Ελλάδα βρίσκεται μακριά τόσο από τον εθνικό της στόχο το 2016 (56,2%) όσο και από το μέσο όρο της ΕΕ-28 (71,1%). Στην κατάταξη ακολουθούν η Ιταλία (61,6%), η Ισπανία (63,9%) και το Βέλγιο (67,7%). Διάγραμμα 6: Ποσοστό απασχόλησης ατόμων ηλικίας 20-64 ως προς τον πληθυσμό 80 Ελλάδα ΕΕ (28 χώρες) 75,0 75 70,3 71,1 69 68,6 68,6 68,4 68,4 69,2 70,1 70,0 70 66,3 65,6 63,8 65 59,6 60 56,2 55 54,9 52,9 53,3 55 50 Πηγή: Eurostat 14

Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 2.2. Μισθοί Ο εποχικά διορθωμένος δείκτης μισθολογικού κόστους 3 του γ τριμήνου του 2017 μειώθηκε κατά 0,7% σε σύγκριση με τον αντίστοιχο δείκτη του γ τριμήνου του 2016 ενώ σημείωσε αύξηση κατά 0,9% σε σχέση με το προηγούμενο τρίμηνο. Χωρίς εποχική διόρθωση ο Δείκτης μειώθηκε κατά 1,3% σε ετήσια βάση. Διάγραμμα 7: Εξέλιξη δείκτη μισθών (γ τρίμ. 2009-2017) 125,0 y-o-y % 15,0 120,0 115,0 110,0 105,0 113,0 111,4 106,2 10,0 5,0 0,0 100,0-5,0 95,0 90,0 85,0 96,1 88,8 90,4 90,0 91,0 90,3-10,0-15,0 80,0-20,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 y-o-y Μεταβολή Δείκτης q-o-q Μεταβολή Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) Στο δεύτερο πρόγραμμα προσαρμογής (Νόμος 4046/2012) ο κατώτατος μηνιαίος μισθός μειώθηκε από τα 877 ευρώ (σε 12μηνη βάση) στα 684 ευρώ, παραμένοντας έκτοτε σταθερός. Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ που κατέγραψε μείωση (-22,0%) στον κατώτατο μισθό, 4 ακόμα και μεταξύ εκείνων των χωρών που εντάχθηκαν σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής. Αντίθετα, τα νέα κράτη-μέλη της ΕΕ σε διάστημα πέντε ετών σημείωσαν αυξήσεις μέχρι και 70,0%. 3 Ο Δείκτης Μισθών καταγράφει τη μεταβολή του ωρομισθίου ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας Β-Σ (NACE Rev. 2) και υπολογίζεται ως το πηλίκο του ωρομισθίου του εκάστοτε τριμήνου ως προς το μέσο ετήσιο ωρομίσθιο του έτους βάσης 2012. 4 Συν 10% επιπλέον μείωση για τους νέους κάτω των 25 ετών. 15

Διάγραμμα 8: Κατώτατοι (μεικτοί) μηνιαίοι μισθοί 5 Δ(%) Λουξεμβούργο 1.801 1.999 10,9 Ιρλανδία 1.462 1.563 6,9 Ολλανδία 1.447 1.552 7,3 Βέλγιο 1.444 1.532 6,1 Γερμανία 0 1.498 Γαλλία 1.398 1.480 5,9 Ηνωμένο Βασίλειο 1.202 1.397 16,2 Ισπανία 748 826 10,3 Σλοβενία 763 805 5,5 Μάλτα 685 736 7,4 Ελλάδα 684 877-22,0 Πορτογαλία 566 650 14,8 Εσθονία 290 470 62,1 Πολωνία 336 453 34,8 Σλοβακία 327 435 33,0 Κροατία 373 433 16,1 Ουγγαρία 296 412 39,2 Τσεχία 310 407 2012 α' εξάμηνο 31,2 Λιθουανία 232 380 2017 α' εξάμηνο 64,0 Λετονία 286 380 Δ(%) 32,9 Ρουμανία 162 275 70,1 Βουλγαρία 138 235 70,4 0 500 1.000 1.500 2.000 Πηγή: Eurostat, υπολογισμοί συγγραφέα 2.3. Ανεργία Το εποχικά διορθωμένο ποσοστό ανεργίας τον Σεπτέμβριο του 2017 εκτιμάται στο 20,5%, συνεχίζοντας σταθερά την πτωτική του πορεία και έχοντας μειωθεί σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017 (20,7%) και τον Σεπτέμβριο του 2016 (23,2%). Παρά τη σταδιακή αποκλιμάκωσή του ωστόσο, το ποσοστό ανεργίας εξακολουθεί να είναι ιδιαιτέρως υψηλό, ειδικά στις γυναίκες (25,3% έναντι 16,8% στους άνδρες) και στους νέους ηλικίας 15-24, όπου ανέρχεται σε 39,5% (μειωμένο σημαντικά σε σχέση με το υψηλότερο 58,7% του Ιουλίου του 2013). 5 Εθνικός κατώτατος μισθός υπάρχει σε 22 από τα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ. Στη Γερμανία θεσμοθετήθηκε το 2015. 16

Ιαν-2015 Φεβ-2015 Μάρ-2015 Απρ-2015 Μάι-2015 Ιού-2015 Ιού-2015 Αύγ-2015 Σεπ-2015 Οκτ-2015 Νοέ-2015 Δεκ-2015 Ιαν-2016 Φεβ-2016 Μάρ-2016 Απρ-2016 Μάι-2016 Ιού-2016 Ιού-2016 Αύγ-2016 Σεπ-2016 Οκτ-2016 Νοέ-2016 Δεκ-2016 Ιαν-2017 Φεβ-2017 Μάρ-2017 Απρ-2017 Μάι-2017 Ιού-2017 Ιού-2017 Αύγ-2017 Σεπ-2017 Διάγραμμα 9: Ποσοστό ανεργίας (Ιαν. 2015-Σεπτ. 2017) 27,0 26,0 25,0 24,0 23,0 22,0 21,0 20,0 25,8 25,8 25,7 25,3 25,1 25,0 24,9 24,7 24,8 24,5 24,4 24,0 24,2 23,9 23,8 23,6 23,6 23,5 23,4 23,4 23,2 23,3 23,3 23,5 23,1 22,5 22,1 21,8 21,6 21,2 20,9 20,7 20,5 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) 17

3. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 3.1. Εξέλιξη ΑΕΠ H ελληνική οικονομία αναπτύσσεται για τρίτο συνεχές τρίμηνο, καταγράφοντας αύξηση κατά 0,3% σε σχέση με το β τρίμηνο του 2017 και αύξηση κατά 1,3% σε σύγκριση με το γ τρίμηνο του 2016. Σημειώνεται ότι το ΑΕΠ του β τριμήνου του 2017 αναθεωρήθηκε από 0,8% σε 1,6% έναντι του β τριμήνου του 2016, λόγω της προσαρμογής των τριμηνιαίων εθνικών λογαριασμών στα αναθεωρημένα ετήσια στοιχεία σύμφωνα με το ESA 2010, των ενημερωμένων στοιχείων Γενικής Κυβέρνησης και των στοιχείων βραχυχρόνιων δεικτών. Σε επίπεδο εννεάμηνου Ιανουαρίου Σεπτεμβρίου του 2017 το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,1% σε σύγκριση με το αντίστοιχο διάστημα του 2016. Κινητήριος δύναμη της μεγέθυνσης του ΑΕΠ για το γ τρίμηνο ήταν η αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών κατά 7,8% (ετήσια μεταβολή), η οποία πρωτίστως οφείλεται στην αύξηση των εξαγωγών υπηρεσιών κατά 12,6%, οι οποίες συνδέονται με τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες και τη ναυτιλία, και δευτερευόντως στην αύξηση των εξαγωγών αγαθών κατά 2,8%. Η συνολική τελική καταναλωτική δαπάνη μειώθηκε κατά 1,0% σε σύγκριση με το γ τρίμηνο του 2016. Ειδικότερα, η ιδιωτική κατανάλωση παρέμεινε στα ίδια επίπεδα (+0,03%), ενώ σημαντική υποχώρηση κατέγραψε η δημόσια κατανάλωση (-2,2%). 6 Ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου κινήθηκε πτωτικά στις περισσότερες επιμέρους κατηγορίες, καταγράφοντας μείωση έναντι του γ τριμήνου του 2016 κατά 8,5%. Η πτωτική αυτή πορεία πιθανόν να συνδέεται με την υστέρηση των δαπανών του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, καθώς οι κατασκευές (εκτός κατοικιών) σημείωσαν σημαντική πτώση (-20,9%). Σε επίπεδο εννεάμηνου ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου καταγράφει αύξηση κατά 2,6%, κάτι που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σημαντική αύξηση στις παραγγελίες πλοίων κατά το α τρίμηνο. Οι εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών κατέγραψαν σημαντική άνοδο κατά 9,3% έναντι του γ τριμήνου του 2016. Ειδικότερα, οι εισαγωγές αγαθών αυξήθηκαν κατά 9,2%, ενώ των υπηρεσιών κατά 6,9%. Θετική επίδραση στο ΑΕΠ (προσέγγιση παραγωγής) είχαν η βιομηχανία (εκτός κατασκευών), που σημείωσε αύξηση κατά 7,1% σε ετήσια βάση και οι κλάδοι του εμπορίου-μεταφορών-καταλυμάτων και εστίασης κατά 3,0%. Ο πρωτογενής τομέας και οι υπηρεσίες (εκτός εμπορίου-μεταφορών-καταλυμάτων και εστίασης) παρέμειναν σχεδόν στα ίδια επίπεδα (0,1% και 0,5%, αντίστοιχα σε ετήσια βάση) με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2016, ενώ οι κατασκευές σημείωσαν σημαντική πτώση (-18,2%). 6 Σημειώνεται, ότι η ΕΛΣΤΑΤ προχώρησε σε σημαντική αναθεώρηση της κατανάλωσης της Γενικής Κυβέρνησης στα δύο προηγούμενα τρίμηνα σε -3,5% από -1,9% το α τρίμηνο και σε - 2,1% από +3,3% το β τρίμηνο. 18

Διάγραμμα 10: Ετήσια μεταβολή ΑΕΠ (προσέγγιση δαπάνης) και συμβολή των συνιστωσών του ΑΕΠ στο ρυθμό μεταβολής 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% -0,5% -1,0% -1,5% -2,0% -2,5% -0,4% -1,0% 1,2% Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (Αλυσωτοί δείκτες όγκου έτους αναφοράς 2010. Εποχικά διορθωμένα στοιχεία) Διάγραμμα 11: Ετήσια μεταβολή ΑΕΠ (προσέγγιση παραγωγής) και συμβολή κλάδων στο ρυθμό μεταβολής της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας 2,5% -0,9% 0,4% 1,6% 1,3% 2016q1 2016q2 2016q3 2016q4 2017q1 2017q2 2017q3 Κατανάλωση Νοικοκυριών και ΜΚΙΕΝ Αποθέματα Εξαγωγές ΑΕΠ (y-o-y %) Κατανάλωση Γενικής Κυβέρνησης Ακαθάριστος σχηματισμός Παγίου κεφαλαίου Εισαγωγές 2,0% 1,5% 1,0% 1,2% 0,4% 1,6% 1,3% 0,5% 0,0% -0,5% -1,0% -0,4% -1,0% -1,5% -2,0% -2,5% -0,9% 2016q1 2016q2 2016q3 2016q4 2017q1 2017q2 2017q3 Πρωτογενής Τομέας Βιομηχανία Κατασκευές Εμπόριο Υπηρεσίες (εκτός Εμπορίου κ.α.) ΑΕΠ (y-o-y %) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (Αλυσωτοί δείκτες όγκου έτους αναφοράς 2010. Εποχικά διορθωμένα στοιχεία). 3.2. Άμεσες Ξένες Επενδύσεις Διαχρονικά οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ) κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα και συνίστανται κατά βάση σε επενδύσεις στον κλάδο των υπηρεσιών (ξενοδοχεία και εστιατόρια, μεταφορές, χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση και δραστηριότητες real estate). Τον Σεπτέμβριο του 2017 οι ΑΞΕ ανήλθαν σε 304,9 εκατ. ευρώ έναντι 377,9 εκατ. ευρώ τον Αύγουστο του 2017. Η αύξηση αυτή οφείλεται στην πώληση του 100% της ΤΡΑΙΝΟΣΕ A.E. στην ιταλική εταιρία Ferrovie dello Stato Italiane S.p.A. Σωρευτικά, το πρώτο εννεάμηνο του 2017 οι ΑΞΕ διαμορφώθηκαν στα 2,9 δισεκ. ευρώ, ποσό που έχει ήδη ξεπεράσει το ετήσιο αποτέλεσμα του 2016 ύψους 2,8 δισεκ. ευρώ. 19

Ιαν-14 Φεβ-14 Μαρ-14 Απρ-14 Μαϊ-14 Ιουν-14 Ιουλ-14 Αυγ-14 Σεπ-14 Οκτ-14 Νοε-14 Δεκ-14 Ιαν-15 Φεβ-15 Μαρ-15 Απρ-15 Μαϊ-15 Ιουν-15 Ιουλ-15 Αυγ-15 Σεπ-15 Οκτ-15 Νοε-15 Δεκ-15 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μαϊ-16 Ιουν-16 Ιουλ-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μαϊ-17 Ιουν-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Διάγραμμα 12: Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (εκατ. ευρώ) 750,0 700,5 727,9 650,0 550,0 450,0 350,0 250,0 150,0 50,0 147,5 4,3 280,8 131,3 103,5 63,6 37,0 249,1 164,8 154,9 89,3 99,4 86,9 16,8 155,0 150,3 128,5 34,6 12,9 24,9 270,8 211,1 479,1 137,3 95,9 109,7 77,3 137,2 85,5 105,5 535,3 411,0 311,6 270,0 155,2 78,2 263,5 536,2 377,9 250,4 178,9 304,9-50,0-11,4 Πηγή: ΤτΕ 3.3. Εξωτερικός Τομέας Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών άρχισε να περιορίζεται σημαντικά από το 2008 και μετά, για να φτάσει να είναι οριακά πλεονασματικό το 2015. Η διόρθωση προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από τη μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών. Ο περιορισμός του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης οφείλεται κυρίως στη σημαντική μείωση του επιπέδου των εισαγωγών, λόγω της κατάρρευσης της ζήτησης και λιγότερο στην ανάκαμψη των εξαγωγών, η οποία αν και υπαρκτή εξακολουθεί να παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Διάγραμμα 13: Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (εκατ. ευρώ) 3.000-1.000-5.000-9.000-13.000-17.000-21.000-25.000-29.000-33.000-37.000-41.000 Πηγή: ΤτΕ -11.168-15.117-17.673-25.024-35.343-29.323-36.566-20.715-25.732-7.325-2.913 Ο Δείκτης Κάλυψης Εισαγωγών δείχνει το βαθμό στον οποίο οι εξαγωγές μπορούν να καλύψουν την αξία των εισαγωγών. Ωστόσο, ενώ σε θεωρητικό επίπεδο, μια υψηλή τιμή του δείκτη αποτελεί ένδειξη ότι η οικονομία έχει εξαγωγικό προσανατολισμό, στην περίπτωση της Ελλάδας η σημαντική βελτίωση του δείκτη οφείλεται στη μεγάλη μείωση των εισαγωγών από το 2008 και μετά. Για τον ίδιο λόγο ο Δείκτης Εισαγωγικής Διείσδυσης κινείται επίσης πτωτικά. 206-1.119 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20

2000 Q1 2000 Q3 2001 Q1 2001 Q3 2002 Q1 2002 Q3 2003 Q1 2003 Q3 2004 Q1 2004 Q3 2005 Q1 2005 Q3 2006 Q1 2006 Q3 2007 Q1 2007 Q3 2008 Q1 2008 Q3 2009 Q1 2009 Q3 2010 Q1 2010 Q3 2011 Q1 2011 Q3 2012 Q1 2012 Q3 2013 Q1 2013 Q3 2014 Q1 2014 Q3 2015 Q1 2015 Q3 2016 Q1 2016 Q3 2017 Q1 2017 Q3 Ιαν-2004 Μάι-2004 Σεπ-2004 Ιαν-2005 Μάι-2005 Σεπ-2005 Ιαν-2006 Μάι-2006 Σεπ-2006 Ιαν-2007 Μάι-2007 Σεπ-2007 Ιαν-2008 Μάι-2008 Σεπ-2008 Ιαν-2009 Μάι-2009 Σεπ-2009 Ιαν-2010 Μάι-2010 Σεπ-2010 Ιαν-2011 Μάι-2011 Σεπ-2011 Ιαν-2012 Μάι-2012 Σεπ-2012 Ιαν-2013 Μάι-2013 Σεπ-2013 Ιαν-2014 Μάι-2014 Σεπ-2014 Ιαν-2015 Μάι-2015 Σεπ-2015 Ιαν-2016 Μάι-2016 Σεπ-2016 Ιαν-2017 Μάι-2017 Σεπ-2017 Διάγραμμα 14: Δείκτης Κάλυψης Εισαγωγών και Δείκτης Εισαγωγικής Διείσδυσης 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Δείκτης Κάλυψης Εισαγωγών (Χ/Μ) Δείκτης Εισαγωγικής Διείσδυσης (Μ/(Μ+Χ)) Διάγραμμα 15: Εξαγωγές, Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών (εκατ. ευρώ) 24.000 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 Εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (Αλυσωτοί δείκτες όγκου έτους αναφοράς 2010. Εποχικά διορθωμένα στοιχεία). Τον Σεπτέμβριο του 2017 το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών παρουσίασε πλεόνασμα ύψους 1,2 δισεκ. ευρώ, υψηλότερο κατά 348 εκατ. ευρώ σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016. Η μεταβολή αυτή κατά κύριο λόγο οφείλεται στην αύξηση του πλεονάσματος του ισοζυγίου υπηρεσιών (κατά 350,0 εκατ. ευρώ), ενώ μικρή συμβολή είχε η μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών (κατά 49,4 εκατ. ευρώ). Τα ισοζύγια πρωτογενών και δευτερογενών εισοδημάτων, από την άλλη, διεύρυναν ελαφρώς τα ελλείμματά τους (κατά 47,0 εκατ. ευρώ και 4,3 εκατ. ευρώ, αντίστοιχα). Αναλυτικότερα, στη μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών συνέβαλε κυρίως ο περιορισμός του ελλείμματος του ισοζυγίου καυσίμων (κατά 64,1 εκατ. ευρώ). Βελτίωση (αλλά μικρότερη) κατέγραψε και το ισοζύγιο πλοίων (κατά 17,2 εκατ. ευρώ), ενώ το ισοζύγιο αγαθών χωρίς καύσιμα και πλοία επιδεινώθηκε (κατά 31,9 εκατ. ευρώ). 21

Η αύξηση του πλεονάσματος του ισοζυγίου υπηρεσιών κατά 350,0 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο του 2017 έναντι του αντίστοιχου μήνα το 2016 οφείλεται κυρίως στην αύξηση του πλεονάσματος του τουριστικού ισοζυγίου (κατά 337,7 εκατ. ευρώ), ενώ θετική συμβολή είχε και η αύξηση του πλεονάσματος του ισοζυγίου μεταφορών (κατά 69,8 εκατ. ευρώ). Από την άλλη, μείωση κατέγραψε το πλεόνασμα του ισοζυγίου λοιπών υπηρεσιών (κατά 57,5 εκατ. ευρώ). Σωρευτικά, για το διάστημα Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του 2017 το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών παρουσίασε πλεόνασμα ύψους 1,3 δισεκ. ευρώ έναντι πλεονάσματος 653,8 εκατ. ευρώ το αντίστοιχο διάστημα του 2016. Αυτή η βελτίωση οφείλεται κατά κύριο λόγο στη διεύρυνση του πλεονάσματος του ισοζυγίου υπηρεσιών κατά 1,9 δισεκ. ευρώ (15,1 δισεκ. ευρώ το 2017 από 13,1 δισεκ. ευρώ το 2016), ενώ θετική συμβολή είχε και η διαμόρφωση πλεονάσματος στο ισοζύγιο πρωτογενών εισοδημάτων (267,8 εκατ. ευρώ) και η μείωση του ελλείμματος των δευτερογενών εισοδημάτων (-286,7 εκατ. ευρώ). Το έλλειμμα του ισοζυγίου αγαθών ωστόσο κατέγραψε αύξηση κατά 1,6 δισεκ. ευρώ (-13,7 δισεκ. ευρώ το 2017 από -12,1 δισεκ. ευρώ το 2016), η οποία όμως δεν είναι ικανή να αντισταθμίσει τις θετικές εξελίξεις των υπολοίπων ισοζυγίων. Σημειώνεται ότι η διεύρυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών είναι αποτέλεσμα κυρίως της αύξησης του ελλείμματος του ισοζυγίου καυσίμων. Η ανοδική πορεία των εξαγωγών συνεχίζεται και τον Σεπτέμβριο του 2017, καταγράφοντας αύξηση για δέκατο - τέταρτο συνεχή μήνα. Συγκεκριμένα, οι εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 1,9% έναντι του Σεπτεμβρίου του 2016, ενώ σωρευτικά το εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του 2017 αυξήθηκαν κατά 13,3% έναντι του αντίστοιχου διαστήματος του 2016. Από την άλλη, τον Σεπτέμβριο του 2017 οι εισαγωγές κατέγραψαν οριακή μείωση έναντι του αντίστοιχου μήνα του 2016 κατά 0,2%, ενώ σωρευτικά το εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του 2017 αυξήθηκαν κατά 15,1% έναντι του αντίστοιχου διαστήματος του 2016. Συνέπεια των παραπάνω εξελίξεων αποτελεί η διεύρυνση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου κατά το εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του 2017. Οι μεταβολές στα καύσιμα κυριαρχούν στο εξωτερικό εμπόριο της χώρας κατά το διάστημα Ιανουαρίου - Σεπτεμβρίου του 2017 τη μεγαλύτερη αύξηση τόσο στις εξαγωγές όσο και τις εισαγωγές κατέγραψαν τα καύσιμα (κατά 33,6% και 37,5%, αντίστοιχα). Σε ό,τι αφορά τα υπόλοιπα αγαθά, τις μεγαλύτερες αυξήσεις στις εξαγωγές κατέγραψαν οι πρώτες ύλες (30,6%), τα βιομηχανικά είδη (15,7%) και τα χημικά προϊόντα (11,9%) με τον μεταποιητικό κλάδο να ενισχύει τις εξαγωγικές του επιδόσεις κατά 9,0%. Ως προς τις εισαγωγές τις μεγαλύτερες αυξήσεις καταγράφουν τα λάδια και λίπη (17,8%), οι πρώτες ύλες (16,2%), τα μηχανήματα και το υλικό μεταφορών (13,3%), που όμως αφορά κυρίως στις εισαγωγές πλοίων κατά τους πρώτους μήνες του έτους), και τα βιομηχανικά είδη (11,3%). 22

Πίνακας 3: Εξαγωγές Εισαγωγές. Ιανουάριος-Σεπτέμβριος 2016-2017 (σε εκατ. ευρώ) Εξαγωγές Εισαγωγές % % % % Σύνθεση Μεταβολή Σύνθεση Μεταβολή 2016* 2017* 2017 16/17 2016* 2017* 2017 16/17 Αγροτικά προϊόντα 4.193 4.076 19,6% -2,8% 4.514 4.802 13,3% 6,4% Τρόφιμα και ζώα ζωντανά 3.147 3.148 15,1% 0,0% 3.873 4.130 11,4% 6,6% Ποτά & Καπνός 541 538 2,6% -0,5% 464 464 1,3% 0,1% Λάδια-λίπη ζωικής ή φυτικής προέλ. 504 388 1,9% -23,0% 177 208 0,6% 17,8% Πρώτες ύλες Α ύλες μη εδώδιμες εκτός καυσίμων 624 814 3,9% 30,6% 766 890 2,5% 16,2% Καύσιμα Ορυκτά, καύσιμα, λιπαντικά, κ.λπ. 4.919 6.572 31,6% 33,6% 6.523 8.970 24,8% 37,5% Βιομηχανικά προϊόντα 8.239 8.978 43,1% 9,0% 19.618 21.411 59,1% 9,1% Χημικά προϊόντα & συναφή (μ.α.κ.) 2.004 2.241 10,8% 11,9% 5.097 5.422 15,0% 6,4% Βιομηχανικά είδη κατά πρώτη ύλη 2.916 3.373 16,2% 15,7% 3.812 4.243 11,7% 11,3% Μηχανήματα & υλικό μεταφορών 1.922 1.877 9,0% -2,4% 7.031 7.969 22,0% 13,3% Διάφορα βιομηχανικά είδη 1.396 1.485 7,1% 6,4% 3.676 3.774 10,4% 2,7% Άλλα Είδη & συν/γές μη ταξινομημένα 397 383 1,8% -3,7% 35 143 0,4% 311,0% Σύνολο 18.374 20.824 100,0% 13,3% 31.457 36.218 100,0% 15,1% Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, επεξεργασία στοιχείων ΚΕΕΜ (* προσωρινά στοιχεία) 3.4. Τουρισμός Τον Σεπτέμβριο του 2017 οι ταξιδιωτικές εισπράξεις αυξήθηκαν κατά 15,5% σε σύγκριση με τον αντίστοιχο μήνα του 2016. 7 Συγκεκριμένα, οι εισπράξεις από κατοίκους των χωρών της ΕΕ-28 διαμορφώθηκαν στα 1.713,5 εκατ. ευρώ (αύξηση 12,4%), ενώ οι εισπράξεις από κατοίκους των χωρών εκτός της ΕΕ-28 διαμορφώθηκαν στα 691,0 εκατ. ευρώ (αύξηση 26,9%). Σωρευτικά, το α εννεάμηνο του 2017 οι ταξιδιωτικές εισπράξεις διαμορφώθηκαν στα 12.994,1 εκατ. ευρώ (αύξηση 10,3% σε σύγκριση με το αντίστοιχο εννεάμηνο του 2017). Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στις εισπράξεις από κατοίκους των χωρών της ΕΕ-28 και ειδικότερα της ζώνης του ευρώ, οι οποίες διαμορφώθηκαν στα 5.545,5 εκατ. ευρώ (αύξηση 19,7%), και στις εισπράξεις από κατοίκους των χωρών εκτός της ΕΕ-28, οι οποίες διαμορφώθηκαν στα 3.795,2 εκατ. ευρώ (αύξηση 3,9%). Η εισερχόμενη ταξιδιωτική κίνηση τον Σεπτέμβριο του 2017 διαμορφώθηκε στις 4.639,7 χιλ. ταξιδιώτες (αύξηση 11,8% σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο του 2016). Η αύξηση αυτή οφείλεται στην αύξηση της ταξιδιωτικής κίνησης από τις χώρες της ΕΕ-28 (κατά 8,1%) και από τις χώρες εκτός της ΕΕ-28 (κατά 21,4%). Σωρευτικά, το α εννεάμηνο του 2017 η εισερχόμενη ταξιδιωτική κίνηση διαμορφώθηκε στις 23.535,3 χιλ. ταξιδιώτες (αύξηση 10,3% έναντι του αντίστοιχου εννεάμηνου). 7 Αξίζει να αναφερθεί ότι το 2016 παρατηρήθηκε το παράδοξο της αύξησης των αφίξεων (4,4%) με παράλληλη μείωση των εισπράξεων (-12,0%). Το φαινόμενο αυτό διερευνήθηκε από την Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία παρέχει τα σχετικά στοιχεία. Στο τεύχος Ιουνίου 2017 της Νομισματικής Πολιτικής σημειώνεται ότι το γεγονός αυτό οφείλεται αφενός στο ότι ο αριθμός των διανυκτερεύσεων είναι προτιμότερος δείκτης συσχέτισης των ταξιδιωτικών εισπράξεων απ ό,τι εκείνος των αφίξεων, καθώς κατά την περίοδο αιχμής παρατηρείται αύξηση των αφίξεων με ολιγοήμερη διαμονή στα αστικά κέντρα, και αφετέρου στο ότι οι περισσότερες διανυκτερεύσεις συνέπεσαν την περίοδο αιχμής, οπότε και καταγράφηκε σημαντική μείωση των ξενοδοχειακών τιμών. 23

Αφίξεις σε χιλ. ταξιδιώτες Εισπράξεις σε εκατ. ευρώ Με βάση τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις του ΣΕΤΕ, οι αεροπορικές αφίξεις Ιανουαρίου Σεπτεμβρίου του 2017 παρουσιάζουν αύξηση 8,13% σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2016. Διάγραμμα 16: Ταξιδιωτικές Εισπράξεις και Αφίξεις Τουριστών (Σεπτέμβριος, 2012-2017) 4.800 4.600 4.400 4.200 4.000 3.800 3.600 3.400 3.200 3.000 2.800 2.600 2.400 2.200 1.710 Πηγή: ΤτΕ *Προσωρινά στοιχεία 2.059 2.523 2.963 2.252 2.182 3.644 3.650 4.150 2.138 4.640 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Σεπτέμβριος Αφίξεις Εισπράξεις 2.470 2.600 2.500 2.400 2.300 2.200 2.100 2.000 1.900 1.800 1.700 1.600 3.5. Δημόσια Οικονομικά 3.5.1. Χρονοδιάγραμμα Λήξης Χρέους Κεντρικής Διοίκησης Οι αποπληρωμές των δανείων που έχει λάβει η χώρα στο πλαίσιο των προγραμμάτων προσαρμογής αυξάνονται σημαντικά κατά τη διετία 2023-2024. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει πως τόσο οι βραχυπρόθεσμες όσο και οι μεσοπρόθεσμες παρεμβάσεις για την ελάφρυνση του δημοσίου χρέους πρέπει να οριστικοποιηθούν το συντομότερο δυνατόν, σε συνέχεια της απόφασης του Eurogroup του Μαΐου του 2016 και του Ιουνίου του 2017. Διάγραμμα 17: Χρονοδιάγραμμα Λήξης Χρέους Κεντρικής Διοίκησης την 30/09/2017 (σε εκατ. ευρώ) Πηγή: Δελτίο Δημοσίου Χρέους (Νο 87) 24

Αυγ-15 Σεπ-15 Οκτ-15 Νοε-15 Δεκ-15 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μαϊ-16 Ιουν-16 Ιουλ-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μαϊ-17 Ιουν-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Οκτ-17 3.5.2. Εκτέλεση Προϋπολογισμού και οφειλές δημοσίου Το ισοζύγιο του κρατικού προϋπολογισμού (προσωρινά στοιχεία), το ενδεκάμηνο Ιανουαρίου Νοεμβρίου 2017, εμφάνισε έλλειμμα ύψους 763 εκατ. ευρώ έναντι πλεονάσματος 353 εκατ. ευρώ το αντίστοιχο διάστημα του 2016 και στόχου για έλλειμμα 2.347 εκατ. ευρώ, βάσει των αναθεωρημένων εκτιμήσεων που περιλαμβάνονται στην Εισηγητική Έκθεση του Προϋπολογισμού 2018, για το αντίστοιχο ενδεκάμηνο του 2017. Το πρωτογενές αποτέλεσμα είναι πλεονασματικό ύψους 4.658 εκατ. ευρώ έναντι πλεονάσματος 5.757 εκατ. ευρώ για την ίδια περίοδο το 2016 και στόχου για πρωτογενές πλεόνασμα 3.074 εκατ. ευρώ το αντίστοιχο ενδεκάμηνο του 2017. Αναλυτικότερα, σε ό,τι αφορά τα καθαρά έσοδα, ανήλθαν σε 45.142 εκατ. ευρώ, μειωμένα κατά 146 εκατ. ευρώ ή 0,3% σε σχέση με τον στόχο. Αυτό οφείλεται στο ότι τα αυξημένα έναντι του στόχου καθαρά έσοδα του τακτικού προϋπολογισμού κατά 517 εκατ. ευρώ υπολείπονται των μειωμένων έναντι του στόχου εσόδων του ΠΔΕ κατά 664 εκατ. ευρώ. Οι δαπάνες του κρατικού προϋπολογισμού ανήλθαν στα 45.905 εκατ. ευρώ μειωμένες κατά 1.731 εκατ. ευρώ έναντι του στόχου. Αυτό οφείλεται σχεδόν ισομερώς στις μειωμένες έναντι του στόχου δαπάνες του τακτικού προϋπολογισμού και του ΠΔΕ κατά 913 εκατ. ευρώ και 818 εκατ. ευρώ, αντίστοιχα. Με την ολοκλήρωση της 2ης αξιολόγησης διασφαλίστηκε η αποδέσμευση της πρώτης δόσης ύψους 800 εκατ. ευρώ τον Ιούλιο του 2017, για να ακολουθήσει η σταδιακή αποπληρωμή των ληξιπρόθεσμων υποχρεώσεων του Δημοσίου προς ιδιώτες. Το δίμηνο Αυγούστου - Οκτωβρίου αποπληρώθηκαν οφειλές ύψους 1,7 δισεκ. ευρώ. και το Νοέμβριο εγκρίθηκε η εκταμίευση της δεύτερης υπο-δόσης ύψους 800 εκατ. ευρώ. Διάγραμμα 18: Οφειλές Δημοσίου (εκατ. ευρώ) 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 4.290 3.458 832 Ληξιπρόθεσμες Οφειλές Δημοσίου Επιστροφές Φόρων Συνολικές Οφειλές Δημοσίου Πηγή: Γενικό Λογιστήριο του Κράτους 25

Ιαν-2015 Φεβ-2015 Μάρ-2015 Απρ-2015 Μάι-2015 Ιού-2015 Ιού-2015 Αύγ-2015 Σεπ-2015 Οκτ-2015 Νοέ-2015 Δεκ-2015 Ιαν-2016 Φεβ-2016 Μάρ-2016 Απρ-2016 Μάι-2016 Ιού-2016 Ιού-2016 Αύγ-2016 Σεπ-2016 Οκτ-2016 Νοέ-2016 Δεκ-2016 Ιαν-2017 Φεβ-2017 Μάρ-2017 Απρ-2017 Μάι-2017 Ιού-2017 Ιού-2017 Αύγ-2017 Σεπ-2017 Οκτ-2017 Νοέ-2017 3.6. Πληθωρισμός Από τον Δεκέμβριο του 2016 μέχρι σήμερα ο πληθωρισμός βρίσκεται σε θετικό πρόσημο. Ο Γενικός ΔΤΚ το Νοέμβριο του 2017 αυξήθηκε κατά 1,1% σε σχέση με το Νοέμβριο του 2016. Η μεταβολή αυτή προήλθε κυρίως από τις αυξήσεις στις τιμές των αλκοολούχων ποτών και του καπνού κατά 7,5%, των μεταφορών (καύσιμα, λιπαντικά, αεροπορικά εισιτήρια) κατά 5,6% και της ένδυσης και υπόδησης και των επικοινωνιών κατά 1,3%. Αντισταθμιστικό ρόλο έπαιξαν οι μειώσεις στις τιμές των διαρκών αγαθών ειδών νοικοκυριού και υπηρεσιών κατά 2,3%, των άλλων αγαθών και υπηρεσιών (είδη ατομικής φροντίδας, προσωπικά είδη, ασφάλιστρα οχημάτων) και των δαπανών αναψυχής και πολιτιστικών δραστηριοτήτων κατά 1,5%. Διάγραμμα 19: Ετήσιος πληθωρισμός (2009=100) 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-2,2-2,8-2,1-2,1-2,1-2,2-2,2-1,5-1,7-0,9-0,7-0,2-0,7-0,5-1,5-0,7-1,3-0,9-1,0-0,9-0,5-1,0 0,0-0,9 1,2 1,7 1,3 1,6 1,2 1,0 1,0 0,9 1,0 0,7 1,1-4,0 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Μεταβολή (%) με αντίστοιχο δείκτη προηγούμενου έτους 3.7. Δείκτες Οικονομικού Κλίματος Με την ολοκλήρωση της τουριστικής περιόδου εξαντλείται η ώθηση του κλάδου του τουρισμού στην οικονομία. Αυτό αποτυπώνεται στους δείκτες Οικονομικού κλίματος και Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης. Συγκεκριμένα, ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος για το σύνολο της οικονομίας τον Νοέμβριο του 2017 ανήλθε στις 98,4 μονάδες παραμένοντας στα ίδια επίπεδα με τον Οκτώβριο του 2017 (98,3 μονάδες). Ο Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης τον Νοέμβριο του 2017 παραμένει στα ίδια περίπου επίπεδα για τρίτο συνεχή μήνα, διαμορφούμενος στις -53,8 μονάδες. 26

Ιαν-15 Φεβ-15 Μαρ-15 Απρ-15 Μάη-15 Ιου-15 Ιου-15 Αυγ-15 Σεπ-15 Οκτ-15 Νοε-15 Δεκ-15 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μάη-16 Ιου-16 Ιου-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάη-17 Ιου-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Οκτ-17 Νοε-17 Ιαν-15 Φεβ-15 Μαρ-15 Απρ-15 Μάη-15 Ιου-15 Ιου-15 Αυγ-15 Σεπ-15 Οκτ-15 Νοε-15 Δεκ-15 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μάη-16 Ιου-16 Ιου-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάη-17 Ιου-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Οκτ-17 Νοε-17 Διάγραμμα 20: Δείκτης Οικονομικού Κλίματος, Σύνολο Οικονομίας 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0-25 99,1-30,6 99,0 100,6-31 -30 94,0 98,4 97,6 91,8 92,9-35 93,4-40,5 95,1 98,2 91,4 92,3 94,9 98,3-40 96,3-43,6 92,0 90,2 93,6 91,5 90,7-45 87,9 94,3 95,1-46,8 92,9 93,2 87,4 93,0-49,3-52,9 89,490,5 90,1-53,7-53,8-50 -55 84,1 87,5-57 -54-59,6 82,3-61,1-60 -63,6-61,5-64,8-64,1-63,9-65,9-64,4-65 -64,2-66,8-68 -69,2-70,1-66,9-68,8-72,2-69,7-70 76,3-71,9-71,9-67,8-73,7-73,3-75 -74,4-80 Δείκτης Οικονομικού Κλίματος Κατανάλωση (δεξιός άξονας) Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) Οι επιμέρους δείκτες οικονομικού κλίματος που αφορούν σε τομείς οικονομικής δραστηριότητας (βιομηχανία, υπηρεσίες, λιανικό εμπόριο και κατασκευές) παρουσιάζουν μεικτά αποτελέσματα. Το λιανικό εμπόριο (2,3 μον. από 2,0 μον. τον Οκτώβριο) και η βιομηχανία (-3,9 μον. από -4,7 μον. τον Οκτώβριο) καταγράφουν βελτιώσεις, ενώ υποχωρούν ελαφρώς οι υπηρεσίες (13,6 από 14,4 μον. τον Οκτώβριο), και σε μεγάλο βαθμό οι κατασκευές (-59,3 μον. από -44,7 τον Οκτώβριο) χωρίς ωστόσο να αντισταθμίζουν πλήρως τη βελτίωση των πρώτων. Διάγραμμα 21: Κλαδικοί Δείκτες Επιχειρηματικών Προσδοκιών 30 20 10 0-10 -20-30 -40 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 -50-80 Βιομηχανία Υπηρεσίες Λιανικό Εμπόριο Κατασκευές (δεξιός άξονας) Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή (εποχικά διορθωμένα στοιχεία) 27

Ιαν-15 Φεβ-15 Μαρ-15 Απρ-15 Μάι-15 Ιουν-15 Ιουλ-15 Αυγ-15 Σεπ-15 Οκτ-15 Νοε-15 Δεκ-15 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μάι-16 Ιουν-16 Ιουλ-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάι-17 Ιουν-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 3.8. Δείκτες Κύκλου Εργασιών και Παραγωγής Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, ο Γενικός Δείκτης του Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία (σύνολο εγχώριας και εξωτερικής αγοράς) υποχώρησε τον Σεπτέμβριο του 2017 κατά 0,8% σε ετήσια βάση. Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται στη μείωση κατά 1,0% του Δείκτη Κύκλου Εργασιών Μεταποιητικών Βιομηχανιών (ειδικότερα των κλάδων των εκτυπώσεων και αναπαραγωγής προεγγεγραμμένων μέσων, παραγώγων πετρελαίου και άνθρακα, λοιπού εξοπλισμού μεταφορών κ.α.) και στην αύξηση κατά 10,6% του Δείκτη Κύκλου Εργασιών Ορυχείων Λατομείων (άνθρακας, λιγνίτης κ.ά.). Σε σύγκριση με τον Αύγουστο του 2017 ο Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία σημείωσε αύξηση κατά 8,6%. Η αύξηση αυτή οφείλεται στην αύξηση κατά 32,9% του Δείκτη Κύκλου Εργασιών Ορυχείων Λατομείων και κατά 8,2% του Δείκτη Κύκλου Εργασιών Μεταποιητικών Βιομηχανιών. Σωρευτικά δε κατά το δωδεκάμηνο Οκτωβρίου 2016 - Σεπτεμβρίου 2017 ο μέσος Γενικός Δείκτης σημείωσε αύξηση κατά 11,2% σε σύγκριση με το αντίστοιχο δωδεκάμηνο του 2015-2016. Διάγραμμα 22: Μηνιαία εξέλιξη Αναθεωρημένου Δείκτη Κύκλου Εργασιών στη Βιομηχανία (χωρίς εποχική διόρθωση) 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 Πηγή: Eurostat Γενικός Δείκτης Ορυχεία Μεταποιητικές Βιομηχανίες Ο Γενικός Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής τον Οκτώβριο του 2017 παρουσίασε ελαφρά αύξηση 0,5% σε ετήσια βάση. Η αύξηση αυτή οφείλεται στην ενίσχυση κατά 12,1% του δείκτη παραγωγής ορυχείων-λατομείων και κατά 1,0% του δείκτη παραγωγής ηλεκτρισμού. Οι αυξήσεις αυτές αντισταθμίστηκαν εν μέρει από την ελαφρά μείωση κατά 0,3% του Δείκτη Παραγωγής Μεταποιητικών Βιομηχανιών (κυρίως κλάδων ποτών, καπνού, μηχανοκίνητων οχημάτων κ.α.) και κατά 2,6% του Δείκτη Παροχής Νερού. Από την άλλη, ο Γενικός Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής (με εποχική διόρθωση) τον Οκτώβριο του 2017 παρουσίασε αύξηση κατά 1,1% σε σύγκριση με τον Σεπτέμβριο 28

1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 10 1 4 7 του 2017. Η αύξηση αυτή προήλθε από την αύξηση κατά 1,1% του Δείκτη Παραγωγής Μεταποιητικών Βιομηχανιών, κατά 3,1% του Δείκτη Παραγωγής Ηλεκτρισμού και κατά 0,4% του Δείκτη Παροχής Νερού. Αντίθετα, αρνητική επίδραση είχε η μείωση κατά 1,1% του Δείκτη Παραγωγής Ορυχείων και Λατομείων. Σωρευτικά, το α δεκάμηνο Ιανουαρίου Οκτωβρίου του 2017, ο μέσος Γενικός Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής (με ημερολογιακή διόρθωση) σε σύγκριση με το αντίστοιχο δεκάμηνο του 2016, παρουσίασε αύξηση 4,7%. Η αύξηση αυτή οφείλεται στη θετική μεταβολή κατά 10,0% του Δείκτη Ορυχείων-Λατομείων, κατά 3,2% του Δείκτη Παραγωγής Μεταποιητικών Βιομηχανιών και κατά 10,6% του Δείκτη Παραγωγής Ηλεκτρισμού. Αρνητική ήταν ωστόσο η επίδραση κατά 2,3% του Δείκτη Παροχής Νερού. Διάγραμμα 23: Εποχικά διορθωμένος Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής και ετήσιες μεταβολές 115,0 15,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Ετήσιες μεταβολές (%) Δείκτης (αριστερός άξονας) Ο εποχικά προσαρμοσμένος Δείκτης Υπευθύνων Προμηθειών της IHS Markit για τον τομέα της μεταποίησης έκλεισε το Νοέμβριο του 2017 στις 52,2 μονάδες, ελαφρώς ενισχυμένος σε σχέση με τον Οκτώβριο (52,1 μονάδες). Πρόκειται για την έκτη συνεχή βελτίωση των συνθηκών του ελληνικού μεταποιητικού τομέα, η οποία οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αύξηση των νέων παραγγελιών τόσο από την εγχώρια αγορά όσο και από τα εξωτερικό. Στο Λιανικό Εμπόριο ο εποχικά διορθωμένος Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών κατέγραψε ελαφρά μείωση κατά 0,1% τον Σεπτέμβριο του 2017 σε σύγκριση με τον Αύγουστο του 2017. Παρόμοια και ο (ε. δ.) Γενικός Δείκτης Όγκου τον Σεπτέμβριο του 2017 μειώθηκε κατά 0,1% σε σχέση με τον Αύγουστο του 2017. Και οι δύο δείκτες, χωρίς εποχική διόρθωση, παρουσιάζουν μείωση σε σχέση με τον αντίστοιχο δείκτη του Αυγούστου του 2017 κατά 1,9% και 6,0%, αντίστοιχα. Σε ετήσια βάση τον Σεπτέμβριο του 2017 ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών και ο Δείκτης Όγκου μειώθηκαν κατά 0,7% και 0,8%, αντίστοιχα. Η μείωση του τελευταίου προήλθε κυρίως από τα καταστήματα 29

καυσίμων και λιπαντικών αυτοκινήτων (-2,5%), φαρμακείων και καλλυντικών (-1,4%) και των βιβλίων, χαρτικών και λοιπών ειδών (-0,5%). Ο Δείκτης Παραγωγής στις Κατασκευές το γ τρίμηνο του 2017 παρουσίασε μείωση 33,3% σε ετήσια βάση, ενώ σε σύγκριση με το β τρίμηνο του 2017 μειώθηκε κατά 14,7%. Ο ίδιος δείκτης με εποχική διόρθωση παρουσίασε μείωση κατά 18,9%. Τον Σεπτέμβριο του 2017 η οικοδομική δραστηριότητα (Ιδιωτική - Δημόσια) παρουσίασε μείωση κατά 3,0% στον αριθμό των οικοδομικών αδειών και κατά 3,1% στον όγκο σε σχέση με τον Σεπτέμβριο του 2016. Ειδικότερα, η ιδιωτική Οικοδομική Δραστηριότητα παρουσίασε τον Σεπτέμβριο του 2017 μείωση κατά 2,9% στον αριθμό των οικοδομικών αδειών και κατά 4,1% στον όγκο σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του 2016. Η συμβολή της Δημόσιας Οικοδομικής Δραστηριότητας στον συνολικό οικοδομικό όγκο ανήλθε στο 6,0%. Σε επίπεδο εννεάμηνου Ιανουάριος Σεπτέμβριος 2017 η Συνολική Οικοδομική Δραστηριότητα αυξήθηκε κατά 8,5% στον αριθμό των οικοδομικών αδειών και κατά 15,0% στον όγκο σε σχέση με το α εννεάμηνο του 2016. 3.9. Χρηματοπιστωτικός Τομέας 3.9.1. Καταθέσεις Νοικοκυριών και Επιχειρήσεων Η εξέλιξη των καταθέσεων στο εγχώριο τραπεζικό σύστημα είναι θετική για το διάστημα 2016-2017, με εξαίρεση μια μικρή κάμψη κατά τους πρώτους μήνες του 2017. Αυτό κατά κύριο λόγο οφείλεται στο γεγονός ότι τον Δεκέμβριο του 2016 πραγματοποιήθηκε αναταξινόμηση των φορέων του Δημοσίου, με αποτέλεσμα πλέον οι καταθέσεις του Ταμείου Παρακαταθηκών και Δανείων και του Ταμείου Εγγύησης Καταθέσεων και Επενδύσεων να μην περιλαμβάνονται στις καταθέσεις ιδιωτών. Ειδικά για τον Οκτώβριο του 2017 οι συνολικές καταθέσεις από τον ιδιωτικό τομέα ανήλθαν σε 123,6 δισεκ. ευρώ έναντι 122,5 δισεκ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Η μηνιαία καθαρή ροή των καταθέσεων του ιδιωτικού τομέα διαμορφώθηκε στα 1.037 εκατ. ευρώ, έναντι -47 εκατ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Η αύξηση αυτή υποδηλώνει βελτίωση της εμπιστοσύνης του ιδιωτικού τομέα προς το εγχώριο τραπεζικό σύστημα, με ταυτόχρονο περιορισμό της εκροής καταθέσεων προς το εξωτερικό και αύξηση της εισροής κεφαλαίων από το εξωτερικό ή επανατοποθέτηση κεφαλαίων που μέχρι πρότινος βρίσκονταν εκτός τραπεζικού συστήματος. Αναλυτικότερα, τα υπόλοιπα των καταθέσεων των νοικοκυριών και των ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων (ΙΜΚΙ) τον Οκτώβριο ανήλθαν σε 101,3 δισεκ. ευρώ έναντι 100,7 δισεκ. ευρώ τον Σεπτέμβριο, ενώ η μηνιαία καθαρή ροή καταθέσεων των νοικοκυριών τον Οκτώβριο του 2017 διαμορφώθηκε στα 585 εκατ. ευρώ, έναντι 190 εκατ. ευρώ τον προηγούμενο μήνα. 30

Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μάι-16 Ιουν-16 Ιουλ-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάι-17 Ιουν-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Οκτ-17 Ιαν-16 Φεβ-16 Μαρ-16 Απρ-16 Μάι-16 Ιουν-16 Ιουλ-16 Αυγ-16 Σεπ-16 Οκτ-16 Νοε-16 Δεκ-16 Ιαν-17 Φεβ-17 Μαρ-17 Απρ-17 Μάι-17 Ιουν-17 Ιουλ-17 Αυγ-17 Σεπ-17 Οκτ-17 Διάγραμμα 24: Καταθέσεις νοικοκυριών (σε εκατ. ευρώ) 104.000 103.000 102.000 101.000 100.000 99.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0-500 -1.000 98.000-1.500 Πηγή: ΤτΕ Νοικοκυριά και Ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά ιδρύματα (υπόλοιπα) Νοικοκυριά και Ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά ιδρύματα (ροές) Τα υπόλοιπα των καταθέσεων των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων τον Οκτώβριο ανήλθαν σε 19,3 δισεκ. ευρώ από 18,9 δισεκ. ευρώ τον Σεπτέμβριο. Η μηνιαία καθαρή ροή καταθέσεων των μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων διαμορφώθηκε στα -85 εκατ. ευρώ, έναντι θετικής ροής 420 εκατ. ευρώ τον προηγούμενο μήνα. Διάγραμμα 25: Καταθέσεις μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (σε εκατ. ευρώ) 20.000 19.000 18.000 17.000 16.000 15.000 14.000 1.500 1.250 1.000 750 500 250 0-250 -500-750 -1.000-1.250-1.500 Πηγή: ΤτΕ Μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις (υπόλοιπα) Μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις (ροές) Η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης αντανακλάται και στο διαρκώς μειούμενο (ανώτατο) όριο παροχής ρευστότητας προς την ελληνική οικονομία μέσω του μηχανισμού ELA (Emergency Liquidity Assistance). Στις 14 Δεκεμβρίου 2017 το όριο αυτό ορίστηκε στα 24,8 δισεκ. ευρώ, μειωμένο κατά 1,0 δισεκ. ευρώ σε σχέση με την προηγούμενη έγκριση της ΕΚΤ. 3.9.2. Χρηματοδότηση Νοικοκυριών και Επιχειρήσεων Η χρηματοδότηση νοικοκυριών και επιχειρήσεων από το τραπεζικό σύστημα συρρικνωνόταν όλο και περισσότερο καθ όλη τη διάρκεια της κρίσης, στερώντας τις 31

Jan-14 Feb-14 Mar-14 Apr-14 May-14 Jun-14 Jul-14 Aug-14 Sep-14 Oct-14 Nov-14 Dec-14 Jan-15 Feb-15 Mar-15 Apr-15 May-15 Jun-15 Jul-15 Aug-15 Sep-15 Oct-15 Nov-15 Dec-15 Jan-16 Feb-16 Mar-16 Apr-16 May-16 Jun-16 Jul-16 Aug-16 Sep-16 Oct-16 Nov-16 Dec-16 Jan-17 Feb-17 Mar-17 Apr-17 May-17 Jun-17 Jul-17 Aug-17 Sep-17 Oct-17 (βιώσιμες) επιχειρήσεις από την απαιτούμενη ρευστότητα για τη συνέχιση της λειτουργίας τους. Διάγραμμα 26: Χρηματοδότηση νοικοκυριών και μη χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων (υπόλοιπα τέλους περιόδου, σε εκατ. ευρώ) 102.500 100.000 97.500 95.000 92.500 90.000 87.500 85.000 82.500 80.000 Πηγή: ΤτΕ Ιδιώτες & Ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά ιδρύματα Μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις 3.9.3. Μη Εξυπηρετούμενα Ανοίγματα (ΜΕΑ) Σύμφωνα με την Έκθεση για τους Επιχειρησιακούς Στόχους Μη Εξυπηρετούμενων Ανοιγμάτων της Τράπεζας της Ελλάδος, το πρώτο εξάμηνο του 2017 οι τράπεζες κατάφεραν να επιτύχουν τους αναθεωρημένους προς το καλύτερο στόχους που είχαν θέσει για τη μείωση των ΜΕΑ. 8 Συγκεκριμένα, τον Ιούνιο του 2017 τα ΜΕΑ ανήλθαν στα 101,8 δισεκ. ευρώ 9 έναντι του στόχου 103,4 δισεκ. ευρώ, ενώ ο δείκτης για το σύνολο των ΜΕΑ διαμορφώθηκε στο 50,6% έναντι του 50,0%. 10 Στα επιμέρους χαρτοφυλάκια το β τρίμηνο του 2017 μεγαλύτερες αποκλίσεις στο δείκτη ΜΕΑ παρουσίασαν το στεγαστικό και το καταναλωτικό, ενώ καλή ήταν η εξέλιξη του επιχειρηματικού. Ο δείκτης ΜΕΑ για το στεγαστικό χαρτοφυλάκιο διαμορφώθηκε σε 42,8% έναντι στόχου 41,2%, για το καταναλωτικό σε 62,4% έναντι στόχου 60,8% και για το επιχειρηματικό σε 52,7% έναντι στόχου 52,8%. 8 Στα μη εξυπηρετούμενα ανοίγματα περιλαμβάνονται δάνεια με καθυστέρηση μεγαλύτερη των 90 ημερών και δάνεια αβέβαιης είσπραξης χωρίς τη ρευστοποίηση εξασφάλισης, ανεξαρτήτως ημερών καθυστέρησης (ΤτΕ, ΕΒΑ, Annex V. Part 2. 145-162). 9 Υπόλοιπο (πριν από προβλέψεις). 10 Τα ΜΕΑ αναφέρονται μόνο σε εντός ισολογισμού στοιχεία. 32

4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ 4.1. Υγεία Κατά την περίοδο της κρίσης οι συνολικές δαπάνες για την Υγεία έχουν υποστεί σημαντική μείωση. Συγκεκριμένα, μεταξύ 2010 και 2014 η συνολική χρηματοδότηση για την Υγεία μειώθηκε κατά 34,6% (από 21.608 εκατ. σε 14.731 εκατ.). Η μείωση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον δραστικό περιορισμό των δαπανών των Οργανισμών Κοινωνικής Ασφάλισης, που άγγιξε το 50,0%, ενώ μειώθηκαν και οι δαπάνες της Γενικής Κυβέρνησης αλλά σε μικρότερο ποσοστό. Πίνακας 4: Δαπάνες για Υγεία (εκατ. ευρώ) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Συνολική Χρηματοδότηση (% ΑΕΠ) 9,6% 9,2% 8,8% 8,3% 7,9% 8,4% Συνολική Χρηματοδότηση (σε εκατ. ευρώ) 21.608 18.835 16.780 15.058 14.130 14.731 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Η μείωση των συνολικών δαπανών για την Υγεία οδήγησε στη μεταβολή των ποσοστών συμμετοχής του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα στις δαπάνες. Η συνολική συμμετοχή του Δημοσίου στη χρηματοδότηση της Υγείας είναι σημαντικά μειωμένη σε σχέση με τα προ κρίσης επίπεδα. Το 2015 καταγράφηκε, έπειτα από πέντε χρόνια συνεχούς πτώσης, άνοδος κατά 1,1 ποσοστιαίες μονάδες. Διάγραμμα 27: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (% επί του συνόλου) 100% 0,2% 0,3% 0,3% 0,3% 0,9% 1,4% 1,8% 80% 60% 29,3% 28,1% 30,9% 30,5% 1,9% 2,5% 2,8% 3,1% 34,0% 36,8% 35,5% 3,3% 3,8% 3,7% 40% 68,5% 69,1% 66,0% 66,0% 61,8% 58,0% 59,1% 20% 0% Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Συνολική Δημόσια Χρηματοδότηση για Δαπάνες Ιδιωτικές Πληρωμές (νοικοκυριά) (HF.3.1) Ιδιωτική Ασφάλιση (HF.2.1) Λοιπές Δαπάνες Οι ιδιωτικές πληρωμές (συμμετοχή των νοικοκυριών) για την Υγεία, μετά την υποχώρηση που καταγράφηκε το 2010, αυξάνονταν ως αντιστάθμισμα της απώλειας παροχής υπηρεσιών από το Δημόσιο μέχρι και το 2014, για να μειωθούν κατά 1,3 ποσοστιαίες μονάδες το 2015. 33

Το 2015 υπήρξε μια μικρή αύξηση των συνολικών δαπανών για την Υγεία της τάξης του 4,3%, η οποία προήλθε κυρίως από την αύξηση της δημόσιας χρηματοδότησης κατά 500 εκατ. ευρώ. Η αυξημένη χρηματοδότηση κατευθύνθηκε κυρίως στους φορείς εξωνοσοκομειακής (πρωτοβάθμιας) φροντίδας. Διάγραμμα 28: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (εκατ. ευρώ) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 7.026 6.615 15.412 14.921 6.358 12.425 11.083 Η κατά κεφαλήν δαπάνη για την Υγεία τα έτη 2003 με 2009 είχε μεγαλύτερη άνοδο από τον μέσο όρο των χωρών του OECD. Παρόλα αυτά για τα έτη 2009 με 2016 η κρίση μείωσε κατά 5,0% την ανά κάτοικο δαπάνη για την Υγεία ενώ στο μέσο όρο των χωρών αυξανόταν. Έτσι το 2016 η Ελλάδα βρίσκεται χαμηλότερα από το μισό του μέσου όρου του OECD στις ανά κάτοικο δαπάνες Υγείας, προσαρμοσμένες στην αγοραστική δύναμη του πληθυσμού. Διάγραμμα 29: Δημόσιες Δαπάνες Υγείας ανά κάτοικο (USD PPP) και (%) Μεταβολή Δαπανών Υγείας ανά Κάτοικο 3 500 3 000 24.000,0 22.000,0 20.000,0 18.000,0 16.000,0 14.000,0 12.000,0 10.000,0 8.000,0 6.000,0 4.000,0 2.000,0-22.491 21.609 18.836 16.781 5.645 15.059 5.616 9.303 14.131 5.738 14.732 5.765 8.195 8.705 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Συνολική Δημόσια Χρηματοδότηση για Δαπάνες Συνολική Χρηματοδότηση Δαπανών Υγείας 2016 2 937 6,00% 4,00% Συνολική Ιδιωτική Χρηματοδότηση για Δαπάνες 5,35% 3,61% 2 500 2 000 1 500 1 296 2,00% 0,00% Ελλάδα 1,38% OECD35 1 000-2,00% 500-4,00% 2003-2009 Ελλάδα OECD35-6,00% -5,04% 2009-2016 Πηγή: OECD 34

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 4.2. Δημογραφικές Τάσεις Οι γεννήσεις ανά φύλο το 2016 σε σχέση με το 2008 μειώθηκαν από 60.966 για τους άνδρες και 57.336 για τις γυναίκες σε 47.882 και 45.016, αντίστοιχα. Ειδικότερα, ο ρυθμός γεννήσεων ανά 1000 κατοίκους μειώθηκε από 10,7 το 2008 σε 8,5 το 2015 και ο δείκτης γονιμότητας (δηλαδή τα τέκνα ανά μητέρα) από 1,5 το 2008 σε 1,3 το 2015. Η ραγδαία επιδείνωση των δημογραφικών δεικτών υπογραμμίζει την ανάγκη μιας πολιτικής που θα αντιστρέψει την πορεία αυτών των αρνητικών τάσεων. Διάγραμμα 30: Γεννήσεις (2000-2016) 62.500 60.966 60.000 57.500 55.000 52.500 57.336 50.000 47.882 47.500 45.000 42.500 45.016 40.000 Διάγραμμα 31: Ρυθμός γεννήσεων ανά 1000 κατ. 11,5 10,9 11,0 10,8 10,8 10,5 10,4 10,5 10,7 10,0 10,1 10,6 10,0 10,0 10,3 9,5 9,6 9,0 9,1 8,5 8,6 8,0 8,5 8,5 7,5 7,0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Άρρενες Θήλεις Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα Διάγραμμα 32: Μέση ηλικία μητέρας 31,50 31,00 30,50 30,00 29,50 29,00 28,50 28,00 29,35 29,10 30,97 30,68 30,39 30,16 29,94 29,72 Διάγραμμα 33: Προσδόκιμο ζωής 79,5 78,9 79,0 78,7 78,5 77,9 78,0 78,0 78,0 77,7 78,2 77,5 77,5 77,8 77,4 77,5 77,0 76,5 76,9 76,6 76,0 76,3 79,1 78,5 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα 35

Διάγραμμα 34: Δείκτης Γονιμότητας 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,6 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,6 1,6 1,4 1,3 1,5 1,6 1,6 1,3 1,3 1,3 1,2 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα 4.3. Παιδεία Οι συνολικές κυβερνητικές δαπάνες για την Εκπαίδευση αφορούν τόσο στις δαπάνες για όλα τα επίπεδα Εκπαίδευσης (Πρωτοβάθμια, Δευτεροβάθμια, Μετα-δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια) όσο και στις δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη. Από το 2010 και μετά παρατηρήθηκε σημαντική μείωση των σχετικών δαπανών, οι οποίες έχουν περιοριστεί στα 7.593 εκατ. ευρώ για το 2015 από 9.280 εκατ. ευρώ το 2010. Πίνακας 5: Δαπάνες για Εκπαίδευση (σε εκατ. ευρώ) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Δαπάνες για Εκπαίδευση (σε εκατ. ευρώ) 9.280 9.183 8.657 8.257 7.800 7.593 Ποσοστό Μεταβολής -5% -1% -6% -5% -6% -3% Πηγή: Eurostat Παρά το γεγονός ότι ως ποσοστό του ΑΕΠ οι δαπάνες για την Εκπαίδευση φαίνεται πως συγκλίνουν προς τον μέσο όρο της ευρωζώνης, η εικόνα αυτή είναι πλασματική, καθώς η αύξηση του ποσοστού οφείλεται στο γεγονός ότι η μείωση των δαπανών ήταν μικρότερη από την αντίστοιχη μείωση του ΑΕΠ. Σε κάθε περίπτωση, η στήριξη της Εκπαίδευσης είναι καίριας σημασίας για την επιστροφή της οικονομίας σε βιώσιμους ρυθμούς μεγέθυνσης και για την αποκλιμάκωση της ανεργίας. Στη στήριξη της Εκπαίδευσης και, συγκεκριμένα, της Έρευνας και Καινοτομίας σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα αναμένεται να συμβάλει καθοριστικά η δημιουργία του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ), μέσω του οποίου θα διατεθούν περίπου 240 εκατ. ευρώ από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων. 36

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Διάγραμμα 35: Κρατικές δαπάνες για Εκπαίδευση (% ΑΕΠ) 5,5 5,0 4,8 4,8 4,7 4,7 4,7 4,6 4,7 5,0 5,0 4,8 4,8 4,8 4,8 4,7 4,5 4,0 3,5 3,9 4,3 4,1 4,2 3,6 3,6 3,8 4,1 4,1 4,4 4,5 4,6 4,4 4,3 3,0 2,5 Πηγή: Eurostat Ευρωζώνη Ελλάδα 4.3.1. Δαπάνες για Έρευνα και Καινοτομία Οι δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη ανήλθαν σε 1.683 εκατ. ευρώ το 2015, αυξημένες κατά 195 εκατ. ευρώ ή κατά 13,1% σε σχέση με το 2014. Ως ποσοστό του ΑΕΠ, οι σχετικές δαπάνες ανήλθαν στο 0,96% από 0,84% το 2014. Πίνακας 6: Δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη και Δείκτης Έντασης Έρευνας και Ανάπτυξης 2011 2012 2013 2014 2015 Δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη (σε εκατ. ευρώ) 1.391 1.337 1.465 1.488 1.683 Δείκτης Έντασης Έρευνας και Ανάπτυξης 0,67% 0,7% 0,81% 0,84% 0,96% Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Παρά την αύξηση του συνόλου των δαπανών για Έρευνα και Ανάπτυξη (κυρίως λόγω των αυξημένων δαπανών του ΕΣΠΑ), ο δείκτης έντασης υπολείπεται ακόμη του στόχου 1,2% που έχει τεθεί για τη χώρα στο πλαίσιο της στρατηγικής Ευρώπη 2020, ωστόσο η πορεία σύγκλισης φαίνεται πως θα συνεχιστεί. Το μεγαλύτερο κομμάτι των δαπανών (644 εκατ. ευρώ ή 0,37% του ΑΕΠ) διοχετεύτηκε στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και στις μετα-δευτεροβάθμιες σπουδές, παρουσιάζοντας αύξηση της τάξης του 16,0% σε σχέση με το 2014, ενώ εξίσου σημαντική ήταν και η δαπάνη που πραγματοποίησαν οι επιχειρήσεις, η οποία αφορούσε είτε ίδια χρηματοδότηση εσωτερικών διαδικασιών έρευνας και ανάπτυξης είτε χρηματοδότηση άλλων φορέων όπως ερευνητικά κέντρα. 37

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Πίνακας 7: Εξέλιξη των δαπανών για Έρευνα και Ανάπτυξη στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση 2011 2012 2013 2014 2015 Δαπάνες (σε εκατ. ευρώ) 560 534 549 553 644 Ετήσιο Ποσοστό Μεταβολής -4,5% +2,7% +0,8% +16,4% Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Από τα 644 εκατ. ευρώ που διατέθηκαν στην Έρευνα και Ανάπτυξη στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα 458 εκατ. ευρώ διατέθηκαν από κρατικές πηγές (τόσο από τον τακτικό προϋπολογισμό όσο και από πηγές του ΕΣΠΑ). Διαχρονικά η συμμετοχή του κράτους στις δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη ξεπερνά το 50% του συνόλου των δαπανών, με το μεγαλύτερο τμήμα να καλύπτεται από τον τακτικό προϋπολογισμό, ενώ από το 2014 και μετά αυξάνεται σημαντικά και η συμβολή του ΕΣΠΑ. Πίνακας 8: Συμμετοχή του κράτους στις δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη (εκατ. ευρώ) 2011 2012 2013 2014 2015 Κράτος 649 674 766 793 887 Εκ των οποίων Προϋπολογισμός 504 481 411 408 434 Εκ των οποίων ΕΣΠΑ 125 138 297 308 386 Σύνολο 1.391 1.338 1.466 189 1.684 Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Η αύξηση των δαπανών οδήγησε και σε σημαντική αύξηση του αριθμού των ερευνητών που απασχολήθηκαν σε δραστηριότητες Έρευνας και Ανάπτυξης το 2015. Συγκεκριμένα, ο αριθμός των Ισοδυνάμων Πλήρους Απασχόλησης 11 αυξήθηκε κατά 16,0% και ανήλθε σε 50 χιλ., εκ των οποίων οι 35 χιλ. περίπου είναι ερευνητές (αυξημένοι κατά 17,0%). Διάγραμμα 36: Δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη σε Ελλάδα και ευρωζώνη (% ΑΕΠ) 2,50 Ευρωζώνη 1,20 Ελλάδα 2,00 1,00 1,50 1,00 0,50 0,00 0,68 0,75 0,73 0,73 0,74 0,75 0,75 0,74 0,73 1,21 1,25 1,26 1,31 1,36 1,35 1,38 1,39 1,37 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 0,64 0,58 0,45 0,39 0,35 0,43 0,45 0,53 0,54 0,43 0,22 0,24 0,25 0,24 0,25 0,28 0,29 0,33 Ιδιωτικός τομέας Πηγή: Εurostat Δημόσιος τομέας Ιδιωτικός τομέας Δημόσιος τομέας 11 Το Ισοδύναμο Πλήρους Απασχόλησης ορίζεται ως ο λόγος των ωρών εργασίας που αφιερώθηκαν στην έρευνα και ανάπτυξη στη διάρκεια ενός έτους προς τον συνολικό αριθμό ωρών εργασίας την ίδια περίοδο. Ένα Ισοδύναμο Πλήρους Απασχόλησης αντιστοιχεί σε έναν εργαζόμενο πλήρους απασχόλησης. 38

Οι δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη ως ποσοστό του Α.Ε.Π. στην Ελλάδα βρίσκονται διαχρονικά σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο από ό,τι στην ευρωζώνη. Το διάστημα 2008-2012 οι δαπάνες ήταν στο 1/3 περίπου του μέσου όρου της ευρωζώνης. Από το 2013 μέχρι και το 2016 αυξήθηκαν από το 0,81% του Α.Ε.Π. στο 1,0%. Το δημόσιο σκέλος των δαπανών στην ευρωζώνη ανέρχεται σε 0,74% και 0,73% το 2015 και το 2016 αντίστοιχα, ενώ στην Ελλάδα σε 0,64% και 0,58%, αντίστοιχα. Από την άλλη, οι δαπάνες του ιδιωτικού τομέα στην Ελλάδα (0,43% του Α.Ε.Π. το 2016) είναι διαχρονικά πιο χαμηλές από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (1,37% του Α.Ε.Π. το 2016), καθώς και διαχρονικά πιο χαμηλά από τις δαπάνες του δημοσίου τομέα. 5. ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ 5.1. Δείκτες φτώχειας Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών του 2016 (με έτος αναφοράς το 2015), το κατώφλι της φτώχειας 12 ανέρχεται σε 4.500 ευρώ ετησίως ανά άτομο και σε 9.450 ευρώ για νοικοκυριά με δύο ενήλικες και δύο εξαρτώμενα παιδιά κάτω των 14 ετών. Η μείωση του κατωφλιού της φτώχειας το 2016 είναι οριακή σε σχέση με το 2015. Πίνακας 9: Κατώφλι κινδύνου φτώχειας Τύπος νοικοκυριού Νόμισμα 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Μονοπρόσωπα νοικοκυριά Ευρώ 6480 6897 7178 6591 5708 5023 4608 4512 4500 Νοικοκυριά με δύο ενήλικες και δύο εξαρτώμενα παιδιά κάτω των 14 ετών Ευρώ 13841 11986 10547 9677 9475 9450 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών Το 2016 το ποσοστό του πληθυσμού της χώρας που βρισκόταν σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις 13 ανήλθε σε 21,2%, ελαφρώς μειωμένο σε σχέση με το 2015 (21,4%). Ο κίνδυνος φτώχειας για παιδιά 0 17 ετών (παιδική φτώχεια) ωστόσο ανερχόταν στο 26,3%, οριακά μειωμένος σε σχέση με το 2015. Για τα άτομα ηλικίας 65+ το ποσοστό διαμορφώνεται στο 12,4% από 13,7% το 2015. 12 Το όριο φτώχειας ορίζεται στο 60% του διάμεσου συνολικού ισοδύναμου εισοδήματος του νοικοκυριού. 13 Συμπεριλαμβάνονται δηλαδή τα κοινωνικά επιδόματα και οι συντάξεις στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών. 39

Πίνακας 10: Κίνδυνος φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις Ηλικία Φύλο Μονάδα 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Σύνολο % 21,4 23,1 23,1 22,1 21,4 21,2 Σύνολο Άρρενες % 20,9 22,5 22,4 22,2 21,5 21,2 Θήλεις % 21,9 23,6 23,8 22,0 21,2 21,2 Σύνολο % 20,0 23,8 24,1 23,5 22,5 22,7 18-64 Άρρενες % 19,9 23,4 23,4 23,4 22,9 22,8 Θήλεις % 20,2 24,3 24,8 23,6 22,1 22,7 Σύνολο % 23,6 17,2 15,1 14,9 13,7 12,4 65+ Άρρενες % 21,7 15,9 13,7 13,3 11,9 10,6 Θήλεις % 25,2 18,3 16,2 16,1 15,2 13,8 0-17 Σύνολο % 23,7 26,9 28,8 25,5 26,6 26,3 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών Ο ρόλος των συντάξεων είναι καθοριστικός στη μείωση του κινδύνου φτώχειας, ενώ τα κοινωνικά επιδόματα έχουν περιορισμένη επίδραση. O κίνδυνος φτώχειας ανά φύλο και ηλικιακή ομάδα πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις για το σύνολο του πληθυσμού της χώρας ανέρχεται σε 52,9%, παραμένοντας αμετάβλητος σε σχέση με το 2015. Χωρίς να συνυπολογίζονται τα κοινωνικά επιδόματα, με τις συντάξεις να συμπεριλαμβάνονται στο διαθέσιμο εισόδημα, ο σχετικός κίνδυνος ανέρχεται σε 25,2% (έναντι 25,5% το 2015) και σε 21,2% (έναντι 21,4% το 2015) όταν περιλαμβάνονται όλες οι κοινωνικές μεταβιβάσεις. Πίνακας 11: Κίνδυνος φτώχειας πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις Πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (στο διαθ. εισόδημα δεν περιλαμβάνονται κοινωνικά επιδόματα & συντάξεις) Πριν τα κοινωνικά επιδόματα (περιλαμβάνονται οι συντάξεις) Μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις Ηλικία Φύλο Μονάδα 2016 2016 2016 Σύνολο % 52,9 25,2 21,2 Σύνολο Άρρενες % 51 25,2 21,2 Θήλεις % 54,.6 25,2 21,2 Σύνολο % 44,9 26,6 22,7 18-64 Άρρενες % 43,3 26,6 22,8 Θήλεις % 46,5 26,5 22,7 Σύνολο % 88,2 14,7 12,4 65+ Άρρενες % 87,5 12,5 10,6 Θήλεις % 88,7 16,5 13,8 0-17 Σύνολο % 38,2 33 26,3 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών Το ποσοστό του πληθυσμού της χώρας που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας είναι υπερδιπλάσιο στους εργαζόμενους με μερική απασχόληση (30,3%) σε σχέση με όσους εργάζονται με πλήρη απασχόληση (12,2%). Και οι δύο κατηγορίες παρουσιάζουν αύξηση σε σχέση με το 2015. Πίνακας 12: Κίνδυνος φτώχειας εργαζομένων μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (πλήρης και μερική απασχόληση) Μορφή απασχόλησης 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Πλήρης 10,4 13,4 10,7 11,9 11,6 12,2 Μερική 21,4 27,3 27,0 27,9 28,2 30,3 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών 40

5.2. Δείκτες Ανισότητας Το 2016 ο συντελεστής Gini 14 αυξήθηκε οριακά σε 34,3 από 34,2 το 2015. Η πορεία του δείκτη είναι σταθερή από το 2012, με οριακές αυξομειώσεις. Πίνακας 13: Δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 % 33,4 33,1 32,9 33,5 34,3 34,4 34,5 34,2 34,3 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών, 2015 Ο δείκτης κατανομής εισοδήματος σε πεντημόρια S80/S20 αναφέρεται στο μερίδιο του ισοδύναμου διαθέσιμου εισοδήματος του «πλουσιότερου» 20% του πληθυσμού προς το ανάλογο εισόδημα του «φτωχότερου» 20% του πληθυσμού. Ο δείκτης αυτός διαμορφώθηκε το 2016 για το σύνολο του πληθυσμού στο 6,6, ελαφρώς αυξημένος σε σχέση με το 2015. Αυτό σημαίνει ότι το μερίδιο του εισοδήματος του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού είναι 6,6 φορές μεγαλύτερο από το μερίδιο του εισοδήματος του φτωχότερου 20% του πληθυσμού. Για τις ηλικίες 65+ ο δείκτης μειώθηκε, ενώ για τις ηλικίες 0-64 παρέμεινε σταθερός. Πίνακας 14: Δείκτης κατανομής του εισοδήματος σε πεντημόρια (S80/S20). Ηλικία 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Σύνολο 6,0 6,6 6,6 6,5 6,5 6,6 65+ 4,5 4,5 3,9 4,1 4,1 3,9 0-64 6,4 7,4 7,5 7,3 7,4 7,4 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών, 2015 6. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Στο πλαίσιο της στρατηγικής Ευρώπη 2020 τα κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν δεσμευθεί για την επίτευξη συγκεκριμένων μετρήσιμων στόχων που αφορούν στην κλιματική αλλαγή και την ενέργεια. Οι στόχοι αυτοί είναι: α) μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 20% σε σύγκριση µε τα επίπεδα του 1990 (ή κατά 30%, εάν πληρούνται οι όροι), β) αύξηση του ποσοστού των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην τελική κατανάλωση ενέργειας στο 20% και γ) αύξηση κατά 20% της ενεργειακής απόδοσης. Κάθε μετρήσιμος στόχος εξειδικεύεται ανάλογα τις συνθήκες και τους περιορισμούς κάθε κράτους μέλους της ΕΕ-28. Ο στόχος για μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου σε επίπεδο ΕΕ-28 κατά τουλάχιστον 20% σε σύγκριση µε τα επίπεδα του 1990 (80 μονάδες σε όρους δείκτη 1990=100) εξειδικεύεται για την Ελλάδα σε μείωση 4% (96 μονάδες σε όρους δείκτη 1990=100). Η Ελλάδα, συνεχίζοντας την πτωτική τάση των εκπομπών της από το 2007 και μετά, κατέγραψε το 2015 μείωση μεγαλύτερη του προαναφερόμενου στόχου (-6,6%). Ωστόσο, η επίδοση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην 14 Ο συντελεστής Gini ορίζεται ως ο λόγος των αθροιστικών μεριδίων του πληθυσμού, κατανεμημένου ανάλογα με το ύψος του εισοδήματος, προς το αθροιστικό μερίδιο του συνολικού εισοδήματος όλου του πληθυσμού. Η τιμή του κυμαίνεται μεταξύ 0 (πλήρης εισοδηματική ισότητα) και 1 (πλήρης εισοδηματική ανισότητα). 41

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 TARGET παρατεταμένη οικονομική ύφεση, παρότι έχει συμβάλει μερικώς και η πρόοδος που έχει επιτευχθεί στο πεδίο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Διάγραμμα 37: Εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, Δείκτης (1990=100) 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 131,6 Πηγή: Eurostat 128,0 130,6 127,5 93,5 93,4 92,6 90,6 120,4 114,5 84,0 85,9 Ο στόχος για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στους κλάδους που δεν καλύπτονται από το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΣΕΔΕ) που έχει τεθεί για την Ελλάδα ανέρχεται σε απόλυτα νούμερα στους 61,2 εκατ. τόνους ισοδύναμου CO2. Ο στόχος αυτός δεν θεωρείται ιδιαιτέρως φιλόδοξος, καθώς τόσο η Ελλάδα όσο και η ΕΕ-28 τον έχουν ήδη υπερκαλύψει. Διάγραμμα 38: Εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στους κλάδους 15 που δεν περιλαμβάνονται στο ΣΕΔΕ (εκατ. τόνοι ισοδύναμου CO2) 65 60 55 50 45 40 111,8 108,4 99,4 83,3 82,1 80,5 96,8 93,4 77,4 77,9 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ελλάδα ΕΕ (28 χώρες) 2520,66 44,52 61,2 2644 2900 2800 2700 2600 2500 2400 2300 2200 Πηγή: Eurostat Ελλάδα (αριστερός άξονας) ΕΕ (28 χώρες) 15 Σύμφωνα με την απόφαση αριθ. 406/2009/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Απριλίου 2009 (απόφαση περί επιμερισμού των προσπαθειών (ESD)), τα κράτη-μέλη πρέπει να εκπληρώνουν δεσμευτικούς ετήσιους στόχους εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε τομείς που δεν καλύπτονται από το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπής (ΣΕΔΕ) της ΕΕ. Οι τομείς αυτοί είναι των μεταφορών, των κτιρίων, της γεωργίας, των μικρών βιομηχανιών και των αποβλήτων. 42

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 TARGET Το ποσοστό Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας ανέρχεται σε 15,4% το 2015 στην Ελλάδα, ενώ ο εθνικός στόχος έχει τεθεί στο 18%. Μετά από δύο χρόνια σχετικής στασιμότητας, το 2015 καταγράφηκε μια μικρή πρόοδος. Σημειώνεται ότι το ποσοστό αυτό υπολείπεται του μέσου όρου των κρατών μελών της ΕΕ-28 (16,7%). Ωστόσο, μεσοπρόθεσμα η πορεία του δείκτη είναι θετική. Η Ελλάδα κατέχει τη 15η θέση στην κατάταξη μεταξύ των χωρών μελών της ΕΕ- 28 με βάση τον εν λόγω δείκτη. Διάγραμμα 39: Ποσοστό (%) Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας 25 20 16,7 20,0 15 10 15,4 18,0 5 0 Πηγή: Eurostat Ελλάδα ΕΕ (28 χώρες) Ο εθνικός στόχος για την πρωτογενή κατανάλωση ενέργειας σε απόλυτους όρους ανέρχεται σε 24,7 εκατ. τόνους ισοδύναμου πετρελαίου. Η Ελλάδα έπειτα από μια πτωτική πορεία έχει σταθεροποιηθεί από το 2013 σε χαμηλότερα του στόχου επίπεδα (23,7). Η ΕΕ-28 βρίσκεται υψηλότερα του στόχου για το 2015, καταγράφοντας μια ελαφρά συγκυριακή αύξηση σε σχέση με το 2014. Ο παράγοντας της παρατεταμένης ύφεσης στην Ελλάδα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στην ανάγνωση της πορείας και αυτού του δείκτη. 43