Η ΕΟΠΕ, στα πλαίσια του κοινωνικού της ρόλου συμβάλλει στη σωστή

Η ΕΟΠΕ, στα πλαίσια του κοινωνικού της ρόλου συμβάλλει στη σωστή ενημέρωση του κοινού μέσω της έκδοσης κατανοητών πληροφοριών και οδηγιών για τους διαφόρους τύπους καρκίνου. Ο Νοέμβριος είναι ο μήνας του Καρκίνου του Παγκρέατος. Παθολόγοι Ογκολόγοι μέλη της ΟΝΕΟ, συμμετείχαν στη συγγραφή του εντύπου που κρατάτε στα χέρια σας, για να σας ενημερώσουν διεξοδικά για τον καρκίνο του παγκρέατος και να κατανοήσετε τα αίτια όσο και την θεραπευτική και υποστηρικτική προσέγγιση από τον θεράποντα Ογκολόγο. Περισσότερες πληροφορίες για την ΕΟΠΕ και την ΟΝΕΟ μπορείτε να βρείτε στον διαδικτυακό τόπο www.hesmo.gr αλλά και να ενημερωθείτε από το ηλεκτρονικό περιοδικό www.neaeope.gr. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με την ΕΟΠΕ και την ΟΝΕΟ στο hesmo@otenet.gr. 1

2

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α Το Πάγκρεας και τα Καρκινικά Κύτταρα... Παράγοντες Κινδύνου και Συμπτώματα... 5 7 Διάγνωση... Σταδιεκτίμηση... Θεραπεία... Χειρουργική Αντιμετώπιση και Χημειοθεραπεία... Στοχεύουσα θεραπεία Ακτινοβολία Δεύτερη Γνώμη... Υποστηρικτική αγωγή... Διατροφή... Παρακολούθηση μετά τη Θεραπεία... Ομάδες Υποστήριξης Ασθενών και συμμετοχή στην Κλινική και Εργαστηριακή Έρευνα... 10 13 17 20 23 25 27 28 29 Για τη συγγραφή του κειμένου συνεργάστηκαν τα μέλη της Ομάδας Νέων Ογκολόγων: Ελένη Αραβαντινού- Φατώρου, Ιωάννης Δημητριάδης, Γεώργιος Κεσίσης, Παναγιώτης Κολιού, Παντελής Κουντουράκης, Κωνσταντίνος Μπαλλάσης, Μιχάλης Νικολάου, Μαρία Σκόνδρα, Δήμητρα Στεφάνου, Νικόλαος Τσουκαλάς Το Συντονισμό της Ομάδας Εργασίας έκανε η Ζένια Σαριδάκη. 3

4

Το Πάγκρεας και τα Καρκινικά Κύτταρα ΤΟ ΠΑΓΚΡΕΑΣ Το πάγκρεας είναι ένα όργανο του ανθρωπίνου σώματος, το οποίο παράγει σημαντικές για τον ανθρώπινο οργανισμό ορμόνες με κυριότερες την ινσουλίνη, το γλυκαγόνο και την αυξητική ορμόνη. Τοπογραφικά βρίσκεται στο πίσω μέρος της κοιλιακής χώρας μεταξύ του δωδεκαδάκτυλου και του σπληνός. Έχει μήκος 15 εκατοστά περίπου και σχήμα πεπλατυσμένου αχλαδιού. Αποτελείται από τέσσερα τμήματα, την κεφαλή, τον αυχένα, το σώμα και την ουρά. Εσωτερικά και κατά μήκος του οργάνου διέρχεται ο παγκρεατικός πόρος, μέσω του οποίου το παγκρεατικό υγρό εκκρίνεται στο έντερο. Το υγρό αυτό αποτελείται από ένζυμα τα οποία συμβάλουν στην απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών από το λεπτό έντερο και στη διάσπαση των υδατανθράκων, των πρωτεϊνών και των λιπιδίων. 5

ΤΑ ΚΑΡΚΙΝΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ Ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελείται από όργανα. Τα όργανα σχηματίζονται από μια πλειάδα ιστών, και οι ιστοί από πληθώρα κυττάρων. Φυσιολογικά, για την ομαλή λειτουργία ενός οργανισμού το κύτταρο, που είναι η μικρότερη βασική κατασκευαστική μονάδα, έχει συγκεκριμένο χρόνο ζωής, ρόλο και μηχανισμούς αυτορρύθμισης. Ο οργανισμός, ανάλογα με τις ανάγκες του, προωθεί είτε την κυτταρική διαίρεση (πολλαπλασιασμό), είτε την κυτταρική απόπτωση (θάνατο). Καρκινικά είναι τα κύτταρα που έχουν χάσει την ιδιότητά τους να αποπίπτουν και χαρακτηρίζονται από άναρχο και συνεχή πολλαπλασιασμό. Κατά τον τρόπο αυτό, από τα καρκινικά κύτταρα δημιουργούνται όγκοι μέσα στα όργανα στα οποία βρίσκονται αυτά, ενώ μπορούν και να διασπαρούν με διάφορους τρόπους και σε άλλα όργανα του ανθρωπίνου σώματος, δίνοντας μεταστάσεις. Στον καρκίνο του παγκρέατος, η διασπορά μπορεί να γίνει, είτε κατά συνέχεια ιστών στο στομάχι και στο παρακείμενο έντερο, είτε μέσω της αιματικής οδού στο ήπαρ και στους πνεύμονες, είτε μέσω της λεμφικής οδού στους παρακείμενους ή σε απομακρυσμένους λεμφαδένες. Ο καρκίνος του παγκρέατος είναι ο έβδομος σε συχνότητα εμφάνισης καρκίνος και ο τέταρτος σε συχνότητα θανάτων από καρκίνο. Συχνότερα εμφανίζεται κατά την έκτη δεκαετία της ζωής και η αναλογία εμφάνισης σε άντρες και γυναίκες είναι περίπου η ίδια. Με τον όρο Καρκίνος του Παγκρέατος περιγράφεται μία αρκετά ετερογενής ομάδα κακοηθειών που συμπεριλαμβάνει τις, συχνότερες, κακοήθειες της εξωκρινούς μοίρας του οργάνου (το αδενοκαρκίνωμα), αλλά και τις σπανιότερες κακοήθειες της ενδοκρινούς μοίρας του οργάνου (τους νευροενδοκρινείς όγκους). Πάνω από το 80% των καρκίνων του παγκρέατος εμφανίζεται στην εξωκρινή μοίρα. Το 75% αυτών τοπογραφικά ανευρίσκεται στην κεφαλή και στον αυχένα του οργάνου, το 15-20% στο σώμα και το 5-10% στην ουρά. 6

Παράγοντες Κινδύνου και Συμπτώματα ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Όταν διαγνωστεί κάποιος με καρκίνο είναι φυσικό να αναρωτιέται τί προκάλεσε την ασθένεια του. Οι γιατροί δεν μπορούν να εξηγήσουν πάντα γιατί ένας άνθρωπος αναπτύσσει καρκίνο στο πάγκρεας και ένας άλλος όχι. Γνωρίζουν, ωστόσο, ότι ορισμένοι άνθρωποι με συγκεκριμένους παράγοντες κινδύνου είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν καρκίνο παγκρέατος. Οτιδήποτε μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα εκδήλωσης μιας ασθένειας ονομάζεται παράγοντας κινδύνου. Μελέτες έχουν δείξει ότι μεταξύ των παραγόντων που μπορεί να αυξήσουν την εμφάνιση καρκίνου παγκρέατος είναι οι ακόλουθοι: Κάπνισμα: το κάπνισμα θεωρείται ο σημαντικότερος παράγοντας κινδύνου όσον αφορά στην εμφάνιση καρκίνου παγκρέατος. Οι καπνιστές εμφανίζουν μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου παγκρέατος σε σύγκριση με τους μη καπνιστές (ειδικότερα οι βαρείς καπνιστές) Σακχαρώδης Διαβήτης: Οι πάσχοντες από σακχαρώδη διαβήτη εμφανίζουν μεγαλύτερη πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου παγκρέατος Ατομικό - Οικογενειακό ιστορικό: Μεταξύ πρώτου βαθμού συγγενών (πατέρας, μητέρα, αδέρφια) με καρκίνο παγκρέατος αυξάνεται η πιθανότητα εμφάνισης της νόσου Παγκρεατίτιδα: Η παγκρεατίτιδα είναι μία επώδυνη φλεγμονή του παγκρέατος. Οι πάσχοντες από παγκρεατίτιδα για μεγάλο χρονικό διάστημα έχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του παγκρέατος Παχυσαρκία: Άτομα υπέρβαρα ή παχύσαρκα είναι περισσότερο πιθανό να εμφανίσουν καρκίνο παγκρέατος 7

Παράλληλα ερευνάται αν άλλοι παράγοντες ενοχοποιούνται για την εμφάνιση καρκίνου του παγκρέατος, όπως οι πλούσιες σε λιπαρά δίαιτες, και ειδικά σε ζωϊκό λίπος, η κατάχρηση αλκοόλ, αλλά και μεταλλάξεις σε συγκεκριμένα γονίδια. Βέβαια, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που νοσεί από καρκίνο παγκρέατος δεν έχει κανέναν από τους παραπάνω παράγοντες κίνδυνου, αλλά και οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που έχουν κάποιους από τους παραπάνω παράγοντες κινδύνου δεν εμφανίζουν ποτέ την νόσο. ΣΥΜΤΩΜΑΤΑ Σε πρώιμο στάδιο ο καρκίνος του παγκρέατος δεν εμφανίζει συμπτώματα. Συνήθως, μόνον εφόσον προχωρήσει η νόσος μπορεί κάποιος να διαπιστώσει συγκεκριμένα συμπτώματα όπως: υπέρχρωση των ούρων, αποχρωματισμός των κοπράνων, κίτρινη χροιά στο δέρμα και τα μάτια (ίκτερος) πόνος στο άνω μέρος της κοιλίας πόνος στη μεσότητα της πλάτης, ο οποίος δεν υποχωρεί όταν διορθωθεί η στάση σώματος ναυτία και έμετος κόπρανα που επιπλέουν στην τουαλέτα Ο καρκίνος του παγκρέατος σε προχωρημένο στάδιο μπορεί επίσης να εμφανίσει συμπτώματα όπως: κόπωση, αδυναμία ανορεξία, αίσθημα κορεσμού απώλεια βάρους άνευ αιτιολογίας 8

Τα παραπάνω συμπτώματα μπορεί να οφείλονται σε καρκίνο του παγκρέατος, αλλά μπορεί να οφείλονται και σε άλλα προβλήματα υγείας. Μόλις ένας άνθρωπος εντοπίσει κάποιο ή κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα, θα πρέπει να απευθυνθεί στον ιατρό του, ώστε να μπορέσει να διευκρινιστεί η προέλευσή τους και κατόπιν να αντιμετωπιστούν με τον ταχύτερο και καλύτερο δυνατό τρόπο με σχεδιασμό της θεραπείας στα πλαίσια ενός ογκολογικού συμβουλίου, που απαρτίζεται από παθολόγο ογκολόγο, χειρουργό, ενδοσκόπο γαστρεντερολόγο και ακτινοδιαγνώστη. 9

Διάγνωση ΔΙΑΓΝΩΣΗ Αν έχετε συμπτώματα ύποπτα για κακοήθεια στο πάγκρεας, ο ιατρός σας θα προσπαθήσει να εντοπίσει την αιτία του προβλήματος. Θα πρέπει να υποβληθείτε σε αιματολογικές ή άλλες εργαστηριακές εξετάσεις. Επίσης, θα πρέπει να υποβληθείτε σε μια ή περισσότερες από τις ακόλουθες εξετάσεις: Φυσική εξέταση: ο ιατρός εξετάζει με επισκόπηση, ψηλάφηση και επίκρουση την κοιλιά του ασθενούς για να ελέγξει τυχόν αλλαγές. και να διαπιστώσει τυχόν παθολογική συγκέντρωση υγρού (ασκίτη), επώδυνες περιοχές ή διογκωμένο ήπαρ. Ελέγχει επίσης το δέρμα και τα μάτια για ίκτερο. Αξονική τομογραφία: πρόκειται για ένα μηχάνημα απεικόνισης που συνδέεται με υπολογιστή και λαμβάνει μια σειρά από λεπτομερείς εικόνες του παγκρέατος, των γειτονικών οργάνων και των αγγείων. Θα πρέπει να γίνει και ενδοφλέβια ένεση με σκιαγραφικό μέσο, έτσι ώστε το πάγκρεας να απεικονιστεί πιο καθαρά στις εικόνες. Επίσης, μπορεί να σας ζητηθεί να πιείτε νερό ή γαστρογραφίνη για να απεικονιστεί πιο καθαρά το στομάχι και το δωδεκαδάκτυλο. Με την αξονική τομογραφία ο γιατρός μπορεί να αναγνωρίσει την ύπαρξη ενός όγκου στο πάγκρεας ή σε κάποιο άλλο σημείο και όργανο της κοιλιάς. Υπερηχογράφημα: ο γιατρός τοποθετεί το μηχάνημα υπερήχων στην κοιλία σας και το μετακινεί αργά και κυκλικά. Το συγκεκριμένο μηχάνημα χρησιμοποιεί ηχητικά κύματα που δεν είναι ακουστά από τον άνθρωπο. Με τα ηχητικά κύματα δημιουργείται ένα αντίγραφο αντηχήσεων, όπως αυτές αντανακλώνται από τα εσωτερικά όργανα. Οι αντηχήσεις αυτές δημιουργούν την εικόνα του παγκρέατος και των άλλων οργάνων στην κοιλιά. Η εικόνα αυτή μπορεί να δείξει τον όγκο ή αποφραγμένους πόρους. Ενδοσκοπικό Υπερηχογράφημα: ο γιατρός χρησιμοποιώντας ένα λεπτό σωλήνα (ενδοσκόπιο) φτάνει έως το πρώτο τμήμα του λεπτού εντέρου, αφού 10

περάσει μέσα από τον φάρυγγα τον οισοφάγοκαι το στομάχι. Από το τελικό άκρο του ενδοσκοπίου στέλνονται ηχητικά κύματα, που δεν ακούγονται, στο μηχάνημα των υπερήχων. Τα κύματα αυτά αντανακλούν στους ιστούς του παγκρέατος και των άλλων γειτονικών οργάνων. Από τις αντηχήσεις αυτές και όπως ο γιατρός αποσύρει αργά το ενδοσκόπιο από το λεπτό έντερο προς το στομάχι, ο υπολογιστής δημιουργεί μια εικόνα του παγκρέατος. Η εικόνα μπορεί να δείξει τον όγκο. Μπορεί, επίσης, να δείξει πόσο βαθειά έχει διηθήσει ο καρκίνος τα γειτονικά αιμοφόρα αγγεία και αν είναι χειρουργήσιμος. Η εξέταση αυτή δίνει επίσης την δυνατότητα λήψης υλικού για βιοψία ή κυτταρολογική εξέταση. Επίσης, κάποιοι ιατροί χρησιμοποιούν τις ακόλουθες εξετάσεις: ERCP (Ενδοσκοπική Παλίνδρομη Χολαγγειο Παγκρεατογραφία): ο γιατρός περνά ένα ενδοσκόπιο μέσα από το στόμα και το στομάχι φτάνοντας έως το πρώτο τμήμα του λεπτού εντέρου. Στη συνέχεια, ολισθαίνει ένα μικρότερο σωλήνα διαμέσου του ενδοσκοπίου και φτάνει μέσα στα χοληφόρα και στους παγκρεατικούς πόρους. Διαμέσου του μικρότερου σωλήνα γίνεται έγχυση χρωστικής στους πόρους και λαμβάνονται ακτινογραφίες. Οι ακτινογραφίες μπορούν να δείξουν αν υπάρχει στένωση στους πόρους ή απόφραξη από τον όγκο ή από κάποια άλλη παθολογική κατάσταση. MRI (Μαγνητική Τομογραφία): ένα μεγάλο μηχάνημα με ισχυρό μαγνητικό πεδίο που συνδέεται με υπολογιστή χρησιμοποιείται για να δημιουργήσει λεπτομερέστατες εικόνες των περιοχών μέσα στο σώμα. PET-CT (τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων): στην περίπτωση που ο γιατρός σας αποφασίσει να κάνετε αυτή την εξέταση, θα λάβετε μια ένεση με μικρή ποσότητα ραδιενεργής γλυκόζης. Η ραδιενεργή γλυκόζη εκπέμπει σήμα που το μηχάνημα του PET λαμβάνει. Δημιουργείται μια εικόνα των σημείων του σώματος όπου έχει προσληφθεί η γλυκόζη. Τα καρκινικά κύτταρα δείχνουν στην εικόνα φωτεινότερα γιατί λαμβάνουν γλυκόζη γρηγορότερα από τα φυσιολογικά. Η εξέταση αυτή μπορεί να δείξει αν ο καρκίνος έχει διασπαρεί σε άλλα μέρη του σώματος. Η PET-CT δεν συνιστάται για την αρχική διάγνωση του καρκίνου του παγκρέατος, παρά μόνον για επιλεγμένους ασθενείς που προορίζονται για ριζική χειρουργική θεραπεία με βάση τα αποτελέσματα της συμβατικής σταδιεκτίμησης. 11

Βιοψία με βελόνη: ο γιατρός χρησιμοποιεί μια λεπτή βελόνα για να αφαιρέσει ένα μικρό κομμάτι ιστού από το πάγκρεας, συνήθως κάτω από την καθοδήγηση Ενδοσκοπικού Υπερηχογραφήματος ή Αξονικής Τομογραφίας. Στη συνέχεια, ο παθολογοανατόμος με τη βοήθεια μικροσκοπίου θα αναζητήσει καρκινικά κύτταρα στον αφαιρεθέντα ιστό. Προτού υποβληθείτε σε μια βιοψία ίσως έχετε απορίες, τις οποίες πρέπει να συζητήσετε με τον ιατρό σας. Μια σειρά από πιθανές ερωτήσεις μπορεί να είναι: Μου συστήνεται να κάνω βιοψία; Αν ναι, γιατί; Πόσο διαρκεί η διαδικασία; Θα είμαι ξύπνιος; Θα πονέσω; Υπάρχει κίνδυνος η ίδια η διαδικασία να προκαλέσει διασπορά του καρκίνου; Ποιές είναι οι πιθανότητες λοίμωξης ή αιμορραγίας μετά από τη βιοψία; Υπάρχουν άλλοι κίνδυνοι; Αν έχω καρκίνο, με ποιόν θα μιλήσω για τη θεραπεία; Πότε; 12

Σταδιεκτίμηση ΣΤΑΔΙΕΚΤΙΜΗΣΗ Όταν διαγνωστεί ο καρκίνος του παγκρέατος ο ιατρός χρειάζεται να γνωρίζει την έκταση, δηλαδή το στάδιο της νόσου, ώστε να επιλέξει την κατάλληλη θεραπεία. Η εκτίμηση του σταδίου της νόσου γίνεται με το σύστημα ΤNM ώστε να καθοριστούν προσεκτικά: Το μέγεθος του όγκου στο πάγκρεας και η πιθανή διήθηση των γειτονικών ιστών (Τ: από την αγγλική λέξη Tumor που σημαίνει όγκος) Το ενδεχόμενο να έχει προχωρήσει ο όγκος στους λεμφαδένες (Ν: από την αγγλική λέξη Nodes που σημαίνει λεμφαδένες). Το ενδεχόμενο να έχει εξαπλωθεί ο όγκος σε άλλα μέρη του σώματος και εάν συμβαίνει αυτό σε ποιά ακριβώς (Μ: από την αγγλική λέξη Metastasis που σημαίνει μετάσταση). Όπως έχει συζητηθεί και παραπάνω, όταν ο καρκίνος του παγκρέατος εξαπλώνεται, τα καρκινικά κύτταρα μπορεί να μεταναστεύσουν μέσω της λέμφου ή του αίματος στους γειτονικούς ιστούς, στους λεμφαδένες ή σε άλλα απομακρυσμένα όργανα, όπως το ήπαρ. Καρκινικά κύτταρα μπορεί επίσης να βρεθούν στους πνεύμονες ή στο υγρό που συλλέγεται από την κοιλιά (ασκιτικό υγρό). Αν τα παγκρεατικά καρκινικά κύτταρα ταξιδέψουν μέσω του αίματος και εγκατασταθούν στο ήπαρ, τα καρκινικά αυτά κύτταρα που βρίσκονται στο ήπαρ είναι στην πραγματικότητα καρκινικά κύτταρα παγκρέατος. Η νόσος, δηλαδή, είναι μεταστατικός καρκίνος του παγκρέατος και όχι πρωτοπαθής καρκίνος ήπατος, και ως εκ τούτου, θεραπεύεται σαν καρκίνος παγκρέατος και όχι σαν καρκίνος ήπατος. Για να γίνει γνωστό εάν έχει εξαπλωθεί η νόσος, δηλαδή αν τα παγκρεατικά καρκινικά κύτταρα βρίσκονται και σε άλλα σημεία του σώματος εκτός από το πάγκρεας, χρειάζεται ο ασθενής να ελεγχθεί με μια σειρά από εξετάσεις όπως τις έχουμε περιγράψει και παραπάνω. Ένας επεμβατικός τρόπος για να ελεγχθεί η κοιλιά, έτσι ώστε να τεθεί η διά- 13

γνωση του καρκίνου παγκρέατος, ή να εκτιμηθεί η έκταση της νόσου, είναι η ερευνητική λαπαροσκόπηση. Με τον τρόπο αυτό ο ειδικός χειρουργός, μέσα από μία μικρή τομή στον ομφαλό, εισάγει το λαπαροσκόπιο, ένα μικρό όργανο σαν σωλήνα, το οποίο έχει φως και κάμερα για να βλέπει μέσα στο σώμα και ψάχνει οποιοδήποτε σημάδι ύπαρξης καρκίνου μέσα στην κοιλιά. Για τη διαδικασία αυτή χρειάζεται γενική αναισθησία. Η ιστολογική επιβεβαίωση της νόσου, σε όλη την ογκολογία, άρα και εδώ στον καρκίνο παγκρέατος είναι απαραίτητη σε κάθε περίπτωση, είτε ο ασθενής μπορεί να χειρουργηθεί, είτε όχι. Η ιστολογική εξέταση, δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες για τα ειδικά χαρακτηριστικά του καρκίνου βάσε των οποίων οι εμπλεκόμενοι ειδικοί ιατροί θα επιλέξουν την κατάλληλη θεραπεία και θα προσδιορίσουν την πρόγνωση. Στις περιπτώσεις εκείνες που ο καρκίνος του παγκρέατος ενός ασθενούς είναι χειρουργικά εξαιρέσιμος, πολύ σημαντικές πληροφορίες που λαμβάνονται από το χειρουργικό παρασκεύασμα είναι το μέγεθος του όγκου, τα εγχειρητικά όρια, το αν διηθεί λεμφαδένες και ο βαθμός διαφοροποίησης. Τα εγχειρητικά όρια αφορούν στον συναφαιρούμενο υγιή ιστό που περιβάλλει τον όγκο και είναι επιθυμητό να είναι άνω του 1mm. Ο βαθμός διαφοροποίησης (Grade), ο οποίος πρέπει να περιγράφεται σε κάθε ιστολογική εξέταση, είτε αυτή αφορά σε χειρουργικό παρασκεύασμα, είτε σε βιοψία, δείχνει πόσο διαφορετικά είναι τα καρκινικά κύτταρα από τα φυσιολογικά κύτταρα του παγκρέατος. Όσο μικρότερος ο βαθμός διαφοροποίησης, τόσο καλύτερη η πρόγνωση. Στον παγκρεατικό καρκίνο υπάρχουν 4 βαθμοί διαφοροποίησης: Grade 1: Τα καρκινικά κύτταρα μοιάζουν αρκετά με τα φυσιολογικά παγκρεατικά (υψηλός βαθμός διαφοροποίησης). Grade 2: Τα καρκινικά κύτταρα έχουν μέτριο βαθμό ομοιότητας με τα φυσιολογικά παγκρεατικά. Grade 3: Τα καρκινικά κύτταρα εμφανίζουν υψηλή ετερογένεια σε σχέση με τα φυσιολογικά παγκρεατικά. Grade 4: Τα καρκινικά κύτταρα δεν μοιάζουν καθόλου με τα φυσιολογικά παγκρεατικά (χαμηλός βαθμός διαφοροποίησης). 14

Στον παρακάτω πίνακα μπορούμε να δούμε αναλυτικά και λεπτομερώς τα στάδια της νόσου. Σ Τ Α Δ Ι Ο ΣΤΑΔΙΟ 0 ΣΤΑΔΙΟ IA ΣΤΑΔΙΟ IB ΣΤΑΔΙΟ IIA ΣΤΑΔΙΟ IIB ΣΤΑΔΙΟ III ΣΤΑΔΙΟ IV Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Σ Τα καρκινικά κύτταρα βρίσκονται στην ανώτερη στοιβάδα του παγκρέατος και δεν έχουν διηθήσει βαθύτερα τους ιστούς. Ο καρκίνος δεν έχει εξαπλωθεί έξω από το πάγκρεας. (καρκίνος in situ ή παγκρεατική ενδο-επιθηλιακή νεοπλασία) Ο όγκος δεν έχει εξαπλωθεί έξω από το πάγκρεας, ούτε στους λεμφαδένες και έχει διάμετρο μικρότερη από 2 εκ. Ο όγκος δεν έχει εξαπλωθεί έξω από το πάγκρεας, ούτε στους λεμφαδένες και έχει διάμετρο μεγαλύτερη από 2 εκ. Ο όγκος έχει εξαπλωθεί έξω από το πάγκρεας, έχει διηθήσει το δωδεκαδάκτυλο, τον κοινό χοληδόχο πόρο ή άλλους παρακείμενους ιστούς εκτός από μεγάλα αγγεία και νεύρα και δεν έχει διηθήσει λεμφαδένες Ο όγκος έχει επεκταθεί στους λεμφαδένες και ίσως και στα παρακείμενα όργανα (δωδεκαδάκτυλο, κοινό χοληδόχο πόρο) όχι όμως στα μεγάλα αγγεία και νεύρα Ο όγκος έχει διηθήσει μεγάλα αγγεία και νεύρα, ίσως και παρακείμενα όργανα και λεμφαδένες, όμως δεν έχει επεκταθεί σε απομακρυσμένα όργανα Ο όγκος έχει εξαπλωθεί σε απομακρυσμένα όργανα του σώματος (μετάσταση) 15

Με πιο απλό και κατανοητό τρόπο στον καρκίνο του παγκρέατος μπορούμε να διακρίνουμε τα παρακάτω 4 στάδια: Στάδιο Ι: Ο καρκίνος βρίσκεται μόνο στο πάγκρεας. Στάδιο ΙΙ: Ο καρκίνος έχει προσβάλει ιστούς γύρω από το πάγκρεας, ενδεχομένως και λεμφαδένες, αλλά δεν βρίσκεται κοντά σε μεγάλα αγγεία. Στάδιο ΙΙΙ: Ο καρκίνος έχει επεκταθεί και διηθήσει μεγάλα αγγεία. Στάδιο ΙV: Ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί σε απομακρυσμένα όργανα, όπως το ήπαρ και οι πνεύμονες. Όσο μικρότερο είναι το στάδιο της νόσου, τόσο καλύτερη είναι η πρόγνωση. 16

Θεραπεία ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι θεραπευτικές επιλογές για τους ασθενείς με καρκίνο του παγκρέατος είναι η χειρουργική επέμβαση, η χημειοθεραπεία, η στοχευμένη θεραπεία και η ακτινοβολία. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρειάζεται συνδυασμός των παραπάνω θεραπευτικών επιλογών. Η απόφαση για την επιλογή της θεραπείας είναι εξατομικευμένη και εξαρτάται κυρίως από τη θέση του όγκου στο πάγκρεας, την εξάπλωση της νόσου, την ηλικία και τη γενική φυσική κατάσταση του ασθενούς Στις μέρες μας, ο καρκίνος του παγκρέατος μπορεί να θεραπευτεί (να ιαθεί) αν και εφόσον βρεθεί σε πρώιμο στάδιο (πριν δηλαδή εξαπλωθεί). Μόνο με το χειρουργείο μπορεί να εξαιρεθεί πλήρως ένας όγκος στο πάγκρεας. Οι υπόλοιπες θεραπευτικές προσεγγίσεις για τους ασθενείς που δεν μπορούν να χειρουργηθούν, έχουν ως στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την αύξηση της επιβίωσης. Είναι γεγονός πως απαιτείται ομάδα ιατρών διαφόρων ειδικοτήτων ώστε να σχεδιαστεί το θεραπευτικό πλάνο για κάθε ασθενή. Τα ογκολογικά συμβούλια στα εξειδικευμένα κέντρα όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις για τον σχεδιασμό μιας θεραπείας απαρτίζονται από Παθολόγους Ογκολόγους, Χειρουργούς Ογκολόγους, Ακτινοθεραπευτές Ογκολόγους, Γαστρεντερολόγους, Ακτινολόγους και Παθολογοανατόμους. Επίσης, η ομάδα καλό είναι να έχει εξειδικευμένους σε ογκολογικά θέματα νοσηλευτές, διατροφολόγους και ψυχολόγους. Η αρμονική συνεργασία του ασθενούς με τον ιατρό του είναι θεμελιώδους σημασίας σε όλη τη διάρκεια και τα στάδια της θεραπείας. Ο θεράπων γιατρός θα πρέπει να περιγράψει στον ασθενή τις θεραπευτικές επιλογές που έχει, τα προσδοκώμενα αποτελέσματα και τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες της κάθε θεραπείας. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες δεν είναι σπάνιες, επειδή η αντικαρκινική θεραπεία συχνά τραυματίζει και καταστρέφει, εκτός από τους καρκινικούς ιστούς και τους υγιείς ιστούς. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες εξαρτώνται από διάφορους παράγοντες, κυρίως όμως εξαρτώνται από το είδος της θεραπείας, τη 17

φυσική κατάσταση του ασθενούς και από την έκταση της νόσου. Δεν είναι ίδιες για κάθε ασθενή και ίσως αλλάζουν από τη μια θεραπευτική συνεδρία στην άλλη. Πριν αρχίσει μια θεραπεία, καλό θα ήταν ένας ασθενής να γνωρίζει τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες και το ενδεχόμενο η θεραπεία να αλλάξει τις καθημερινές του συνήθειες και δραστηριότητες. Ειδικά για τους ασθενείς με καρκίνο στο πάγκρεας, πολύ μεγάλη σημασία έχει η αντιμετώπιση του πόνου, που σε κάποιες περιπτώσεις θα χρειαστεί να γίνει στα πλαίσια ενός ιατρείου πόνου, καθώς και η αντιμετώπιση προβλημάτων σίτισης με την αρωγή πολλές φορές ειδικών διατροφολόγων. Τέλος, μια πολύ σημαντική θεραπευτική επιλογή που αφορά σε όλους τους πάσχοντες από καρκίνο, άρα και στους ασθενείς με καρκίνο παγκρέατος ανεξαρτήτως σταδίου είναι η ένταξή τους σε κλινικές μελέτες. Οι κλινικές μελέτες είναι ερευνητικές μελέτες που εξετάζουν τη δραστικότητα νέων θεραπειών ή παρεμβάσεων, είναι πολύ προσεκτικά και καλά σχεδιασμένες και έχουν ως γνώμονα το όφελος του ασθενούς. Μια σειρά από ερωτήσεις που ενδεχομένως θα θέλατε να απευθύνετε προς τον ιατρό σας πριν αρχίσει η θεραπεία είναι οι παρακάτω: Ποιό είναι το στάδιο της νόσου μου; Έχει εξαπλωθεί ο καρκίνος; Χρειάζεται να κάνω περισσότερες εξετάσεις για να μάθω αν γίνεται να χειρουργηθώ; Ποιός είναι ο στόχος της θεραπείας; Ποιές είναι οι θεραπευτικές μου επιλογές; Τι προτείνετε για μένα; Γιατί; Ποιά είναι τα αναμενόμενα οφέλη από το κάθε είδος θεραπείας; Τι πρέπει να κάνω για να προετοιμαστώ για τη θεραπεία; Θα χρειαστεί να μείνω στο νοσοκομείο; Αν ναι, για πόσο χρονικό διάστημα; 18

Ποιοί είναι οι κίνδυνοι και ποιές οι πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες από την κάθε θεραπευτική επιλογή; Υπάρχει τρόπος να αποφευχθούν ή να περιοριστούν; Πώς θα αντιμετωπίσετε τον πόνο μου; Ποιό είναι το κόστος της θεραπείας; Θα μου το καλύψει η ασφάλειά μου; Πώς θα επηρεάσει τις φυσιολογικές καθημερινές μου δραστηριότητες η θεραπεία; Θα έχω προβλήματα διατροφής ή άλλα προβλήματα; Θα ήταν καλή επιλογή για μένα να ενταχθώ σε μια κλινική μελέτη; Πόσο συχνά θα κάνω επανελέγχους; 19

Χειρουργική Aντιμετώπιση και Xημειοθεραπεία Η βασική θεραπεία του καρκίνου του παγκρέατος γίνεται με την χειρουργική επέμβαση, ενώ σε πολλές περιπτώσεις αυτή συνδυάζεται με χημειοθεραπεία και ακτινοθεραπεία. Όταν πρόκειται για πρώιμο καρκίνο σίγουρα η πρώτη βασική επιλογή είναι η χειρουργική εξαίρεση, η οποία θα ακολουθηθεί από συμπληρωματική χημειοθεραπεία, ενώ αν ο όγκος είναι μεγάλος και δεν μπορεί να εξαιρεθεί εξ αρχής χειρουργικά επί υγιών ορίων, μπορεί να προηγηθεί του χειρουργείου η χημειοθεραπεία ή η ακτινοθεραπεία, έτσι ώστε να ελαττωθεί το μέγεθός του και να μπορέσει εκ των υστέρων να εξαιρεθεί. Αν ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί σε απομακρυσμένα όργανα, όπως το ήπαρ ή οι πνεύμονες, η κύρια επιλογή που έχει ο ιατρός είναι η χορήγηση χημειοθεραπείας α. Χειρουργική επέμβαση Στον πρώιμο καρκίνο του παγκρέατος, όπως προαναφέρθηκε, η χειρουργική επέμβαση αποτελεί τη βασική και καλύτερη επιλογή. Ανάλογα με το μέγεθος του όγκου και την εντόπισή του, μπορεί να αφαιρεθεί τμήμα του οργάνου ή ολόκληρο το όργανο. Όταν ο καρκίνος βρίσκεται στην κεφαλή του παγκρέατος γίνεται συνήθως η επέμβαση που λέγεται Whipple s. Στην επέμβαση αυτή, εκτός του παγκρέατος συνήθως αφαιρούνται και άλλα όργανα, όπως τμήμα του στομάχου και του λεπτού εντέρου (δωδεκαδάκτυλο), η χοληδόχος κύστη και ο κοινός χοληδόχος πόρος, λεμφαδένες της περιοχής καθώς και ο σπλήνας αν θεωρηθεί αναγκαίο. Η επέμβαση είναι τεχνικά δύσκολη και πρέπει να γίνεται από εξειδικευμένο Χειρουργό Ογκολόγο, ο οποίος θα είναι σε θέση να καταλάβει αν ένας ασθενής είναι υποψήφιος για μια τέτοια επέμβαση. Η ανάρρωση μετά από αυτή την επέμβαση μπορεί να διαρκέσει αρκετές εβδομάδες ή και μήνες προκειμένου να ολοκληρωθεί και να υποχωρήσουν συμπτώματα όπως έντονη αδυναμία, κόπωση, ναυτία, έμετοι, δυσκολία στη λήψη τροφής. Για όλα αυτά μπορεί να χρειαστεί να μείνετε αρκετές ημέρες στο νοσοκομείο, ενώ σε όλη τη διάρκεια της μετεγχειρητικής περιόδου θα πρέπει να είσαστε σε στενή επικοινωνία με τον γιατρό σας. 20

β. Χημειοθεραπεία Στην χημειοθεραπεία χρησιμοποιούνται φάρμακα για την καταστροφή των καρκινικών κυττάρων που βρίσκονται στο σώμα σας. Σε κάποιες περιπτώσεις η χημειοθεραπεία μπορεί να χορηγηθεί σε συνδυασμό με ακτινοθεραπεία προεγχειρητικά, ενώ μπορεί να χορηγηθεί και μετεγχειρητικά, ως συμπληρωματική θεραπεία (επικουρική). Μετά από την χειρουργική εξαίρεση του όγκου ο ιατρός σας μπορεί να σας προτείνει να λάβετε χημειοθεραπεία, ιδίως όταν ορισμένοι από τους λεμφαδένες της περιοχής που έχουν αφαιρεθεί φανεί στο μικροσκόπιο ότι έχουν διηθηθεί από τον καρκίνο, ή αν η μορφή του όγκου κάτω από το μικροσκόπιο δείχνει σημάδια επιθετικότητας. Η χημειοθεραπεία σ αυτές τις περιπτώσεις χορηγείται για την έγκαιρη καταστροφή των καρκινικών κυττάρων που πιθανόν να έχουν ξεφύγει από τον όγκο, με στόχο να μειωθεί ο κίνδυνος επανεμφάνισης της νόσου. Η χημειοθεραπεία, είναι η θεραπεία εκλογής για τις περιπτώσεις εκείνες που ο καρκίνος έχει διασκορπιστεί και σε άλλα μέρη του σώματος, δηλαδή όταν έχει δώσει μεταστάσεις. Στις περιπτώσεις αυτές, ο στόχος δεν είναι η ίαση, αλλά η αύξηση της επιβίωσης, η βελτίωση της ποιότητας ζωής και η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, όπως για παράδειγμα ο έντονος πόνος. Ο αριθμός των συνεδριών χημειοθεραπείας που θα χρειαστεί να κάνετε θα εξαρτηθεί από τον τύπο του καρκίνου σας και από τον βαθμό ανταπόκρισης σε αυτήν. Τα περισσότερα χημειοθεραπευτικά φάρμακα χορηγούνται ενδοφλεβίως. Αν η θεραπεία που έχει επιλέξει ο ιατρός σας για σας διαρκεί πολλές ημέρες θα χρειαστεί να παραμείνετε στο νοσοκομείο για νοσηλεία προκειμένου να την λάβετε. Αυτό θα μπορούσατε να το αποφύγετε εάν τοποθετηθεί ένας ειδικός καθετήρας σε μια από τις κεντρικές φλέβες στην περιοχή του θώρακα. Στην περίπτωση αυτή, τα φάρμακα της χημειοθεραπείας μπορούν να τοποθετούνται μέσα σε μια μικρή φορητή αντλία, η οποία θα συνδέεται στον ειδικό καθετήρα και θα τα χορηγεί σε σας με ελεγχόμενη ροή. Αυτή η μέθοδος σας επιτρέπει να είστε στο σπίτι σας μετά από την τοποθέτηση της αντλίας, ενώ συγχρόνως 21

προστατεύονται οι φλέβες στα χέρια σας από πιθανή φλεγμονή ή θρόμβωση. Αν η θεραπεία που έχει επιλέξει ο γιατρός σας για σας μπορεί να χορηγηθεί μέσα σε λίγες ώρες, τότε μπορείτε να την λαμβάνετε στο τμήμα ημερήσιας νοσηλείας, ως εξωτερικός ασθενής. Μετά από κάθε χημειοθεραπεία ακολουθεί μία περίοδος μερικών ημερών ή εβδομάδων για ξεκούραση και ανάρρωση του οργανισμού σας από την επίδραση της θεραπείας. Τα χημειοθεραπευτικά φάρμακα καταστρέφουν τα καρκινικά κύτταρα, παράλληλα όμως καταστρέφουν και κάποια υγιή κύτταρα. Ο ιατρός σας το γνωρίζει αυτό και φροντίζει να προλάβει και να ελέγξει τις παρενέργειες που είναι επακόλουθες αυτού του γεγονότος με διάφορους τρόπους και ειδικά υποστηρικτικά φάρμακα. Επιπρόσθετα, συνήθως και σε τακτά χρονικά διαστήματα ο γιατρός σας θα ελέγχει την αιματολογική σας εικόνα. Η ναυτία και ο εμετός, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν τα φάρμακα σήμερα προλαμβάνονται στις περισσότερες των περιπτώσεων με ειδική αντιεμετική αγωγή που θα σας δώσει ο ιατρός σας. Δυστυχώς η απώλεια των μαλλιών (αλωπεκία) είναι μια από τις πιο συνηθισμένες παρενέργειες ορισμένων φαρμάκων. Ρωτήστε τον γιατρό σας αν τα φάρμακα της δικής σας θεραπείας θα προκαλέσουν απώλεια των μαλλιών σας. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που πρέπει να γνωρίζετε είναι ότι τα μαλλιά μέσα σε περίοδο λίγων μηνών μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας θα επανέλθουν. Κατά τη διάρκεια των χημειοθεραπειών, είναι πιθανόν να κουράζεστε εύκολα και να είστε ευάλωτοι στις μολύνσεις. Μην αμελήσετε να ενημερώσετε τον γιατρό σας αμέσως αν έχετε πυρετό (πάνω από 38 ο C). Η χημειοθεραπεία επιδρά στους ασθενείς με διάφορους τρόπους. Μερικοί συνεχίζουν να ζουν φυσιολογικά καθ όλη την διάρκεια της, κάποιοι όμως αισθάνονται την ανάγκη να μειώσουν ή να τροποποιήσουν τις δραστηριότητες τους. Μην διστάζετε να είστε σε συνεχή επικοινωνία με τον ιατρό σας: είναι εκεί για να σας βοηθήσει και να σας συμπαρασταθεί. 22

Στοχεύουσα θεραπεία Ακτινοβολία Δεύτερη Γνώμη ΣΤΟΧΕΥΟΥΣΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑ Σε κάποιες περιπτώσεις ασθενών με μεταστατικό καρκίνο στο πάγκρεας, υπάρχει περίπτωση να χορηγηθεί σε συνδυασμό με τη χημειοθεραπεία μια στοχεύουσα θεραπεία. Το φάρμακο αυτό λαμβάνεται από το στόμα. Οι συχνότερες παρενέργειές του είναι η διάρροια, η ναυτία, ο εμετός, το εξάνθημα και η δύσπνοια. Μια σειρά από ερωτήσεις που ενδεχομένως θα θέλατε να απευθύνετε προς τον γιατρό σας σχετικά με τη στοχεύουσα θεραπεία είναι οι παρακάτω: Ποιός είναι ο στόχος της θεραπείας; Γιατί χρειάζομαι αυτήν την θεραπεία; Πως λειτουργούν τα φάρμακα; Πότε θα αρχίσει και πότε θα τελειώσει η θεραπεία; Θα έχω παρενέργειες μακροπρόθεσμα; ΑΚΤΙΝΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Η ακτινοθεραπεία χρησιμοποιεί υψηλής ενέργειας ακτίνες για να σκοτώσει τα καρκινικά κύτταρα. Μπορεί να χορηγηθεί σε συνδυασμό με άλλες θεραπείες, συμπεριλαμβανομένης και της χημειοθεραπείας. Η ακτινοθεραπεία χορηγείται από ένα μεγάλο μηχάνημα το οποίο στοχεύει με δέσμες ακτινοβολίας τον καρκίνο που βρίσκεται στην κοιλιακή χώρα. Οι συνεδρίες είναι καθημερινές, για 5 ημέρες την εβδομάδα και η θεραπεία διαρκεί αρκετές εβδομάδες μέχρι να ολοκληρωθεί. Κάθε συνεδρία διαρκεί περίπου 30 λεπτά. Η ακτινοθεραπεία είναι ανώδυνη, μπορεί όμως να προκαλέσει άλλες παρενέργειες. Στις παρενέργειες αυτές περιλαμβάνονται η ναυτία, ο εμετός ή η διάρροια. Μπορεί επίσης να αισθάνεστε κόπωση και αδυναμία. 23

Μια σειρά από ερωτήσεις που ενδεχομένως θα θέλατε να απευθύνετε προς τον ιατρό σας σχετικά με την ακτινοθεραπεία είναι οι παρακάτω: Γιατί χρειάζομαι αυτήν την θεραπεία; Πότε θα αρχίσουν και πότε θα τελειώσουν οι θεραπείες; Πώς θα αισθάνομαι κατά τη διάρκεια της θεραπείας; Πώς θα ξέρουμε αν η θεραπεία με ακτινοβολία έχει αποτελέσματα; Θα έχω παρενέργειες μακροπρόθεσμα; ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΝΩΜΗ Πριν αρχίσει η θεραπεία, μπορεί να θέλετε μία δεύτερη γνώμη για την διάγνωση της νόσου σας, το στάδιο και το πλάνο της θεραπείας. Μπορεί επίσης, να θέλετε να βρείτε ένα εξειδικευμένο ιατρικό κέντρο το οποίο να έχει μεγάλη εμπειρία στη θεραπεία ασθενών με καρκίνο παγκρέατος. Μερικοί ασθενείς νομίζουν πως ο θεράπων ιατρός θα προσβληθεί εάν θελήσουν να λάβουν μια δεύτερη ιατρική γνώμη και ανησυχούν πολύ για αυτό. Συνήθως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Οι περισσότεροι ιατροί δεν έχουν κανένα πρόβλημα αν οι ασθενείς τους θελήσουν να λάβουν μια δεύτερη γνώμη. Αν λάβετε μια δεύτερη γνώμη, ο δεύτερος ιατρός μπορεί να συμφωνήσει με την διάγνωση και το πλάνο της θεραπείας του πρώτου ή μπορεί να προτείνει μία άλλη προσέγγιση. Και στις δυο περιπτώσεις το θετικό είναι ότι έχετε συλλέξει περισσότερες πληροφορίες και έχετε μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου σε ό,τι αφορά στη νόσο σας. Με την αναζήτηση γιατρού για δεύτερη γνώμη ενδέχεται να καθυστέρησει η προγραμματισμένη έναρξη της θεραπείας σας. Συνήθως η καθυστέρηση αυτή, εφόσον είναι σε λογικά χρονικά πλαίσια, δεν καθιστά την ενδεχόμενη θεραπεία λιγότερο αποτελεσματική. Για να βεβαιωθείτε όμως καλό είναι να συζητήσετε με τον ιατρό σας τα χρονικά περιθώρια που έχετε. 24