Το κουδούνι έξω από την πόρτα των Κατακουζηνών, η πρώτη επαφή του επισκέπτη με τον Άγγελο και τη Λητώ.

A. Εισαγωγή Το κουδούνι έξω από την πόρτα των Κατακουζηνών, η πρώτη επαφή του επισκέπτη με τον Άγγελο και τη Λητώ. Με την εργασία αυτή θέλουμε να δώσουμε μια δική μας πρόταση στην οργάνωση της μόνιμης έκθεσης του Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού. Το ίδρυμα εδράζεται στο σπίτι του Άγγελου και της Λητώς Κατακουζηνού, στη λεωφόρο Αμαλίας. Από το 1960, όταν εγκαταστάθηκαν σε αυτό οι Κατακουζηνοί, μέχρι το 1997, όταν πέθανε η Λητώ, ήταν η ιδιωτική κατοικία του ζεύγους Κατακουζηνού. Μετά το θάνατο της Λητώς και με τη διαθήκη της περνά στα χέρια του νεοϊδρυθέντος Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού και μετατρέπεται σε μουσείο. Ο Άγγελος Κατακουζηνός, νευρολόγος- ψυχίατρος με διεθνή φήμη, και η σύζυγός του Λητώ, μουσικός και συγγραφέας, ανήκαν στην μεγαλοαστική και πνευματική ελίτ της Αθήνας του 60. Ξεκίνησαν την κοινή ζωή τους με ένα παραμυθένιο έρωτα στη δεκαετία του 30 και για σχεδόν πενήντα χρόνια υπήρξαν ένα από τα πιο δραστήρια ζευγάρια της αθηναϊκής κοινωνίας στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Το διαμέρισμά τους, η σημερινή έδρα του Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού, ήταν από τα πιο διάσημα φιλολογικάκαλλιτεχνικά σαλόνια της εποχής στην Αθήνα (Κόσκος 2009: 31). Μέσα στο σπίτι τους δημιούργησαν έναν κόσμο διακριτικής πολυτέλειας, ομορφιάς, καλλιέργειας και δημιουργίας, όπου οι τέχνες και τα γράμματα κατείχαν σημαντική θέση και πλαισίωναν την καθημερινότητά τους. Στο στήσιμό του επεδίωξαν να ενσωματώσουν όλους και όλα όσα αγαπούσαν, όλους και όλα όσα αποτελούσαν πηγές έμπνευσης στην καθημερινότητά τους. Αναρίθμητοι πίνακες και έργα τέχνης, σχεδόν όλα δώρα από τους δημιουργούς, στόλιζαν τους κοσμικούς και ιδιωτικούς χώρους του σπιτιού μέχρι και την κρεβατοκάμαρα και το μπάνιο τους, βάζοντας την τέχνη στην καθημερινότητα του ζευγαριού. Το σπίτι τους ήταν ένα ανοικτό πνευματικό σαλόνι, ένα στέκι καλλιτεχνών, όπου συχνά οργάνωναν δεξιώσεις, καλλιτεχνικές βραδιές και εικαστικές εκθέσεις. Καρδιακοί τους φίλοι υπήρξαν καλλιτέχνες, όπως ο Γιάννης 1

Τσαρούχης, ο Νίκος Χατζηκυριάκος- Γκίκας, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Ανδρέας Εμπειρίκος κ.α., όλοι μέλη της λεγόμενης καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής γενιάς του 30, καθώς και πολλοί διάσημοι ξένοι καλλιτέχνες, όπως ο ζωγράφος Marc Chagall και ο νομπελίστας λογοτέχνης William Faukner (Κατακουζηνού 1994: 218). Η δραστήρια αυτή κοσμική και καλλιτεχνική δράση του ζεύγους καθώς και η αμεσότητα και η ζεστασιά με την οποία αντιμετώπιζαν τους καλεσμένους τους έκανε το σπίτι τους ένα «must» στην επίσκεψη στην Αθήνα. «Σαν πας στην Αθήνα δυο πράγματα πρέπει πρώτα από όλα να κάνεις: ν ανέβεις στην Ακρόπολη και να πας στο σπίτι των Κατακουζηνών it is a must», έλεγε ο πρώην Άγγλος πρέσβης για το σπίτι των Κατακουζηνών και συμφωνούσε μαζί του και ο μεγάλος Άγγλος νευρολόγος Μακ Ντόναλντ Κρίτσλεϊ (Κατακουζηνού 1994: 99, 247). Το «must» αυτό σπίτι μεσουράνησε στην καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας από το 1959 μέχρι το 1982, όταν πέθανε ο Άγγελος. Μετά, η Λητώ αποτραβήχτηκε από την κοσμική ζωή και το άφησε εντελώς αφρόντιστο, ένα ερείπιο, ακριβώς όπως αισθανόταν και η ίδια μετά το θάνατο του Άγγελου. Το 1997 πεθαίνει και η Λητώ και το σπίτι περνά στα χέρια του Ιδρύματος που ίδρυσε η Λητώ με τη διαθήκη της (Peloponnissiou 2001: 26). Επιθυμία της ήταν το σπίτι να γίνει μουσείο διατηρώντας τη συλλογή έργων τέχνης και τα έπιπλά του και να λειτουργεί ως χώρος οργάνωσης καλλιτεχνικών και εικαστικών εκδηλώσεων. Σύμφωνα με τη διαθήκη πέρασαν στην κατοχή του Ιδρύματος όλα τα υπάρχοντα του ζεύγους, τα προσωπικά τους αντικείμενα και τα έπιπλα, με λίγα λόγια όλη η οικοσκευή του σπιτιού. Κυρίαρχα ανάμεσά τους είναι τα έργα τέχνης κυρίως Ελλήνων, αλλά και ξένων καλλιτεχνών: πίνακες, χαρακτικά και γλυπτά, στην πλειοψηφία τους δωρισμένα από τους ίδιους τους δημιουργούς στον Άγγελο και τη Λητώ ως ένδειξη ευγνωμοσύνης. Σε όλο το σπίτι υπάρχουν εικαστικές παρεμβάσεις των καλλιτεχνών, όπως οι δυο μεγάλες πόρτες της σαλοτραπεζαρίας που φιλοτέχνησε επί τόπου ο καρδιακός τους φίλος Χατζηκυριάκος- Γκίκας, το ψηφιδωτό της γοργόνας που φιλοτέχνησε ο Βασιλείου στο μπάνιο της Λητώς, η επιλογή του χρώματος και τα ταμπλό στο σαλόνι του Τσαρούχη κ.α. Στο ίδρυμα πέρασαν επίσης όλα πολύτιμα βιβλία των Κατακουζηνών, πολλά με σπάνιες ιδιόχειρες αφιερώσεις, ένα μεγάλο αρχείο από επιστολές και φωτογραφίες, χειροποίητα καθημερινά και επίσημα ρούχα της Λητώς και ένα σωρό αναμνηστικά και αγαπημένα μικροαντικείμενα, τεκμήρια της κοινής ζωής του Άγγελου και της Λητώς (Πελοποννησίου- Βασιλάκου & Μαγγίνης: φυλλάδιο για την έκθεση χαρακτικής, 10). 2

Όλα αυτά τα αντικείμενα και τα έργα τέχνης δεν συνέθεσαν ποτέ μια οργανωμένη συλλογή. Ο Άγγελος και η Λητώ ποτέ τους δεν λειτούργησαν ως συλλέκτες. Είναι όλα δωρισμένα από φίλους, είναι θα λέγαμε μια συλλογή φίλων και αποτελούσαν τη βιωμένη καθημερινότητα του ζεύγους. Δε δίσταζε για παράδειγμα μερικούς από τους καλύτερους πίνακές τους, όπως τα φιλιά του Γουναρόπουλου, να τους έχουν στον πιο προσωπικό και ιδιωτικό τους χώρο- στην κρεβατοκάμαρα, γιατί συμβόλιζαν την αγάπη τους (Κατακουζηνού 1994: 259). Πάνω από όλα όμως τα καλλιτεχνήματα και τα αντικείμενα αυτά δεν αφορούν μόνο τη ζωή και το έργο του Άγγελου και της Λητώς, αλλά τεκμηριώνουν μια ολόκληρη εποχή, μια κοινωνική τάξη και μια γενιά. Είναι αντιπροσωπευτικά των τάσεων και των αντιλήψεων της πνευματικής μεγαλοαστικής γενιάς του 60 στην Αθήνα, η οποία εκπροσώπησε επάξια το νεότερο ελληνικό πολιτισμό στο εξωτερικό και υπήρξε διαμεσολαβητής νέων τάσεων και καλλιτεχνικών ρευμάτων από το εξωτερικό στην Ελλάδα. Σήμερα, το σπίτι του Άγγελου και της Λητώς είναι ανακαινισμένο με τρόπο που να μοιάζει πολύ με το πώς ήταν όσο ζούσε εκεί ο Άγγελος και η Λητώ. Από το 2008 άνοιξε στο κοινό και επιδιώκει, κατά την επιθυμία της Λητώς, να συνεχίσει να έχει χαρακτήρα καλλιτεχνικό και να λειτουργεί ως χώρος επικοινωνίας και μέθεξης ιδεών και ανθρώπων. Οι επισκέψεις στο ίδρυμα γίνονται κατόπιν ραντεβού. Τους επισκέπτες υποδέχονται ο Γιώργος Μαγγίνης, και η Σοφία Πελοποννησίου, εκπρόσωποι του Ιδρύματος, οι οποίοι ξεναγούν το κοινό μέσα στα δημόσια και ιδιωτικά δωμάτια του σπιτιού και τους φιλοξενούν με τσάι, καφέ και κουλουράκια. Παράλληλα, στο Ίδρυμα οργανώνονται καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και εικαστικές εκθέσεις οι οποίες ενσωματώνονται μέσα στο χώρο του σπιτιού. Εξάλλου, και η ίδια η Λητώ είχε οργανώσει μέσα στο ίδιο της το σπίτι εικαστικές εκθέσεις, με έργα του Θεόφιλου (Κατακουζηνού 1994: 228), ή με έργα Ελλήνων καλλιτεχνών με αφορμή την επίσκεψη του Chagall (Κατακουζηνού 1994: 216) και δε δίστασε μέχρι και παράσταση Καραγκιόζη να οργανώσει μέσα στο κολωνακιώτικο αριστοκρατικό σαλόνι της, μια κίνηση που θεωρήθηκε ως «γροθιά στο κατεστημένο» (Κατακουζηνού 1994: 218). Αυτός είναι ο χώρος μέσα στον οποίο καλούμαστε ως τελειόφοιτοι του ΔΠΜΣ Μουσειολογίας να δώσουμε τις δικές μας προτάσεις, ώστε να τον κάνουμε να ξαναζωντανέψει. Σήμερα η μύηση του επισκέπτη στη γενιά, το έργο και τη ζωή του Άγγελου και της Λητώς είναι δυνατή μόνο μέσα από την ξενάγηση, το πάθος και τις γνώσεις του Γιώργου και της Σοφίας. Η δική μας επιδίωξη είναι με μικρές παρεμβάσεις στο χώρο, να δώσουμε στον επισκέπτη τη δυνατότητα χωρίς την 3

καθοδήγηση της ξενάγησης, να εξερευνήσει μόνος του το σπίτι, να ανακαλύψει σιγά- σιγά, κάθε του γωνιά, να ταυτίσει τα έργα των καλλιτεχνών, να γνωρίσει τη σχέση τους με το ζεύγος των Κατακουζηνών- με δυο λόγια, το σπίτι να γίνει η αφορμή για να γνωρίσει όχι μόνο την ταυτότητα των ενοίκων του, αλλά και της εποχής και των φίλων τους και να περιπλανηθεί στις σκέψεις, τις κουβέντες, τους προβληματισμούς, τις αναζητήσεις και τα όνειρά τους. Η εργασία αυτή είναι διπλωματική εργασία στα πλαίσια του ΔΠΜΣ Μουσειολογίας. Παραμένει λοιπόν κατά βάση μια εργασία θεωρητική. Το γεγονός όμως ότι είμαστε μια ανάσα πριν χαρακτηριστούμε «επαγγελματίες» μουσειολόγοι, καθώς και το γεγονός ότι το Ίδρυμα Κατακουζηνών είναι ανοικτό σε ιδέες και πρόθυμο να συνεργαστεί με νέους επιστήμονες και καλλιτέχνες, μας οδηγούν στη σκέψη και την ελπίδα να δούμε τις προτάσεις μας να υλοποιούνται και στην πράξη. Οι χαμηλές οικονομικές δυνατότητες του ιδρύματος αλλά και της σύγχρονης ιστορικής συγκυρίας του τόπου μας δε θα μας πτοήσουν. Στις ιδέες και στις προτάσεις μας δε θα μπούμε σε συνθήκες λιτότητας ούτε θα κάνουμε εκπτώσεις. Εφόσον μετά το πέρας της θεωρητικής μας εργασίας υπάρχει δυνατότητα υλοποίησης, τότε μόνο θα προσαρμόσουμε τις προτάσεις μας στον οικονομικό προϋπολογισμό που θα μας δοθεί. Η ομάδα αποτελείται από δυο αρχιτέκτονες- μουσειολόγους, την Ειρήνη Πίκου και τη Νάστια Χατζηγώγα και μια αρχαιολόγο- μουσειολόγο, τη γράφουσα, Σάσα Κουτσουδάκη. Η εργασία περιλαμβάνει μια πρόταση για την οργάνωση της μόνιμης έκθεσης του ιδρύματος Κατακουζηνών, έργο της Ειρήνης Πίκου και της Σάσας Κουτσουδάκη, και μια δεύτερη πρόταση για την οργάνωση μιας περιοδικής έκθεσης με έργα της συλλογής Ξύδη στο σπίτι των Κατακουζηνών, έργο της Νάστιας Χατζηγώγα. 4

Β. 1 Οι πρωταγωνιστές Β. 1.1 Ο Άγγελος...σ.6 Β. 1.2 Η Λητώ...σ.10 Β. 1.3 Η παρέα....σ.14 Β. 1.5 Το ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού..σ.18 5

Β. 1.1 Ο Άγγελος Ο Άγγελος Κατακουζηνός, Βαλής για τη γυναίκα του, την εποχή περίπου του γάμου τους Ο Άγγελος Κατακουζηνός γεννήθηκε το 1904 στη Λέσβο. Η οικογένειά του ασχολούνταν με το εμπόριο ξυλείας και έμεναν στη Σμύρνη. Στο νησί γυρνούσαν τα καλοκαίρια για τις διακοπές. Ο Άγγελος αποφοίτησε από την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης με έπαινο στα 16 του χρόνια και το ίδιο καλοκαίρι, στη Λέσβο, βίωσε ένα περιστατικό που θα σημάδευε από κει και πέρα όλη του τη ζωή. Επισκέφτηκε το μοναστήρι της Περβολής, για να θαυμάσει την τοιχογραφία της Παναγιάς Γοργόνας και ήρθε αντιμέτωπος με ένα κορίτσι με διανοητική υστέρηση, «δαιμονισμένο» για τον πολύ κόσμο (Κατακουζηνού 1994: 32κ.ε.). Το κορίτσι αυτό το περιέθαλπε η μονή σε άθλιες συνθήκες, που θύμιζαν περισσότερο μεσαίωνα (Φουκώ 1964: 14). Ήταν αλυσοδεμένο, κατά τη συνήθη στα μοναστήρια και τις εκκλησίες μεταχείριση των φρενοβλαβών (Κουρκουτίδου- Νικολαϊδου & Τούρτα 1997: 34) μέσα σε ένα ανήλιαγο και βρωμερό κελί. Αποτελούσε μια ατραξιόν του μοναστηριού με τους προσκυνητές να έρχονται να δουν «τη δαιμονισμένη», όπως τη χαρακτήριζαν και κανείς δεν μπορούσε να κάνει κάτι για να βοηθήσει το κορίτσι, αντίθετα πολλοί την κακοποιούσαν σεξουαλικά. Αντίγραφο της τοιχογραφίας της Παναγιάς Γοργόνας από το ιατρείο του Άγγελου 6

Αυτή ήταν η αφορμή για να αποφασίσει ο νεαρός Άγγελος ποιο δρόμο θα ακολουθούσε στη ζωή του. Θα γινόταν νευρολόγος ψυχίατρος. «Θέλω προπαντός να βοηθήσω τον άνθρωπο. Γι αυτό θέλω να γίνω νευρολόγος ψυχίατρος» (Κατακουζηνού 1994: 37). Αυτά ήταν τα λόγια που είπε στον πατέρα του αμέσως μετά την εμπειρία του αυτή. Η παρέα των φοιτητικών χρόνων: (από αριστ.) Κ. Ζερβός, Α. Κατακουζηνός, Γ. Κατσίμπαλης, Ν.Χ. Γκίκας και Μ. Τόμπρος (1925) Κήποι του Λουξεμβούργου, Παρίσι. Φωτ. Συλλογή Κατσίμπαλη Ακολούθησαν σπουδές ιατρικής στη Γαλλία, στο Montpellier και στο Παρίσι. Τα χρόνια αυτά γνώρισε και έγινε στενός φίλος και με άλλους Έλληνες που ζούσαν την ίδια εποχή στο Παρίσι και που αργότερα έμελε να γίνουν οι πρωταγωνιστές της πνευματικής και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας στην Ελλάδα, η λεγόμενη γενιά του 30 (Κατακουζηνού 1994: 68). Δώδεκα χρόνια κράτησαν συνολικά οι σπουδές του στη Γαλλία. Οι προτάσεις ήταν πολλές για να δουλέψει στη Γαλλία ή την Αμερική, αποφάσισε όμως να επιστρέψει στην Ελλάδα. Λίγο αργότερα γνώρισε τη Λητώ Πρωτόπαπα και την παντρεύτηκε το 1934 (Κατακουζηνού 1994: 76 κ.ε., 96). Το ξεκίνημα στην Ελλάδα δεν ήταν εύκολο (Κατακουζηνού 1994: 105). Εργάστηκε στην κλινική της Παμμακαρίστου και αποδέχτηκε την πρόταση να ιδρύσει την πρώτη ψυχιατρική κλινική στην Αθήνα, στο νοσοκομείο του Ευαγγελισμού (Πελοποννησίου- Βασιλάκου & Μαγγίνης 2009: 138). Ήταν από τους πρώτους γιατρούς που εφάρμοσαν τη μέθοδο της ναρκοανάλυσης στους ασθενείς του. Η ναρκοανάλυση είναι μια ψυχοθεραπευτική μέθοδος κατά την οποία χρησιμοποιούνται ψυχοφάρμακα, όπως τα βαρβιτουρικά, ώστε ο ασθενής να έρθει σε μια κατάσταση μειωμένης συνείδησης, όπως όταν κοιμάται. Με τον τρόπο αυτό ο γιατρός μπορεί να έχει καλύτερη πρόσβαση στο ασυνείδητο του ασθενή (Μάνου, Ν. 1987: 187). Σύντομα η δουλειά του έγινε γνωστή, απόκτησε διεθνή φήμη και είχε πολλούς πελάτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, πολλοί από τους 7

οποίους ήταν λογοτέχνες, καλλιτέχνες ακόμα και μεγιστάνες του χρήματος, όπως ο William Faukner, o Albert Camus, ο Αριστοτέλης Ωνάσης κ.α. Ο Άγγελος σε μια από τις ομιλίες του σε μια από τις εκδηλώσεις Ελληνο- Γαλλικού Ινστιτούτου Παράλληλα με τη δουλειά του ο Άγγελος ανέπτυξε πλούσια πνευματική δράση. Με δική του πρωτοβουλία ιδρύθηκε το Ελληνο- Γαλλικό Ινστιτούτο και η Ελληνο- Αμερικανική Ένωση. Στόχος του ήταν να προωθήσει τις πολιτιστικές ανταλλαγές και να ανανεώσει την πνευματική ζωή της Αθήνας που υστερούσε εμφανώς μπροστά στο Παρίσι και άλλες ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Οργάνωνε ομιλίες, έδινε διαλέξεις και το 1950 κατάφερε να προσκαλέσει το βραβευμένο με όσκαρ λογοτεχνίας Albert Camus στα πλαίσια μιας συζήτησης για το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού (Camus 2004). Τον Camus ο Άγγελος και η Λητώ τον φιλοξένησαν σπίτι τους, έκαναν μαζί εκδρομές και έγιναν στενοί φίλοι Την εμπειρία τους αυτή η Λητώ την περιγράφει στο βιβλίο της «Συντροφιά με τον Albert Camus» (Κατακουζηνού 1979). Οι διακρίσεις για τον Άγγελο ήταν πολλές στο εξωτερικό. Εκλέχτηκε καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας και μέλος της Λεγεώνας Τιμής. Στην Ελλάδα όμως δεν είχε την ίδια αναγνώριση. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών απέρριψε την αίτησή του για έδρα διδασκαλίας με το σκεπτικό ότι «ο Άγγελος Κατακουζηνός είναι ρήτωρ. Το μάθημά του διαυγές και τόσο πειστικόν ώστε θα ηδύνατο ευκόλως να παρασύρει τους φοιτητάς προς εσφαλμένας κατευθύνσεις» (Κατακουζηνού 1994: 163). Το 1979 δεν προτάθηκε ούτε ως υποψήφιος στην Ακαδημία Αθηνών «επιβεβαιώνοντας ότι το παιχνίδι της εκλογής στην Ακαδημία έχει όρους και κανόνες ιδιότυπους που δεν έχουν καμιά σχέση με την επιστήμη και την παιδεία» (Κατακουζηνού 1994: 267). 8

Λίγα χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1982 ο Άγγελος πεθαίνει. Κατά το Γκίκα, όπως αναφέρει σε ένα γράμμα του στη Λητώ, ο Άγγελος που τα έπαιρνε όλα πολύ οδυνηρά, τα τελευταία χρόνια της ζωής του «έμοιαζε σα να φεύγει, σαν να έμενε χατιρικώς, επειδή τον αγαπούσαμε ίσως να το επιθυμούσε να φύγει» (Συλλυπητήρια επιστολή Γκίκα προς Λητώ, 1982, αρχείο Ιδρύματος Κατακουζηνού). Αν και ο Άγγελος δεν άντεχε την ελληνική πραγματικότητα, ποτέ του δεν εγκατέλειψε τη χώρα του παρόλο που είχε ευκαιρίες να πάει να δουλέψει στο εξωτερικό. Έμεινε μέχρι τέλους πιστός στις ιδέες, τις αντιλήψεις και στην ακλόνητη ηθική του. Δε δίστασε σε κρίσιμες αποφάσεις της ζωής του να πει ένα μεγάλο «όχι». Ο πολύ στενός φίλος του Άγγελου, ο Νίκος Χατζηκυριάκος- Γκίκας συνόψισε σε λίγες γραμμές όλα εκείνα τα στοιχεία που θαύμαζε και αγαπούσε στον Άγγελο: «απόλυτη εντιμότητα στη σκέψη και στην πράξη, ακεραιότητα στο χαρακτήρα, ευγένεια στην ψυχή, αυτοσυγκράτηση, αρχοντιά, απέραντη γνώση, απίστευτη εργατικότητα, μεγάλη ευαισθησία, ανθρωπιά, τρυφερότητα κομψότητα, μεγάλη καρδιά» (Χατζηκυριάκος- Γκίκας στο Κατακουζηνού 1994: 331). 9

Β. 1.2 Η Λητώ Η Λητώ τη δεκαετία του 40, φωτογραφικό πορτρέτο της φωτογράφου Nelly s Η Λητώ Πρωτόπαπα γεννήθηκε στον Πειραιά το 1914- ή μήπως το 1904; Η ίδια πάντα υποστήριζε το πρώτο, έγγραφα όμως και πιστοποιητικά γέννησης τείνουν προς τη δεύτερη ημερομηνία. Η οικογένειά της ήταν από μεγάλο τζάκι, παλιά αριστοκρατική οικογένεια των Αθηνών με παππού εργοστασιάρχη, πατέρα παιδίατρο και γερουσιαστή επί Βενιζέλου και μητέρα μακρινή συγγενή του βασιλιά Βίκτωρα Εμμανουήλ της Ιταλίας. Πέρασε τα παιδικά της χρόνια στον Πειραιά, και από πολύ νωρίς έδειξε τον ανεξάρτητο και μαχητικό της χαρακτήρα. Στα δέκα της χρόνια αποβλήθηκε από το σχολείο γιατί σε μια έκθεσή της υποστήριξε το Νικόλαο Πλαστήρα, μια κίνηση που το φιλοβασιλικό κλίμα της εποχής δεν μπορούσε να ανεχτεί. Στην Ελλάδα έμεινε μαζί με την οικογένειά της δυο ακόμα χρόνια. Μετά για να ξεπεράσουν τον πρόωρο χαμό του αδελφού της, ο πατέρας τους αποφάσισε να εγκαταλείψουν την Ελλάδα και να ταξιδέψουν στο εξωτερικό. Έζησαν στο Βερολίνο, στη Βιέννη, στο Ράπαλλο και στην ηλικία των είκοσι η Λητώ ήξερε γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Είχε δίπλωμα πιάνου από τη μουσική Ακαδημία του Βερολίνου και λάτρευε να χορεύει. Η ζωή της άλλαξε ριζικά το 1932, όταν γνώρισε, μέσω του κοινού τους φίλου, Γιώργου Κατσίμπαλη, τον Άγγελο Κατακουζηνό. Ο έρωτάς τους ήταν κεραυνοβόλος και δυο χρόνια μετά παντρεύτηκαν, αφήνοντας πίσω εμβρόντητους όλους τους θαυμαστές τους. «δυο απόπειρες αυτοκτονίας, η μια για μένα [τη Λητώ], η άλλη για το Βαλή υστερικά νεανικά ξεσπάσματα από κοπελιές, θαυμάστριες του Βαλή, παραπονιάρικες μαγευτικές σερενάτες κάτω απ τα παράθυρά μου, εξαίσιες ερωτικές μελωδίες και πολλά παρόμοια» (Κατακουζηνού 1994: 95-96). 10

Ο Άγγελος και η Λητώ στα πρώτα χρόνια της κοινής τους ζωής Με παρότρυνση του Άγγελου άρχισε η Λητώ να γράφει. Το 1949 το θεατρικό της έργο «Το φωτεινό Μοναπάτι», ήταν το πρώτο έργο γυναίκας συγγραφέως που ανέβηκε στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου (Κατακουζηνού 1994: 167). Τη συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα συνέχισε τα επόμενα εκδίδοντας συνολικά 6 βιβλία. Τα κείμενά της βρίθουν από αυτοβιογραφικά στοιχεία και από γραφικές στιγμές της καθημερινότητά της. Τη χαρακτηρίζουν «θυελλώδως ζωντανή, εκρηκτικά χαρούμενη και νεανική» (Καραντώνης 1994: πισώφυλλο στο Κατακουζηνού 1994). Σε αντίθεση με τη σοβαρότητα και τη μελαγχολία που απόπνεε ο Άγγελος η Λητώ δίπλα του ήταν η χαρά της ζωής. Χάρη στη Λητώ το σπίτι τους, πρώτα στην οδό Πινδάρου και μετά στην οδό Αμαλίας, ήταν ανοιχτό για όλους του φίλους τους. Οι νομπελίστες Γιώργος Σεφέρης και Οδυσσέας Ελύτης, καθώς και πολλοί άλλοι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Ανδρέας Εμπειρίκος κ.α. ήταν η παρέα τους και το σπίτι του Άγγελου και της Λητώς ήταν το στέκι και ο συνδετικός τους κρίκος. Όλοι αυτοί, μέλη της λεγόμενης γενιάς του 30, στόλισαν το σπίτι όχι μόνο με την παρουσία τους αλλά και με αναρίθμητα έργα που έκαναν δώρο στο ζευγάρι σε ένδειξη της ευγνωμοσύνης και της εκτίμησής τους. Στους τοίχους κρεμόταν έργα του Γκίκα, του Τσαρούχη, του Γουναρόπουλου, του Βασιλείου, του Chagall και άλλων ζωγράφων πολύ αγαπητών στον Άγγελο και τη Λητώ. Είναι μια συλλογή σύγχρονης τέχνης, η οποία δημιουργήθηκε όχι με τη νοοτροπία ενός συλλέκτη αλλά χάρη στην αγάπη των καλλιτεχνών αυτών προς τον Άγγελο και τη Λητώ. Ο Άγγελος και η Λητώ ζούσαν μέσα στην τέχνη και ήταν για αυτούς η βιωμένη τους καθημερινότητα. Ήταν η έκφραση αγάπης και ευγνωμοσύνης των φίλων τους προς τον Άγγελο και τη Λητώ. «Όλοι όσοι πλησίασαν από κοντά τον Άγγελο (Βαλή για τη γυναίκα του) Κατακουζηνό, τον αγάπησαν και του έμειναν πιστοί στην αγάπη τους. Αγάπησαν και τη γυναίκα του, τη θερμή, δυναμική Λητώ, την 11

αφοσιωμένη στο Βαλή της, με την ακατάσχετη και χαρισματική λατρεία της, την απόλυτη προσήλωσή της. Εκείνη τον τραβούσε από το ιατρείο έξω στον κόσμο, στη θάλασσα, στα ταξίδια. Αν εκείνη δεν επέμενε τόσο, ίσως να μην έβγαινε ποτέ εκείνος, γιατί ο Άγγελος είχε φόντο μελαγχολίας, ίσως και άγχους που τον έκανε ακόμα πιο αγαπητό» (λόγια του Χατζηκυριάκου- Γκίκα για τον Άγγελο και τη Λητώ στο Κατακουζηνού 1994: 290). Οι Κατακουζηνοί σε όλη τη διάρκεια της κοινής τους ζωής ανήκαν στην πνευματική και καλλιτεχνική ελίτ της εποχής τους. Το σπίτι τους όλο αυτό το διάστημα ήταν το πιο γνωστό πνευματικό και καλλιτεχνικό σαλόνι της Αθήνας, ένα «must», όπως το χαρακτήρισαν, για την επίσκεψη στην Αθήνα μαζί με την Ακρόπολη. Οι ίδιοι με τα συχνά ταξίδια τους εκτός Ελλάδας, λειτουργούσαν ως πρεσβευτές του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό και μετά γυρνώντας στην Αθήνα, γίνονταν εισηγητές των διεθνών τάσεων στην ελληνική πραγματικότητα (Peloponnissiou 2001: 22). Η Λητώ και ο Άγγελος στο ιατρείο του σε μια από τις τελευταίες τους φωτογραφίες Η Λητώ και ο Άγγελος έζησαν μαζί 45 χρόνια κοινού βίου, άτεκνοι από επιλογή (Κατακουζηνού 1994: 154), σε απόλυτη σύμπνοια και ομόνοια μεταξύ τους, σαν ένα «μυθολογικό ζευγάρι» (Τσαρούχης στο Κατακουζηνού 1994: 295). Οι δυο τους κατάφεραν να φτιάξουν μαζί «την ιστορία ενός ζευγαριού. Κάτι τέτοιο δεν είναι απλό. Όλοι το θέλουν αλλά λίγοι το καταφέρνουν στην πράξη ο Άγγελος και η Λητώ το κατόρθωσαν έζησαν την εμπειρία ενός ζευγαριού συμπορευόμενου και έστησαν το σκηνικό της ζωής τους γύρω από την εικόνα αυτήν» (Άννα Ποταμιάνου στο Κατακουζηνού 1994: 293). Ο Άγγελος πέθανε το 1982.Έκτοτε η Λητώ απομονώθηκε. Λίγο πριν το θάνατο του Άγγελου είχε αρχίσει να γράφει ένα βιβλίο για την κοινή τους ζωή, «ως προσφορά αγάπης για τα πενήντα χρόνια που ζήσανε μαζί» (Κατακουζηνού 1994: 30). Το βιβλίο αυτό, δυστυχώς ο Άγγελος δεν πρόλαβε να το δει 12

ολοκληρωμένο. Αναρωτιόταν μάλιστα ποιον θα ενδιέφερε η βιογραφία τους. Αντίθετα, η Λητώ έβλεπε τη ζωή τους ως «τον καθαρό καθρέφτη της ελληνικής κοινωνίας» (Κατακουζηνού 1994: 30). Το βιβλίο αυτό «Άγγελος Κατακουζηνός, ο Βαλής μου» έγινε αφορμή, για να δημιουργηθεί ένας πυρήνας από νέα παιδιά που συντρόφευσαν τη Λητώ τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής της. Για μια δεκαετία οργανώθηκαν πολλές λογοτεχνικές βραδιές με τη συμμετοχή καλλιτεχνών, φίλων των Κατακουζηνών ή και νεότερων (Peloponnissiou 2001: 22). Δεκατέσσερα χρόνια μετά το θάνατο του Άγγελου, το 1996, η Λητώ βρήκε απροσδόκητα στο γραφείο του το τελευταίο του μήνυμα. Ήταν ένα μικρό μήνυμα αγάπης που θα συνόδευε λουλούδια που όμως δεν πρόλαβε να τα στείλει. Για τη Λητώ το μήνυμα αυτό ήταν ένα σημάδι για να τον ακολουθήσει. Τα Χριστούγεννα του ίδιου χρόνου, έφυγε από τη ζωή. Η τελευταία της επιθυμία ήταν η δημιουργία ενός ιδρύματος που θα φέρει το όνομα του Άγγελου και θα έχει έδρα στο σπιτικό τους ώστε αυτό να συνεχίσει να ζει ως ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό στέκι, ακριβώς όπως και όσο ζούσανε. Το τελευταίο μήνυμα του Άγγελου προς τη Λητώ. Θα συνόδευε λουλούδια που όμως δεν πρόλαβε να της στείλει. Το βρήκε τυχαία η Λητώ στο γραφείο του 14 χρόνια μετά το θάνατό του «Το γραφείο του από σεβασμό δεν το παραβίασα ποτέ. Τολμώ να ανοίξω το ντοσιέ του. Ένα φακελάκι πέφτει στα χέρια μου. Προσπαθώ να δω «στη Λητώ μου» Μήνυμα του Βαλή μου. Ξεχασμένο αίσθημα χαράς με πλημμυρίζει. Τρέχω, φωνάζω, ξεφωνίζω να τ ακούσει το σπιτικό μας. Κουλουριάζομαι στον καναπέ, στην αγαπημένη γωνιά του σαλονιού μας. Με κόπο καταφέρνω ν ανάψω τη λάμπα. Τρέμοντας διαβάζω: «Τα χρόνια να κυλούν ανέφελα και να σου δίνουν μόνο χαρά και ευτυχία, για να χει δίπλα σου ένα νόημα η ζωή μου, αγάπη μου. Στη Λητώ μου» (Κατακουζηνού 1994: 342). 13

Β. 1.3 Η παρέα Φωτογραφία τραβηγμένη από τον Άγγελο με όλη την παρέα του, τη συντροφιά της γενιάς του 30. Από δεξιά καθιστός ο Α. Εμπειρίκος, πλάι του ο Γ. Κατσίμπαλης, ο Ντ. Δημαράς, ο Α. Τερζάκης. Επάνω οι Γ. Θεοτοκάς, Α. Καραντώνης, Γ. Σεφέρης, Ο. Ελύτης, Η. Βενέζης. Ο Άγγελος «ποτέ του δεν επιδίωξε τη συναναστροφή με διασημότητες. Το απέφευγε συστηματικά. Είχε φυσική αξιοπρέπεια που τον εμπόδιζε να κάνει αυτός την πρώτη κίνηση» (Κατακουζηνού 1994: 57). Από τα φοιτητικά του όμως χρόνια στο Παρίσι είχε συνδεθεί φιλικά με πολλούς άλλους Έλληνες που ζούσαν και σπούδαζαν εκεί. Μάλιστα ήταν τόσο δημοφιλής, ώστε εκλέχτηκε εκπρόσωπος των Ελλήνων φοιτητών. Αυτή η παρέα είναι η λεγόμενη παρέα του Μονπαρνάς: Γιώργος Κατσίμπαλης- συγγραφέας και εκδότης των Νέων Γραμμάτων, πρόβαλε το έργο του Παλαμά, από τους πρώτους που ύμνησαν το Σεφέρη και τον Ελύτη, Γιώργος Σεφέρης- ποιητής που τιμήθηκε αργότερα με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας, Νίκος Χατζηκυριάκος- Γκίκας- ζωγράφος, Γιώργος Θεοτοκάς- λογοτέχνης και δικηγόρος, Ανδρέας Εμπειρίκος- ποιητής και ψυχαναλυτής, Πέτρος Πετρίδης- συνθέτης και εκδότης της εφημερίδας «Αγώνας», Κώστας Βάρναλης- λογοτέχνης και ποιητής, Λέμπριξ- άσσος της αεροπορίας, οκτώ φορές ρέκορντμαν, που πέτυχε μαζί με τον Κοστ να κάνει αεροπορικώς το γύρω του κόσμου, Στρατής Ελευθεριάδης- τεχνοκρίτης και καλλιτεχνικός εκδότης (Κατακουζηνού 1994: 55-56, 57, 13). Ο Άγγελος ήταν για την παρέα αυτήν το νεότερο μέλος, «ο μόρτης της λογοτεχνίας», όπως τον αποκαλούσε ο Σπύρος Μελάς (Κατακουζηνού 1994: 69). Όλους αυτούς αργότερα ο Άγγελος τους βοήθησε με τις ιατρικές του συμβουλές, πολλούς έσωσε από βαριά νοσήματα και με τον καιρό, όταν παντρεύτηκε τη Λητώ, έγιναν η στενή τους παρέα (Κατακουζηνού 1994: 69). Είναι οι άνθρωποι που αργότερα θα συναποτελούσαν ό, τι οι κριτικοί ονόμασαν γενιά του 30. Ο όρος αυτός είναι κυρίως λογοτεχνικός. Χαρακτηρίζει μια σειρά από λογοτέχνες, ποιητές και πεζογράφους, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο 14

Εμπειρίκoς κ.α. οι οποίοι εισήγαγαν τα νέα ευρωπαϊκά ρεύματα στην Ελλάδα και προσπάθησαν να τους δώσουν ελληνική ιθαγένεια, δημιουργώντας έτσι έναν ελληνικό μοντερνισμό (Λαμπράκη- Πλάκα 2000, 39). Ο όρος χρησιμοποιήθηκε καταχρηστικά και για τους εικαστικούς, όπως ο Χατζηκυριάκος- Γκίκας, ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος κ.α., αν και δεν αποτέλεσαν ποτέ συγκροτημένη ομάδα με κοινούς στόχους και επιδιώξεις. Η εμφάνισή τους γίνεται μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και κυριαρχούν στο καλλιτεχνικό στερέωμα μέχρι και τη δεκαετία του 70. (Κωτίδης 1998: 134). Οι περισσότεροι κατάγονται από μεγαλοαστικές και αρκετά εύπορες οικογένειες, σπουδάζουν στη δύση και επιστρέφουν στην Ελλάδα. Στην τέχνη τους ακολουθούν πρότυπα της ελληνικής λαϊκής και βυζαντινής παράδοσης. Είναι οι καλλιτέχνες που πρώτοι ανακαλύπτουν και θαυμάζουν το Θεόφιλο Χατζημιχαήλ, τα λαϊκά υφαντά, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, εμπνέονται από το θέατρο σκιών και τις αφίσες του Καραγκιόζη. «Οι ρεκλάμες του Καραγκιόζη αντιπροσωπεύουν μια ζωγραφική ειδική που θυμίζει πανάρχαιες ζωγραφικές πολλά χρόνια προ Χριστού. Ζωγραφιές της Ουρ, της Αιγύπτου, της Ετρουρίας και της προκλασικής Ελλάδας» (Τσαρούχης 1993: 127). Επιδιώκουν να συνδυάσουν τα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύματα με την ελληνική παράδοση, αναζητούν το «μεσογειακό και το πρωτόγονο», όπως διακηρύσσει ο Τόμπρος (De Rycke 2004: 74, 113). Οι αναζητήσεις αυτές αφορούν μια γενικότερη συζήτηση σχετικά με το χαρακτήρα, τη μορφή και το είδος της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Όλοι τους είναι γνώστες των σύγχρονων ευρωπαϊκών ρευμάτων και μέσα από αυτά προσπαθούν να αποκτήσουν συνείδηση του τόπου τους. Μελετούν το ελληνικό τοπίο, το ελληνικό φως, ανακαλύπτουν το Αιγαίο και τα ελληνικά νησιά, θαυμάζουν την αρχαία ελληνική τέχνη, προσκυνούν στο Αγ. Όρος, σπουδάζουν τη βυζαντινή τέχνη, φωτογραφίζουν, περισώζουν και προβάλλουν την ελληνική λαϊκή τέχνη. Για τη γενιά του 30 τρία στοιχεία συνθέτουν την ελληνικότητα: η αρχαιότητα, το Βυζάντιο και η λαϊκή τέχνη (Σκαλτσά 1990: 46). Την ελληνικότητα αυτή δεν την αναζητούν μόνο θεωρητικά. Αν και οι περισσότεροι, όπως και ο Άγγελος Κατακουζηνός, είχαν τη δυνατότητα να κάνουν καριέρα στο εξωτερικό, αποφασίζουν να γυρίσουν πίσω και να προσφέρουν στην πατρίδα τους με οποιοδήποτε κόστος, είτε με την επιστήμη και το ταλέντο τους, είτε υπηρετώντας την πατρίδα τους έμπρακτα στον πόλεμο. Ο Ελύτης και ο Τσαρούχης υπηρέτησαν στον πόλεμο της Αλβανίας στο μέτωπο στην πρώτη γραμμή και κινδύνεψαν να χάσουν τη ζωή τους. Ο Άγγελος με τη Λητώ για βοηθό του ήταν διευθυντής της Γ νευρολογικής κλινικής τις ώρες του πολέμου και μετά στην Κατοχή υπήρξαν και οι δυο ενεργά μέλη της αντίστασης, ο Εμπειρίκος έκρυβε 15

στο σπίτι του έναν αγωνιστή της Αντίστασης (Ελύτης 1987: 405 & Κατακουζηνού 1994: 142, 152). Στον πόλεμο, διευθυντής της Γ νευροχειρουργικής κλινικής Μ. Ηλιάδη, ο Άγγελος πίσω αριστερά πέμπτος με την άσπρη μπλούζα. Τρίτη από αριστερά η Λητώ με την μπλούζα της βοηθού Ακόμα και κατά τη διάρκεια της κατοχής, η καλλιτεχνική και λογοτεχνική αυτή παρέα δεν έπαψε να οργανώνει τακτικές συναντήσεις, οι οποίες συνέχισαν και μετά την Απελευθέρωση (Ελύτης 1987: 403). Το σπίτι των Κατακουζηνών έγινε ένα από τα στέκια της γενιάς του 30. Πρώτα στην οδό Πινδάρου και μετά στην Αμαλίας συγκέντρωνε «τους πιο εκλεκτούς πνευματικούς ανθρώπους κι όλα τα λαμπρά ονόματα της κοινωνίας. Ωραίες κομψές κυρίες, πρωθυπουργοί, υπουργοί, πρόεδροι της δημοκρατίας, πρόεδροι εφετών, μεγιστάνες του πλούτου, τέλος ό, τι ζωντανό, δημιουργικό και φανταχτερό στοιχείο της εποχής εκείνης, ντόπιο και ξένο» Η Λητώ πιστεύει πως αιτία για τη δημοτικότητα αυτή ήταν «η ακτινοβολία του Άγγελου, που δεν ήταν ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ούτε καν κρατούσε γερό πόστο όλος αυτός ο κόσμος ερχόταν στο σπίτι μας χωρίς καμιά υστεροβουλία. Ούτε για να ονομαστούν καθηγητές ή ακαδημαϊκοί ούτε για να γευτούνε χαβιάρια και αστακούς η περίπτωσή μας ήταν μοναδικό φαινόμενο στον ελληνικό χώρο, όπου κατά κανόνα συνηθίζεται να συχνάζει ο κόσμος κατά κει που τον συμφέρει, κατά κει που φυσά το αεράκι. Σε μας όμως ο αέρας του Άγγελου, το ύφος του, η επιβολή του, το ταλέντο του, η προσωπικότητά του, πετύχαιναν το θαύμα» (Κατακουζηνού 1994: 98). Η Λητώ στο σπίτι τους εν μέσω μιας φιλολογικής συντροφιάς. Από αριστερά ο Κλ. Παράσχος, ο Π. Χάρης, ο Ηλ. Βενέζης, ο Κ. Κυριαζής, ο Γ. Θεοτοκάς, ο Π. Πρεβελάκης, ο Κ. Φράιερ, και ο Άγγελος Κατακουζηνός χαμογελαστός πίσω δεξιά. 16

Το σπίτι τους μεσουράνησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 60. Τότε, και ειδικότερα κατά τη δικτατορία, η κοσμική δράση των Κατακουζηνών φθίνει. Ο Τσαρούχης και άλλοι φίλοι τους φεύγουν για το εξωτερικό (Τσαρούχης 1993: 62, 106-107 & Ξυδής 1981: 229), Ο Σεφέρης δημοσιεύει τη δήλωσή του εναντίον της δικτατορίας και μετά ξαναγυρίζει στη σιωπή του (Γιούργος 1997: 91), ο Ελύτης δηλώνει την αντίθεσή του αρνούμενος να παραλάβει το «Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας» που είχε θεσπίσει η Χούντα ή να εκφωνήσει ποιήματά του στο εξωτερικό, για να διαμαρτυρηθεί για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Την ίδια εποχή οι Κατακουζηνοί για ευνόητους λόγους δεν είχαν ιδιαίτερα καλέσματα στο σπίτι. Ταξιδεύουν όσο μπορούν στο εξωτερικό και κάνουν παρέα με τους πρέσβεις άλλων χωρών. Ο Άγγελος απογοητευμένος πολύ από την πολιτική κατάσταση οργανώνει διάφορες εκδηλώσεις στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, όπου επικρατεί μεγαλύτερη ελευθερία λόγου. Μετά την πτώση της Χούντας το σπίτι ξαναβρήκε κάπως του ρυθμούς του. Το 1979 έγινε εκεί η δεξίωση προς τιμή του Ελύτη, με αφορμή τη βράβευσή του με το Νόμπελ της λογοτεχνίας. Από το 1978 μέχρι το 1982 ο Άγγελος είναι απίστευτα πικραμένος που δεν έγινε δεκτός από στην Ακαδημία και αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Όλοι τους οι φίλοι είναι πια περασμένης ηλικίας, κλείνονται και αυτοί λίγο πολύ στον εαυτό τους και η κοσμική ζωή της παρέας φθίνει ολοένα περισσότερο. Ο θάνατος του Άγγελου το 1982 βάζει ένα τέλος στην κοσμική περίοδο του σπιτιού, η Λητώ αποσύρεται για πάντα από την κοσμική ζωή και δε θα μπορέσει ποτέ να ξεπεράσει το χαμό του. Δεκατέσσερα χρόνια μετά, βρίσκει το τελευταίο του γράμμα προς αυτή, ένα μήνυμα αγάπης που όμως δεν πρόλαβε να της το δώσει και αποφασίζει να τον ακολουθήσει στο θάνατο. «Απαλά απαλά, ένα λυτρωτικό αίσθημα πλημμυρίζει το είναι μου, μια γλύκα μαλακώνει την πίκρα μου. Νιώθω το Βαλή να με καλεί κοντά του» (Κατακουζηνού 1994: 343). 17

Β. 1.4 Το ίδρυμα Άγγελου & Λητώς Κατακουζηνού Το λογότυπο του Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού Ο Άγγελος και η Λητώ από επιλογή τους έμειναν άτεκνοι. Η κληρονομιά τους όμως ύστερα από επιθυμία της Λητώς πέρασε στα χέρια του Ιδρύματος Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού, που ίδρυσε η Λητώ με τη διαθήκη της πριν πεθάνει. Το ίδρυμα αυτό κρατά ζωντανή τη μνήμη του Άγγελου, της Λητώς αλλά και των ανθρώπων που έζησαν μαζί τους σε μια σημαντική για την Ελλάδα περίοδο. Μπορεί η Λητώ να ξεκίνησε να γράψει το βιβλίο για την κοινή ζωή της με τον Άγγελο ως δώρο για πενήντα χρόνια γάμου που θα έκλειναν, αλλά τελικά, η κληρονομιά και τα πιστεύω του ζεύγους είναι ο καθρέφτης μιας ολόκληρης γενιάς και μιας ολόκληρης εποχής. Σύμφωνα με τη διαθήκη της Λητώς, που συνέταξε τον Αύγουστο του 1997, το Ίδρυμα θα φέρει το όνομα «Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού» και η έδρα του θα είναι το σπίτι στη λεωφόρο Αλεξάνδρας (Peloponnissiou 2001: 26). Η αποστολή του ιδρύματος είναι να λειτουργεί ως μουσείο και χώρος για την οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως εκθέσεων, διαλέξεων, παρουσιάσεων βιβλίων κ.α. Επιθυμία της Λητώς ήταν όλες αυτές οι εκδηλώσεις να γίνονται μέσα στο ίδιο το σπίτι και αυτό να κρατήσει το χαρακτήρα και τη μορφή του μαζί με όλα του τα έπιπλα, τους πίνακες και τα έργα τέχνης, ακριβώς όπως ήταν όσο ζούσε η Λητώ και ο Άγγελος. Στόχος του Ιδρύματος είναι όχι μόνο να παρουσιάσει το έργο του Άγγελου και της Λητώς, αλλά να παραμείνει ένας χώρος έμπνευσης, να παρέχει γνώσεις μέσα από διαλέξεις και εκπαιδευτικά προγράμματα και να εξελιχθεί σε ένα πολιτιστικό και ερευνητικό κέντρο (Peloponnissiou 2001: 27). Προτεραιότητα στη δράση του Ιδρύματος μετά το θάνατο της Λητώς ήταν να μεταμορφώσει το ιστορικό αυτό σπίτι από απλή κατοικία σε ένα σπίτιμουσείο, ένα χώρο ανοικτό και επισκέψιμο στο κοινό. Το εγχείρημα ήταν δύσκολο, γιατί τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά το θάνατο του Άγγελου, η Λητώ αρνούνταν να επισκευάζει ή να ανακαινίσει οτιδήποτε μέσα στο σπίτι. Όπως έλεγε, το ερειπωμένο αυτό σπίτι ταίριαζε καλύτερα με τα συναισθήματά της μετά το θάνατο του Άγγελου. 18

Άποψη της γωνιάς με το τζάκι στο σαλόνι προτού αρχίσουν οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης Η συντήρηση και ανακαίνιση του σπιτιού κράτησε έντεκα χρόνια (Λυμπεροπούλου 2009: Βήμα). Σκοπός ήταν η μετατροπή της ιδιωτικής κατοικίας των Κατακουζηνών σε ένα σπίτι- μουσείο, ακολουθώντας όλες τις σχετικές αρχές και τους κανόνες της διεθνούς βιβλιογραφίας για τα λεγόμενα House- museums. Άποψη της γωνιάς με το τζάκι στο σαλόνι κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης και ανακαίνισης του σπιτιού Το Σεπτέμβριο του 2008, στα πλαίσια των Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς έγιναν τα εγκαίνια και συνοδεύτηκαν από εκδηλώσεις που οργανώθηκαν μέσα στο σπίτι- μουσείο, εκδηλώσεις που οι επιμελητές θέλουν να πιστεύουν πως θα άρεσαν στον Άγγελο και τη Λητώ. Σήμερα το σπίτι του Άγγελου και της Λητώς είναι ένας επισκέψιμος μουσειακός χώρος. Λειτουργεί με ραντεβού και οι υπεύθυνοι του Ιδρύματος, Γιώργος Μαγγίνης και Σοφία Πελοποννησίου, είναι πάντα πρόθυμοι να ξεναγήσουν τους επισκέπτες στο σπίτι και να τους μιλήσουν για τον Άγγελο, τη Λητώ και την παρέα τους. Η γωνιά με το τζάκι στο σαλόνι, όπως είναι σήμερα 19

B. 2 Οι Κατακουζηνοί και η εποχή τους Β. 2.1 Oι Κατακουζηνοί και ο καθρέφτης σ. 21 Β. 2.2 Η δεκαετία του 60 και οι Κατακουζηνοί.σ. 23 Β. 2.3 Tί δείχνει ο καθρέφτης των Κατακουζηνών; σ. 30 20

Β. 2.1 Οι Κατακουζηνοί και ο καθρέφτης Οι Κατακουζηνοί ποζάρουν με φίλους μπροστά στον καθρέφτη της τραπεζαρίας «Η ζωή σου και κατ επέκταση η ζωή μας είναι ο καθαρός καθρέφτης της ελληνικής κοινωνίας. Να τον βλέπουμε, να τον θαυμάζουμε, να τον αγαπάμε, αλλά και φορές- φορές να κοκκινίζουμε από ντροπή» (Κατακουζηνού 1994: 30). Με τα λόγια αυτά η Λητώ αντικρούει τις αμφιβολίες του Άγγελου που αναρωτιέται, ποιος θα ενδιαφερθεί για την κοινή ζωή τους. Κατά τη Λητώ, στη δική τους μικροϊστορία μπορεί κανείς να δει την ελληνική κοινωνία της εποχής, με όλα τα συνακόλουθα, καλά και κακά, άλλα που θα κάνουν τον κόσμο περήφανο και άλλα που θα τον κάνουν να κοκκινίσει από ντροπή. Με τη σκέψη αυτή γράφει το βιβλίο της και προφανώς με την ίδια σκέψη λίγο πριν το θάνατό της αποφασίζει να ιδρύσει το Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού και να μετατρέψει το σπίτι τους σε ένα ζωντανό σπίτι- μουσείο. Η κοινωνία και η εποχή στην οποία αναφερόμαστε είναι κατά κύριο λόγο η δεκαετία του 60 και συγκεκριμένα τα 7 πρώτα χρόνια της, γιατί με τη δικτατορία η δράση των Κατακουζηνών σχεδόν σβήνει και ποτέ πια δεν αποκτά την πρότερη αίγλη της. Στις αρχές της δεκαετίας αυτής οι Κατακουζηνοί μετακομίζουν στο σπίτι τους στην οδό Αμαλίας 4 και το διακοσμούν με υπέροχα έπιπλα και έργα τέχνης που τους δωρίζουν οι φίλοι τους. Το σπίτι τους γίνεται ένα «must», ένα από τα πιο διάσημα κοσμικά και φιλολογικά σαλόνια της εποχής. Ο Άγγελος μεσουρανεί ως νευρολόγος και ψυχίατρος, με διεθνή αναγνώριση και τιμητικές διακρίσεις στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα όμως απολαμβάνει μόνο την αγάπη και αναγνώριση του κόσμου, γιατί το ελληνικό κατεστημένο του κλείνει τις 21

πόρτες του. Απορρίπτεται η αίτηση του για την Ακαδημία Αθηνών, το πανεπιστήμιο του κλείνει τις πόρτες του και διευθυντής στην Παμμακάριστο γίνεται τελευταία στιγμή κάποιος άλλος με παρέμβαση της αυλής. Η Λητώ στέκει δίπλα του και είναι τα ταυτόχρονα για αυτόν σύντροφος και ερωμένη. Η ίδια δε δουλεύει, ούτε ασχολείται με το νοικοκυριό, αλλά γράφει βιβλία και διηγήματα. Οργανώνει εκδρομές, εκθέσεις και εκδηλώσεις ακόμα και μέσα στο ίδιο τους το σπίτι με ρυθμούς που ούτε και ο Άγγελος δεν μπορεί να ακολουθήσει μερικές φορές. «Μια και γνωρίζεται καλύτερα από μένα τι γίνεται σπίτι μου, τότε σας ευχαριστώ για τις πληροφορίες σας», λέει ο Άγγελος στο τηλέφωνο σε κάποιον άγνωστο που του ζητούσε πληροφορίες για μια εκδήλωση που είχε οργανώσει η Λητώ τελευταία στιγμή στο σπίτι τους (Κατακουζηνού 1994: 219). Η Λητώ για τον Άγγελο είναι ο κινητήριος μοχλός που τον βγάζει έξω από το ιατρείο του σε εκδρομές, κοσμικές συγκεντρώσεις, στη θάλασσα και στη ζωή. Από επιλογή δεν αποκτούν παιδιά και μέχρι τέλους μένουν οι δυο του δεμένοι ο ένας με τον άλλο σα με «μια αόρατη σφιχτή αλυσίδα, αφήνοντας απέξω όλους τους άλλους». Ο Άγγελος είχε πάντα πάνω στη Λητώ προστατευτική, στοργική τη ματιά του και η Λητώ τον περιέβαλε με την «ολοκληρωτική, ζεστή προσφορά της» (Κατακουζηνού 1994: 201). Πόσο τυπικό της εποχής τους όμως είναι το ζευγάρι αυτό; Δικαίως αισθάνεται η Λητώ ότι η ζωή τους αποτελεί τον καθρέφτη της ελληνικής κοινωνίας; Είχαν άραγε πολλές γυναίκες το κοσμικό και πνευματικό προφίλ της Λητώς εκείνη την εποχή στην Αθήνα; Ο Άγγελος με τα πτυχία τις γνώσεις και τις διακρίσεις του θα μπορούσε να αποτελεί χαρακτηριστικό κάτοικο της Αθήνας; Πόσο επηρέασαν τους Κατακουζηνούς οι σύγχρονές τους κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες; Αυτά τα ερωτήματα θα διερευνήσουμε παρακάτω παραλληλίζοντας αποσπάσματα από βιβλία ιστορίας με περιγραφές και διηγήσεις της Λητώς. Στην προσπάθεια αυτή βασικό μειονέκτημα είναι το γεγονός ότι η Λητώ στις αφηγήσεις της ελάχιστα αναφέρεται σε ημερομηνίες και χρονολογίες. Μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να υπολογίσουμε πότε περίπου διαδραματίστηκαν όλα τα περιστατικά που περιγράφει. 22

Μποστ, 27/ 6/ 1965. Είναι το τελευταίο σκίτσο του Μποστ πριν από την ιουλιανή εκτροπή. Παρουσιάζει το Γ. Παπανδρέου σκοπό μπροστά στο Κέντρο της Δημοκρατίας, να κοιμάται, ενώ παλατιανοί και παρακρατικοί του ΙΔΕΑ μπαίνουν από την πόρτα και η χούντα σκαρφαλώνει τον τοίχο. Μάταια η μαμά Ελλάς με τον Πειναλέοντα προσπαθούν να ξυπνήσουν το «κουρασμένο παλικάρι». Β. 2.2 Η δεκαετία του 60 και οι Κατακουζηνοί Η δεκαετία του 60 είναι μια μεταβατική εποχή για την Ελλάδα: από την μεταπολεμική ανέχεια και στέρηση περνάμε σε μια φάση σχετικής ευμάρειας. Ήδη από το 1955 η Ελλάδα κυβερνάται από την ΕΡΕ με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή που έχει όραμα μια Ελλάδα ευρωπαϊκή, απαλλαγμένη από τα σύνδρομα της πενίας και της δυσπραγίας. Η πολιτική του Καραμανλή δίνει έμφαση στην οικονομική ανάπτυξη, εκσυγχρονίζει και βελτιώνει τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, προασπίζει τα εθνικά συμφέροντα και συμμετέχει ενεργά στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Με τη συνθήκη της 9 ης Ιουλίου 1961 η Ελλάδα γίνεται το πρώτο συνδεδεμένο μέλος της ΕΟΚ των έξι. Η ευρωπαϊκή αυτή στροφή της εξωτερικής πολιτικής απομαρκύνει την Ελλάδα από την εξάρτηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία στον οικονομικό τομέα ήταν ιδιαίτερα έντονη στα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά χρόνια (Σβολόπουλος 1999: 8). Ο κεντρώος χώρος θα πάρει την τελική του μορφή ως Ένωση Κέντρου το 1961 με αρχηγό τον Γεώργιο Παπανδρέου εν όψει τον επικείμενων εκλογών τις οποίες τελικά και θα κερδίσει το 1963. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται το κόμμα της ΕΔΑ που εκπροσωπεί την κουμμουνιστική αριστερά. Το ΚΚΕ εξακολουθεί να είναι εκτός νόμου. Οι Κατακουζηνοί και η παρέα τους αποφεύγουν να συνδικαλίζονται ενεργά. Η πολιτική τους θέση διαγράφεται περισσότερο ξεκάθαρα από ποτέ μόνο την περίοδο της δικτατορίας, όταν ο Σεφέρης γράφει την επιστολή που δηλώνει την αντίθεσή του με το καθεστώς, ο Ελύτης αρνείται βραβείο λογοτεχνίας που είχε ιδρύσει η Δικτατορία και ο Τσαρούχης αποχωρεί για το εξωτερικό. 23

Πίνακας 1: οι Κατακουζηνοί και η πολιτική στις φυλακές συνεχίζουν να υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι, (το 1962 υπήρχαν ακόμα 1350), στα νησιά συνεχίζουν να υπάρχουν εκτοπισμένοι σε ειδικά στρατόπεδα και στα δικαστήρια εξακολουθούν οι πολιτικές δίκες (Κιάου 1999: 18). οι Κατακουζηνοί και οι παρέα τους απέχουν από την πολιτική. Τη στάση τους αυτή χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τσαρούχης: «Απέχω [από την πολιτική]. Αν είναι φίλος μου ο υπουργός του κόβω και την καλημέρα. Και μόνο όταν ζητάει χατίρι κανένας στρατιώτης, κανένας φοιτητής, τότε μπορεί να πάω να ζητήσω ρουσφέτι. Ποτέ δικό μου» Τσαρούχης 1990: 153). Τον Άγγελο τον καλούν συχνά στο δικαστήριο, ως καταξιωμένο νευροχειρούργο και ψυχίατρο, προκειμένου να πει τη γνώμη του για διάφορες υποθέσεις. Παρ όλα αυτά δε θα διστάσει μπροστά στο διευθυντή της Αστυνομίας να διαχωρίσει τη θέση του απέναντι στην πατρίδα και την Εξουσία. Πίνακας 2: ο Άγγελος Κατακουζηνός απέναντι στις δικαστικές αρχές Οι δικαστές εν γένει, όταν εφάρμοζαν το νόμο εξαντλούσαν κάθε περιθώριο ερμηνείας υπέρ της κυβέρνησης. Ένας λόγος της στάσης τους αυτής ήταν ότι όπως και όλοι οι άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι, επιλέγονταν με ιδεολογικά κριτήρια και είχαν διδαχθεί να αποδέχονται το πολιτικό σύστημα. (Close 2005: 151) Για την υπόθεση του Αμερικανού δημοσιογράφου Πολκ ο διευθυντής της Αστυνομίας επισκέφτηκε τον Άγγελο στο γραφείο του. Του ζήτησε να κάνει ναρκοανάλυση στους κρατούμενους υπόπτους. Ο Άγγελος αρνήθηκε κατηγορηματικά. Ναρκοανάλυση δε γίνεται αν δεν το θελήσει το ίδιο το άτομο. «Αρνείστε, λοιπόν, να εξυπηρετήσετε την πατρίδα;», [είπε ο αρχηγός της αστυνομίας] «όχι την πατρίδα κύριε Β. την Εξουσία θέλετε να πείτε. Την Εξουσία, ναι, αρνούμαι να την εξυπηρετήσω εις βάρους ανθρώπου». Για μέρες ο Άγγελος δεχόταν πιέσεις αλλά έμεινε ανένδοτος «και δεμένο να με πάνε στη φυλακή βιασμό ψυχής δε θα κάνω ποτέ μου» (Κατακουζηνού 1994: 178/9). Αν και οι ίδιοι οι Κατακουζηνοί δε συνδικαλίζονται ενεργά η πολιτική κατάσταση της χώρας άμεσα ή έμμεσα τους επηρεάζει. Το πιστοποιητικό φρονημάτων είναι απαραίτητο για τη δουλειά στο δημόσιο και η ιδεολογική καθυπόταξη όλων των υπαλλήλων είναι επιβεβλημένη. Οι Κατακουζηνοί με αφορμή την έκθεση που διοργάνωσαν με τα έργα του Θεόφιλου έγιναν στόχος ποικίλων κατηγοριών τόσο από αριστερές όσο και από συντηρητικές εφημερίδες. Πίνακας 3: οι Κατακουζηνοί και τα πιστοποιητικά φρονημάτων Έγιναν συστηματικές προσπάθειες για να διασφαλιστεί η ιδεολογική καθυπόταξη των δημοσιών υπαλλήλων με μέτρα όπως τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων που έδινε η «Ασφάλεια». (Close 2005: 150) Από συντηρητική εφημερίδα: «Πού οδηγούμεθα; Ένας Κατακουζηνός να εκθέτει στο σπίτι του έναν κομουνιστή μπογιατζή, να τον επαινεί ο Σεφέρης και να κόπτεται περί αυτού ένας Χατζηκυριάκος Γκίκας!...» Από αριστερή εφημερίδα: «Το Κολωνάκι εκμεταλλεύεται ένα παιδί του λαού» (Κατακουζηνού 1994: 229). 24

Στην πολιτική σημαντικός παράγοντας ήταν και οι μονάρχες, οι οποίοι δε θεωρούσαν ότι είχαν να λογοδοτήσουν σε κανένα, συγκέντρωναν αμύθητα πλούτη και διαπραγματευόταν κατά το δοκούν με τους πολιτικούς. Οι δραστηριότητες της βασίλισσας Φρειδερίκης (η οποία κατά γενική ομολογία ασκούσε μεγαλύτερη επιρροή απ ό, τι ο σύζυγός της) και ο απόλυτα υποταγμένος σε αυτήν γιος της, Κωνσταντίνος (εικοσιτριών χρονών το 1964), οδήγησαν στην παραίτηση του Παπάγου από την αρχιστρατηγία το 1951 και του Καραμανλή από την πρωθυπουργία το 1963 (Close 2005: 145). Πίνακας 4: οι Κατακουζηνοί και η επιρροή της βασίλισσας Η βασιλική οικογένεια συγκέντρωσε γύρω της πρόσωπα με επιρροή- πολιτικούς, αξιωματικούς, δημόσιους λειτουργούς και επιχειρηματίες- οι οποίοι αποτέλεσαν το «κόμμα των ανακτόρων»: αυτό αναλάμβανε να συγκροτεί τις υπηρεσιακές κυβερνήσεις να υποστηρίζει πολιτικά τους εκάστοτε ευνοούμενους της αυλής και να διαπραγματεύεται κάθε λογής συμφωνίες με τους πολιτικούς. (Close 2005: 145) Ο Άγγελος Κατακουζηνός για μόνο μία ψήφο δεν εκλέχτηκε διευθυντής του Ευαγγελισμού. Την πληροφορία αυτή την είχε μηνύσει το προηγούμενο βράδυ στον Άγγελο και τη Λητώ κάποιος ανώτατος αυλικός που εκτιμούσε ιδιαίτερα την επιστημονική αξία του Άγγελου. «και την άλλη μέρα ο Άγγελος Κατακουζηνός δεν εκλέχτηκε για μια ψήφο ειπώθηκαν πολλά και τρομερά που συνέβησαν παρασκηνιακά». Ο κόσμος δίκαια ή άδικα καταδίκασε για το αποτέλεσμα αυτό τη Φρειδερίκη. (Κατακουζηνού 1994: 192-194). Πελατειακές σχέσεις διέπουν όλο το δημόσιο τομέα και ο απλός πολίτης έρχεται αντιμέτωπος με αυτές σε κάθε επαφή του με τη διοίκηση. Ο Άγγελος αντίθετος με το γενικό ρεύμα προβάλλει αξιοπρέπεια και περηφάνια που κάνει τους φίλους του να τον θαυμάζουν. Ο Γκίκας στο συλλυπητήριο γράμμα που έστειλε στη Λητώ το 1982 λέει για τον Άγγελο πως «η ιδιοσυγκρασία του προσομοίαζε μάλλον με ιπποτισμό παρωχημένης εποχής που έχει τη δική της ιδανική κλίμακα αξιών και μιαν αξιολόγηση των ανθρώπινων βασισμένη στην καρδιά και το αίσθημα, με πρότυπον ένα ηθικό ίνδαλμα». Πίνακας 5: η στάση του Άγγελου απέναντι στις πελατειακές σχέσεις των κυβερνήσεων Η κρατική διοίκηση είχε παραδοσιακά πελατειακούς στόχους. Επιδίωκε να μοιράζει ένα μέρος του εθνικού προϊόντος στα μέλη και τους φιλικά προσκείμενους στο κυβερνών κόμμα και να το στερεί από τους αντιπάλους τους Οι υπουργοί με τη σειρά τους προσπαθούσαν να παίρνουν στα χέρια τους όλες εκείνες τις αρμοδιότητες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη τέτοιου είδους πελατειακών σχέσεων. (Close 2005: 146/7) «ο Κατακουζηνός δεν επιδίωξε ποτέ τη γνωριμία και τη συναναστροφή με διασημότητες. Θα λεγα μάλιστα πως αυτό το απέφευγε συστηματικά η στάση ήταν συγκρατημένη. Είχε μια φυσική αξιοπρέπεια και κάποια υπερηφάνεια που τον εμπόδιζε να κάνει αυτός την πρώτη κίνηση για πολλούς στην Ελλάδα η απόσταση που κρατούσε ο Άγγελος Κατακουζηνός απέναντι στους κρατούντες θεωρήθηκε σαν αδυναμία που τον έβλαψε» (Κατακουζηνού 1994: 57). 25

Η στάση αυτή του Άγγελου αποτελεί εμπόδιο στην επαγγελματική του καταξίωση στην Ελλάδα και του κλείνει το δρόμο για το πανεπιστήμιο. Αρνήθηκε να συμβιβαστεί και να ακολουθήσει τις συμβουλές των φίλων του και έπραξε ό, τι θεωρούσε σωστό και δίκαιο. Έμεινε ασυμβίβαστος, σταθερός στα πιστεύω του ακόμα και σε βάρος της καριέρας του (Κατακουζηνού 1994: 331) Πίνακας 6: ο Άγγελος Κατακουζηνός και το ελληνικό πανεπιστήμιο Οι μέθοδοι διδασκαλίας στα πανεπιστήμια παραμένουν κατά βάση προσανατολισμένες στη ρητορική παράδοση μπροστά σε τεράστια ακροατήρια. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες μπορούσαν να πάρουν πτυχίο απλά αποστηθίζοντας τα εγκεκριμένα εγχειρίδια και τις σημειώσεις τους από τη διδασκαλία, πράγμα που επέτρεπε να διατηρείται η χαμηλότερη στην Ευρώπη αναλογία διδακτικού προσωπικού προς του φοιτητές (π. ένας διδάσκων προς 80 φοιτητές) (Close 2005: 129) Ο Άγγελος Κατακουζηνός υποψήφιος για έδρα στο πανεπιστήμιο: «ο Άγγελος Κατακουζηνός κατέφτασε στο Πανεπιστήμιο με ένα καροτσάκι φορτωμένο βιβλία Πρωτοφανές στα χρονικά του Πανεπιστημίου άρχισε το μάθημα. Σε κάθε εσφαλμένη παρατήρηση του ειδικού καθηγητή ο Κατακουζηνός άνοιγε κι ένα βιβλίο και σχεδόν το κόλλαγε στα μούτρα του καθηγητή. Άλλοτε πάλι πρόβαλλε τα περίτεχνα επεξηγηματικά σχέδια. Κι ακόμα ζωγράφιζε ο ίδιος πάνω στον πίνακα τον εγκέφαλο...σαν τελείωσε ένα αυθόρμητο χειροκρότημα ξέσπασε από όλες τις πλευρές Η Επιτροπή αποφάνθηκε: «Ο Άγγελος Κατακουζηνός είναι ρήτωρ. Το μάθημά του διαυγές και τόσο πειστικόν ώστε θα ηδύνατο ευκόλως να παρασύρει τους φοιτητάς προς εσφαλμένας κατευθύνσεις. Δια τούτο και απορρίπτεται» (Κατακουζηνού 1994: 162-163) Μέσα σ αυτές τις πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες οι Κατακουζηνοί φτιάχνουν το σπιτικό τους στην οδό Αμαλίας 4 σε μια καινούρια πολυκατοικία που αντικατέστησε προηγούμενο μέγαρο. Η έντονη αστικοποίηση ώθησε σε ανοικοδομήσεις πολυκατοικιών σε όλη την πρωτεύουσα. Οι αρχές δεν επιβάλουν αυστηρούς κανονισμούς στη ρυμοτομία και η ανοικοδόμηση γίνεται άναρχα καταστρέφοντας την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της πόλης. Πίνακας 7: η ανοικοδόμηση της Αθήνας και οι Κατακουζηνοί Η γοργή ανάπτυξη της σύγχρονης Αθήνας είχε χαρακτήρα αυθαίρετο και απρογραμμάτιστο. Οι κυβερνήσεις θέλοντας να ενθαρρύνουν την ανοικοδόμηση, για να ανακουφιστεί η έλλειψη στέγης, απέφευγαν να επιβάλουν αυστηρούς κανονισμούς στη ρυμοτομία. Οικοδομικές άδειες δίνονταν με «λάδωμα» ή δε ζητούνταν καν με αποτέλεσμα η τελική όψη του μεγαλύτερου μέρους της πόλης είναι το αποτέλεσμα των αποφάσεων αναρίθμητων μικροϊδιοκτητών και εργολάβων. Ακόμη και οι κατασκευαστικές επιχειρήσεις δεν αντιμετώπιζαν κανένα συστηματικό δημόσιο έλεγχο(close 2005: 121 & 122). Μετά τον πόλεμο η περιοχή του Συντάγματος αναδιαμορφώνεται. Τα νεοκλασικά ξενοδοχεία «Grand», «Ξενοδοχείο της Αγγλίας» και «Ξενοδοχείο των Ξένων» κατεδαφίστηκαν στο όνομα του εκσυγχρονισμού της πλατείας Συντάγματος μετά τον πόλεμο. Το Ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας, του αρχιτέκτονα Th. Von Hansen ανακαινίστηκε το 1958, επεκτάθηκε καθ ύψος και κατ έκτασιν, και απέκτησε το σημερινό του μέγεθος και σχέδιο (Rupp 2004: 26-27). Στον ίδιο οικοδομικό οργασμό εντάσσεται και η ανοικοδόμηση στη θέση ενός παλιότερου μεγάρου της πολυκατοικίας στην οδό Αμαλίας 4, όπου και η οικία Κατακουζηνών. 26

Η περίοδος της επαγγελματικής ανασφάλειας που αντιμετώπισε ο Άγγελος στην αρχή της καριέρας του αναμένοντας ασθενείς και η ανασφάλεια των απλήρωτων λογαριασμών έχει περάσει προ πολλού (Κατακουζηνού 1994: 105). Το διαμέρισμά τους, όπου θα ζούσαν οι δυο τους και θα φιλοξενούσαν και τη μητέρα της Λητώς, προέκυψε από τη συνένωση δυο ανεξάρτητων διαμερισμάτων με συνολικό εμβαδό περίπου 300 μ. 2 Την ίδια περίοδο στο μέσο νοικοκυριό στην Αθήνα κατοικούσαν 2-3 άτομα και αποτελούνταν από σπίτι με ένα δωμάτιο (Close 2005: 120). Πίνακας 8: τα νοικοκυριά της Αθήνας και το νοικοκυριό των Κατακουζηνών Το 1958 σε μια μεγάλη περιοχή της Αθήνας το 57% των νοικοκυριών αποτελούνταν από 3-4 άτομα και ζούσαν σε ένα μόνο δωμάτιο. (Close 2005: 120) Το 1960 οι Κατακουζηνοί εγκαθίστανται στο διαμέρισμά τους στην οδό Αμαλίας 4 που αποτελείται συνολικά από δυο διαμερίσματα γειτονικών πολυκατοικιών με συνολικό εμβαδό π. 300 τ.μ. Στο σπίτι μένουν ο Άγγελος και η Λητώ και τα πρώτα χρόνια φιλοξενούν και τη μητέρα της Λητώς μέχρι το θάνατό της. Το σπίτι αυτό το επιπλώνουν με αντικείμενα και έπιπλα μοναδικά και πολύτιμα. Το γραφείο της Λητώς, Λουδουβίκου 16 ου το 1959 το αγόρασαν 25.000δρχ., ο καναπές empire Γεωργίου Α στοίχισε 8.000δρχ το 1960, το μωσαϊκό της γοργόνας στο μπάνιο της Λητώς, έργο του Βασιλείου, στοίχισε την ίδια χρονιά 1.500δρχ και άλλα έπιπλα στοίχισαν 82.000δρχ., το τζάκι από μάρμαρο ρόσο αντίκο 6.000δρχ., οι βελούδινοι καναπέδες το 1961 12.140δρχ., το 1962 η τουαλέτα των ξένων 12.150δρχ. και την ίδια χρονιά για 10 ποτήρια μπακαρά έδωσαν 11.000 δρχ. Οι πληροφορίες αυτές προέρχονται από το μπλοκάκι των εξόδων του Άγγελου, που βρέθηκε στο γραφείο του. Τα παραπάνω ποσά κατάσσουν τους Κατακουζηνούς πολύ πάνω από το μέσο όρο των Αθηναίων, στην ανώτερη τάξη, την τάξη των «πατρικίων» κατά τον Close, που αποτελείται από οικογένειες εμπόρων, γιατρών, εφοπλιστών, τραπεζιτών κ.α. Η ελληνική κοινωνία την περίοδο αυτή αλλάζει δραματικά. Ο αστικός πληθυσμός εξισώνεται με τον αγροτικό και δημιουργείται σταδιακά μια νέα μεσαία τάξη ελεύθερων επαγγελματιών που αποτελείται από μικροβιομήχανους, βιοτέχνες, εργολάβους, οικοδόμους, μικροεμπόρους, υπαλλήλους κ.α. (Διαμαντόπουλος 1999: 14). Το μεγαλύτερο όμως μέρος του πληθυσμού της πρωτεύουσας το συνθέτει η κατώτερη τάξη των ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργατών. 27