Maxime Rodinson ΜΩΑΜΕΘ Απόδοση στα ελληνικά Νίκη Μολφέτα Επιστημονική επιμέλεια Κωνσταντίνος Κανάβας E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HρΑκλειο 2011
ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, 711 10. Tηλ. 2810 394235, Fax: 2810 394236 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3818372, Fax: 2103301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕι ρα: ΙΣΤο ρια ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Διευθυντής σειράς: Χρήστος Χατζηιωσήφ Τί τλος πρω τοτύ που: Mahomet 1994 Éditions du Seuil 2003 για την ελ λη νι κή γλώσ σα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Aπόδοση στα ελληνικά: Νίκη Μολφέτα Επιστημονι κή επι μέ λεια: Κωνσταντίνος Κανάβας Επι μέ λεια έκδοσης: Ειρήνη Λυδάκη (Π.Ε.Κ.) Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Παρασκευή Βλάχου (Π.Ε.Κ.) Ε κτύ πω ση: Τυπικον & Φωτολιο Μακέτα εξω φύλ λου: Αλέκος Βλ. Λεβίδης ISBN 960-524-223-0
«Κι όχι που ένας άνθρωπος δεν είναι θλιμμένος, αλλά σηκωμένος πριν φέξει και σε συνετή συναλλαγή μ ένα γέρικο δέντρο, το πηγούνι του ακουμπισμένο στο τελευταίο άστρο, βλέπει στο βάθος του νηστικού ουρανού μεγάλα πράγματα αγνά που στρέφουν προς την αγαλλίαση». Saint-John Perse, Ανάβαση μτφρ. Τάκης Κ. Παπατσώνης (συλλογή Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1957)
Περιεχόμενα Πρόλογος Σημείωμα για την ελληνική έκδοση 1 Παρουσίαση ενός κόσμου 1 2 Παρουσίαση μιας χώρας 13 3 Γέννηση ενός προφήτη 45 4 Η γέννηση μιας αίρεσης 81 5 Ο ένοπλος προφήτης 173 6 Γέννηση ενός κράτους 251 7 Νίκη επί του θανάτου 341 Πίνακας αραβικών λέξεων, καθώς και ονομάτων ανθρώπων και εθνικών ομάδων 367 Γενεαλογία του Μωάμεθ 382 Συνοπτική βιβλιογραφία 383 Χάρτης 390 Γενικό ευρετήριο 391 xi xix
Πρόλογος ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΟΠΩΣ ΑΥΤΟ ΑΠΑΙΤΕΙ ΜΙΑ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΙΑ. Έχουν γραφεί άπειρες βιογραφίες για τον προφήτη του Ισλάμ, πολλές μάλιστα κατά τα τελευταία χρόνια. Ανάμεσα σε αυτές, μερικές είναι απλώς ικανοποιητικές, άλλες όμως είναι εξαίρετες. Ποιος λοιπόν ο λόγος να διηγηθούμε για άλλη μια φορά την ίδια ιστορία; Βέβαια, δεν έχω να παρουσιάσω κανένα νεότερο στοιχείο. Άλλωστε, κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο, καθόσον καμία νέα πηγή δεν έχει έρθει στο φως, ούτε διαφαίνεται η πιθανότητα να έρθει. Οι κυριότερες πηγές είναι ήδη προ πολλού γνωστές, και έχουν περισυλλεχθεί, δημοσιευθεί, αναλυθεί, αντιπαραβληθεί. Είναι μια δουλειά που έγινε σωστά. Όποιες βελτιώσεις κι αν επιφέρουμε, θα αφορούν μόνον σε λεπτομέρειες. Έχοντας όμως ως βάση τα ίδια δεδομένα, κάθε γενιά ξαναγράφει την ιστορία. Υπό το φως των κυρίαρχων προβληματισμών της, κατανοεί με διαφορετικό τρόπο την εξέλιξη των γεγονότων, τις συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων και την αντιπαράθεση των δυνάμεων. Από την εποχή του Καετάνι, του Μπέκερ, του Λαμμάνς, αναδύθηκαν νέες προοπτικές σε ό,τι αφορά τις απαρχές του Ισλάμ. Λαμβάνεται πλέον υπ όψιν η κοινωνική εξέλιξη της Αραβίας κατά την περίοδο εκείνη, μια άποψη που κατά κάποιον τρόπο οι προηγούμενες γενιές δεν συμμερίζονταν. Στο ίδιο πνεύμα, ο Γ. Μοντγκόμερυ Βατ οικοδόμησε ένα αξιόλογο έργο, την αξία του οποίου έχω καταδείξει αλλού. Από την ίδια σκοπιά έγραψα άλλωστε κι εγώ αυτή τη βιογραφία, κάνοντας μολαταύτα μια ελαφρά απόκλιση. Τόσο τα γεγονότα των τελευταίων ετών όσο κι εκείνα των προσωπικών περιπτώσεων με ανάγκασαν να στοχαστώ πάνω στις σταθερές όχι μόνον των ιδεολογιών, αλλά και όσων κινημάτων έχουν ιδεολογική βάση. Ήταν
xii ΜΩΑΜΕΘ φυσικό αυτές οι σταθερές, έτσι όπως εκδηλώνονται στα εξιστορούμενα γεγονότα, να προσελκύσουν την προσοχή μου. Παράλληλα, παρακολούθησα με προσοχή τις σύγχρονες αντιπαραθέσεις σχετικά με την ερμηνεία μιας ζωής μέσα από την προσωπική ιστορία του ήρωα στα νεανικά του χρόνια, καθώς και μέσα από το άμεσο περιβάλλον του, μια ερμηνεία την οποία επιχειρώ να συνδυάσω με τη μαρξιστική θεώρηση της κοινωνικής αιτιότητας μιας ατομικής βιογραφίας. Προσπάθησα να καταδείξω πώς, στην περίπτωση του προφήτη, αυτές οι δυο κατηγορίες αιτιών συμπίπτουν και μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τα γεγονότα. Ίσως αυτή η προσπάθεια να έχει και κάποια μεθοδολογική αξία. Με δυο λόγια, προσπάθησα να είμαι όχι μόνον αφηγηματικός αλλά και επεξηγηματικός. Από αυτή την τελευταία άποψη, δεν θέλησα τόσο να φέρω νέες επεξηγήσεις, όσο επιχείρησα να προσαρμόσω τις ήδη προτεινόμενες μονομερείς ερμηνείες, να τις τοποθετήσω καθεμιά στη θέση της, να προσδιορίσω το αντίστοιχο πεδίο ισχύος τους, το μερίδιο ακριβείας τους, έτσι ώστε να συλλάβω την αμοιβαία διαρρύθμισή τους και να αποκτήσω μια συνεκτική εικόνα του συνόλου. Με αφετηρία λοιπόν ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, διαλογίζεται κανείς πάνω στα προβλήματα εκείνα που τόσο συχνά επιχειρεί να επιλύσει μέσα στην αραιή ατμόσφαιρα του κόσμου των εννοιών. Και πιστεύω ότι έχει κάθε συμφέρον να το κάνει. Θέλησα όμως και να προσφέρω ένα βιβλίο που να διαβάζεται, να είναι δηλαδή κατά το μεγαλύτερο μέρος του αφηγηματικό. Αυτό ενέχει κινδύνους. Μια βιογραφία του Μωάμεθ, που να μνημονεύει αποκλειστικά και μόνον μη αμφισβητήσιμα και μαθηματικώς εξακριβωμένα γεγονότα, θα περιοριζόταν σε μερικές αβάσταχτα ανιαρές σελίδες. Και όμως, υπάρχει δυνατότητα να παρουσιάσουμε μια αρκετά αληθοφανή εικόνα αυτής της ζωής, ενίοτε μάλιστα και εξαιρετικά αληθοφανή. Αλλά για να το επιτύχουμε, είμαστε υποχρεωμένοι να μεταχειριστούμε στοιχεία που θα αντλήσουμε από πηγές, η αξιοπιστία των οποίων δεν είναι καθόλου εγγυημένη. Σ αυτές τις πηγές ανέτρεχα αδιάκοπα. Αν ενημερώθηκα συστηματικά για τις εργασίες των προδρόμων μου, όπως πιστεύω ότι πράγματι έκανα, αυτό δεν σημαίνει ότι περιορίστηκα στη συρραφή στοιχείων από τα βιβλία τους. Ανέτρεξα συστηματικά στις κυριότερες πηγές. Όσο έγραφα, είχα μονίμως πάνω στο τραπέζι μου τον Ιμπν Ισ χάκ, τον Τάμπαρι, τον Ουάκιντι, τον Ιμπν Σα ντ, και έκανα βουτιές συχνά μέσα στο πέλαγος της «παράδοσης». Οι ειδικοί θα το αντιληφθούν.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ xiii Μετά από όσα είπαμε, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι πηγές αυτές είναι αρκετά αναξιόπιστες, ότι απέχουν πολύ από τα γεγονότα. Τα αρχαιότερα κείμενα που διαθέτουμε σχετικά με τη ζωή του προφήτη ανάγονται σε μια περίοδο τοποθετούμενη εκατόν είκοσι πέντε χρόνια περίπου μετά τον θάνατό του, λίγο λιγότερο από το χρονικό διάστημα που μας χωρίζει από τον θάνατο του Ναπολέοντα. Βέβαια, τα κείμενα παραθέτουν παλαιότερες πηγές (προφορικές στην πλειονότητά τους), και υποτίθεται ότι ανάγονται σε αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων. Αλλά ο Ι. Γκόλντζιχερ και ιδιαίτερα ο Γ. Σαχτ κατέδειξαν πόσο λίγο θα πρέπει να εμπιστευόμαστε αυτές τις «παραδόσεις». Πολλές από αυτές, οι Μουσουλμάνοι συγγραφείς το γνώριζαν ήδη, επινοήθηκαν ή έστω διασκευάστηκαν ώστε να υπηρετούν τα συμφέροντα ενός κόμματος, μιας υπόθεσης, μιας οικογένειας, μιας άποψης. Πώς θα γίνει ο διαχωρισμός μεταξύ εκείνου που είναι κατά βάση αυθεντικό και του μη αυθεντικού, πώς θα διακρίνουμε το αληθινό από το πλαστό; Κανένα κριτήριο δεν είναι αδιαμφισβήτητο. Όσοι επινοούσαν τις παραδόσεις ήταν ασφαλώς προικισμένοι με λογοτεχνικά χαρίσματα. Έδιναν στις επινοήσεις τους τον ζωντανό, τον άνετο, τον οικείο εκείνο χαρακτήρα που τους προσέδωσε τόση χάρη. Οι ζωηροί διάλογοι, οι λεπτομέρειες εκείνες που περιέχουν όλα τα χαρακτηριστικά της βιωμένης εμπειρίας, οι εκφράσεις στις κουβέντες τους, τα πνευματώδη αστεία συνιστούν δείγμα λογοτεχνικού μάλλον ταλέντου παρά ιστορικής αυθεντικότητας. Το σύνολο αυτών πασπαλίστηκε από τους Μουσουλμάνους συγγραφείς με αρχαϊκές λέξεις, τις οποίες ανέσυραν είτε από λεξικά είτε κατά τη διάρκεια πραγματικών εθνογραφικών ερευνών που οι άνθρωποι του 8ου και του 9ου αιώνα πραγματοποίησαν στην έρημο. Τίποτε δεν μας δίνει ποτέ το δικαίωμα να πούμε: αναμφισβήτητα, αυτό ανάγεται στους χρόνους του προφήτη. Μήπως θα πρέπει λοιπόν να εγκαταλείψουμε έναν μάταιο αγώνα, να απαρνηθούμε την ιδέα τού να γράψουμε αυτή τη βιογραφία, ακόμη και να μιλήσουμε, όπως ένας Σοβιετικός συγγραφέας, για μύθο του Μωάμεθ; Δεν το πιστεύω. Παραμένει πάντοτε το τόσο δύσχρηστο, το συνήθως τόσο αινιγματικό Κοράνιο, το οποίο απαιτεί χρονοβόρα και αβέβαιη εργασία, προκειμένου να ταξινομηθεί χρονολογικά. Αποτελεί ωστόσο μια σταθερή και οπωσδήποτε αυθεντική βάση. Παραμένουν πάντοτε τα γεγονότα στα οποία συμφωνούν ομόφωνα όλες οι παραδόσεις. Οι πρώτοι Άραβες που σταχυολόγησαν τα κείμενα διαφωνούν (σε ορισμένα σημεία) ως προς τα ονόματα όσων συμμετείχαν στη μάχη του Μπαντρ, ως προς
xiv ΜΩΑΜΕΘ τις συνθήκες και τα προκαταρκτικά της μάχης, ως προς τις συνέπειες. Συζητούν μεταξύ τους τα σημεία αυτά, απηχώντας τους αγώνες που διε ξάγονταν ανάμεσα στις παρατάξεις της εποχής τους. Για να γίνονται όμως τέτοιες συζητήσεις, σημαίνει ότι όλοι συμφωνούσαν πως η μάχη του Μπαντρ πράγματι έγινε, σημαίνει ότι συμφωνούσαν με την ημερομηνία της (έστω και κατά προσέγγιση), με την έκβασή της. Πρέπει επομένως να θεωρήσουμε το γεγονός ως δεδομένο και να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε πού τοποθετείται μέσα στην αλληλουχία αιτίων και αποτελεσμάτων. Στην πορεία του συλλογισμού μας, ίσως αναγκαστούμε να μνημονεύσουμε το ένα ή το άλλο στοιχείο της παράδοσης, το οποίο πιστεύουμε ότι προσαρμόζεται στην εικόνα που σχηματίσαμε για τα γεγονότα. Θα πρέπει να επισημάνουμε μια για πάντα ότι τα στοιχεία που επικαλούμαστε για να διανθίσουμε τη διήγησή μας είναι όλα μη εξακριβωμένα. Μεταχειρίστηκα συχνά τις εκφράσεις «ως φαίνεται», «απ ό,τι έλεγαν», «σύμφωνα με όσα διηγήθηκαν αργότερα», κλπ. Θα έπρεπε να τις είχα μεταχειριστεί ακόμη συχνότερα. Άλλωστε, δεν κάνω τίποτε άλλο παρά να ακολουθώ το παράδειγμα των Αράβων χρονικογράφων οι ο ποίοι, αφού παρέθεταν μια σειρά από αντιφατικές παραδόσεις, κατέληγαν στο συνετό συμπέρασμα: αλλά σοφότερος όλων είναι ο Θεός. Θα ήθελα να παρακαλέσω τους αναγνώστες με μουσουλμανική παιδεία να μη σπεύσουν να μας καταγγείλουν για άγνοια ή για κακοπιστία, βλέποντας ότι αμφισβητούμε ή περιφρονούμε γεγονότα για τα οποία οι ίδιοι διατείνονται ότι έχουν επιβεβαιωθεί και αναγνωριστεί από την ιστορία. Όπως και στην περίπτωση της ρωμαϊκής ιστορίας ή της ιστορίας της Βίβλου, η επιστημονική αντιμετώπιση ενός γεγονότος άρχισε, όταν είχε πλέον αποφασιστεί ότι ένα γεγονός θα γίνεται αποδεκτό, μόνον όταν η αξιοπιστία της πηγής που το μεταδίδει είναι εξακριβωμένη, και στο μέτρο που η πηγή αυτή είναι εξακριβωμένη. Κάτι τέτοιο είχε ως αποτέλεσμα να θεωρηθούν ως μυθολογικά, ωραιοποιημένα ή τουλάχιστον αμφίβολα, άπειρα γεγονότα για τα οποία οι ιστορικοί της προ-κριτικής περιόδου ισχυρίζονταν ότι ήταν ακράδαντα θεμελιωμένα. Μια τέτοια στάση δεν έχει σχέση ούτε με την αποικιοκρατία ούτε με τον ευρωκεντρισμό. Οι Ευρωπαίοι μελετητές άρχισαν να την υιοθετούν πρώτα στη δική τους ιστορία, την ανάγκη ωστόσο μιας τέτοιας κριτικής στάσης είχαν ήδη διαπιστώσει ιστορικοί προερχόμενοι από άλλους πολιτισμούς (κατά κύριο λόγο τον μουσουλμανικό), έστω κι αν δεν είχαν ακόμη κατορθώσει να επεξεργαστούν μιαν αρκετά αξιόπιστη μέθοδο. Ίσως ορισμένοι να
ΠΡΟΛΟΓΟΣ xv ένιωσαν κάποια κακόβουλη ικανοποίηση αποψιλώνοντας κατ αυτόν τον τρόπο μη ευρωπαϊκούς λαούς από κολακευτικούς θρύλους. Αλλά ένας τόσο λυπηρός ψυχολογικός προσανατολισμός δεν έχει τη δυνατότητα να προσβάλει την αρχή της κριτικής στάσης απέναντι στις πηγές, κάτι το οποίο συνιστά μια γενικότερη αξίωση της επιστήμης. Όταν απέρριψα, είτε κατηγορηματικά είτε όχι, τη μια ή την άλλη παραδεδεγμένη εκδοχή των γεγονότων, ποτέ δεν το έπραξα χωρίς να έχω σοβαρούς λόγους. Η ευρωπαϊκή κριτική ίσως να έσφαλε ως προς ορισμένα σημεία, αλλά προκειμένου να ασκήσουμε και σε αυτήν κριτική, οφείλουμε πρώτα να τη μελετήσουμε, και να μην ανασκευάσουμε τα πορίσματά της, αν δεν βασιστούμε στα ίδια κριτήρια με τα δικά της. Μια τελευταία προειδοποίηση και μια τελευταία αυτοάμυνα. Ασχολούμαι με έναν θεμελιωτή θρησκείας, έναν άνθρωπο ο οποίος στη διάρκεια τουλάχιστον ενός σημαντικού μέρους της ζωής του υπήρξε βαθιά, ειλικρινά θρησκευόμενος, και κατεχόταν από το έντονο συναίσθημα της άμεσης παρουσίας του θείου. Θα μου απαντήσουν ότι εγώ, ως άθεος, δεν είμαι σε θέση να τον κατανοήσω. Πιθανόν τι σημαίνει όμως κατανοώ; Έχω παρ όλα αυτά την πεποίθηση ότι ένας άθεος, με την προϋπόθεση ότι θα καταβάλει κάποια προσπάθεια, ότι θα αφήσει κατά μέρος κάθε μορφή περιφρόνησης, κάθε φαρισαϊσμό, κάθε αίσθημα ανωτερότητας, είναι όντως σε θέση να κατανοήσει μια θρησκευόμενη συνείδηση. Στον ίδιο τουλάχιστον βαθμό που ένας τεχνοκριτικός μπορεί να κατανοήσει έναν ζωγράφο, ένας ενήλικας ένα παιδί, ένας άνθρωπος με σιδερένια υγεία έναν ασθενή (ή αντίστροφα), ένας μονήρης ιστορικός έναν επιχειρηματία. Είμαι βέβαιος ότι ο θρησκευόμενος άνθρωπος θα κατανοήσει τον ήρωά μας με διαφορετικό τρόπο. Τώρα, αν θα τον κατανοήσει και καλύτερα; Αυτό δεν είναι βέβαιο. Οι θεμελιωτές ιδεολογιών έδωσαν έναν λόγο ύπαρξης στους ανθρώπους, τους έδωσαν επίσης ατομικά ή κοινωνικά καθήκοντα, τα οποία αυτοί όφειλαν να εκπληρώνουν. Όταν γινόταν λόγος για θρησκείες, οι θεμελιωτές ιδεολογιών ισχυρίζονταν (και τις περισσότερες φορές το πίστευαν), είτε ότι το μήνυμα ερχόταν από το επέκεινα, είτε ότι οι ίδιοι εκπροσωπούσαν κάτι που δεν είχε σχέση με την ανθρωπότητα. Ο ά θεος περιορίζεται απλώς στον ισχυρισμό ότι τίποτε δεν αποδεικνύει τη μη ανθρώπινη προέλευση του μηνύματος. Δεν έχει όμως κανέναν λόγο να υποτιμήσει το μήνυμα αυτό καθαυτό. Μπορεί μάλιστα και να του αποδώσει μεγάλη αξία, να το κρίνει ως μια αξιοθαύμαστη προσπάθεια ώστε να
xvi ΜΩΑΜΕΘ υπερκεραστεί η ανθρώπινη μοίρα. Στην ανάγκη, ο άθεος θα μπορούσε ακόμη και να παραδεχτεί, πόσο το μήνυμα είναι βαθιά ριζωμένο μέσα σε άγνωστες ακόμη λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής. Πιστεύω ότι ο άθεος μπορεί ορισμένες φορές να συλλάβει καλύτερα την αρχέγονη ορμή του μηνύματος, μπορεί να το αφομοιώσει ίσως και καλύτερα απ ό,τι οι συμβατικοί οπαδοί, για τους οποίους το μήνυμα είναι απλώς ένας βοηθός, ο αναμενόμενος, ο συνήθης, ο παρηγορητής βοηθός, που τους παρέχει με ελάχιστο τίμημα μια δικαίωση του εαυτού τους, και τους επιτρέπει να ζουν μια πεζή ζωή, έχοντας τη συνείδησή τους ήσυχη. Κι ας θυμηθούμε τα θαυμάσια λόγια του Επίκουρου προς τον Μενοικέα, ασεβής δεν είναι όποιος αρνείται τους θεούς της μάζας των ανθρώπων, αλλά όποιος ασπάζεται την ιδέα που διαμορφώνει για τους θεούς η μάζα των ανθρώπων. Μια τέτοια στάση απέναντι στο μυστήριο είναι υπερβολικά καθησυχαστική, μου προσάπτει ένας κριτικός, ο οποίος επηρεάζει κάπως τη μοίρα αυτού του βιβλίου. Υιοθετώ την καθησυχαστική στάση χωρίς να αρνούμαι τα μυστήρια. Τα όσα γνωρίζουμε είναι αρκούντως ανησυχητικά ώστε να μη χρειάζεται να εικάζουμε, χωρίς καν να έχουμε πειστικές αποδείξεις, ότι το άγνωστο είναι ακόμη ανησυχητικότερο. Προλεγόμενα στη δεύτερη έκδοση Αναθεώρησα προσεκτικά το κείμενο της πρώτης έκδοσης, χωρίς να θέλω ωστόσο να το ξαναγράψω από την αρχή. Έλαβα υπ όψιν μου τις εποικοδομητικές κριτικές που μου έγιναν (συγκεκριμένα από τους δασκάλους και φίλους μου Μαρσέλ Κοέν, Γκ. φον Γκρύνεμπαουμ, Τζ. Λέβι ντέλλα Βίντα και Λ. Μασσινιόν), όσες νέες εργασίες υπέπεσαν στην αντίληψή μου, τα αναγνώσματα και τις σκέψεις μου κατά τα τελευταία έξι χρόνια. Έκανα πολλές μικρές προσθήκες και διορθώσεις. Συγκεκριμένα, πρόσθεσα μερικές σελίδες αναφορικά με τον λογοτεχνικό χαρακτήρα του μηνύματος του Μωάμεθ και επιχείρησα να προσδιορίσω καλύτερα την κεντρική ενόραση, η οποία διαμορφώνει ολόκληρο το μήνυμα. Κατά παράδοξο τρόπο, ενώ το βιβλίο μου επανεκδίδεται σε μια σειρά που τιτλοφορείται «Πολιτική», η έκδοση αυτή αποδίδει μεγαλύτερη σημασία στα στοιχεία
ΠΡΟΛΟΓΟΣ xvii εκείνα που ξεφεύγουν από το αυστηρώς νοούμενο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Δικαίως όμως. Μπορεί μεν να μην ερμηνεύεται κανένα ανθρώπινο φαινόμενο χωρίς την προσφυγή στο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, κανένα όμως ανθρώπινο φαινόμενο δεν υπάγεται εξ ολοκλήρου σε αυτό το πλαίσιο. Ο Μωάμεθ ήταν μια θρησκευτική μεγαλοφυΐα, ένας μεγάλος πολιτικός, αλλά και ένας άνθρωπος όπως όλοι οι άλλοι. Δεν πρόκειται για τρία ξεχωριστά επίπεδα, για τρία κατά παράταξη επίπεδα, αλλά για εκφάνσεις μιας συνολικής προσωπικότητας, για εκφάνσεις οι οποίες διακρίνονται μόνον σε μια ανάλυση. Κάθε πράξη, κάθε σκέψη κινητοποιούσε όλες αυτές τις πλευρές του ίδιου ανθρώπου. Είναι προς το συμφέρον όσων ενδιαφέρονται πρωτίστως για τον θρησκευόμενο άνθρωπο και για το μήνυμά του, να κατανοήσουν τα κίνητρα και τον αντίκτυπο της δραστηριότητας αυτού του ανθρώπου πέρα από τα όρια της θρησκείας. Όσοι πάλι διακρίνουν σε μια τέτοια δραστηριότητα τα ίχνη κυρίως της ιστορίας, αυτοί θα πρέπει να αναλογιστούν ποιο είναι το μερίδιο της ιδεολογίας σε ένα τέτοιο ανθρώπινο φαινόμενο, αλλά ακόμη και στην ίδια την ιδεολογία. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο δυναμισμός του πολιτικού πρέπει να πνιγεί μέσα σε εκατοντάδες ανθρωπολογικούς παράγοντες, και μάλιστα από τους πλέον ετερόκλητους, όπως υποστηρίχθηκε από ορισμένους. Σε έναν παρόμοιο δυναμισμό, το μεγαλύτερο μερίδιο κατέχεται από μια συγκεκριμένη κατηγορία ειδικών παραγόντων, και πρόκειται για ένα σχέδιο το οποίο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε. Μόνον αν τα υπόλοιπα φαινόμενα διεισδύσουν ανάμεσα στους παράγοντες αυτούς, θα αποκτήσουν μια καθαρά ιστορική βαρύτητα. Πάντως, υπό ορισμένες τουλάχιστον προϋποθέσεις, μπορούν να αποκτήσουν πράγματι μια τέτοια βαρύτητα, και αυτό έχει κεφαλαιώδη σημασία. Δεν υποτιμάμε τον Μωάμεθ, λέγοντας ότι είναι ένας πολιτικός. Θα ήταν σαν να τον ακρωτηριάζαμε, αν βλέπαμε στο πρόσωπό του μόνον τον πολιτικό. Και, στο επίπεδο της κατανόησης, ο ακρωτηριαστής θα ακρωτηρίαζε τον ίδιο τον εαυτό του. Εκείνος είναι ο πραγματικός απόβλητος (Κοράνιο, 108. Βλ. Κεφ. 3). 26 Μαΐου 1967
xviii ΜΩΑΜΕΘ Προλεγόμενα στην τρίτη έκδοση Ε πέφερα μόνον μερικές τυπογραφικές διορθώσεις καθώς και λίγες διευκρινίσεις και αναθεωρήσεις. Προκειμένου να απαντήσω σε ορισμένες αναμενόμενες κριτικές στον προηγούμενο πρόλογο, θα ήθελα αφ ενός να παραπέμψω στο άρθρο μου που παραθέτω στην αρχή της βιβλιογραφίας, όπου μπόρεσα να αναφερθώ διεξοδικότερα στα προβλήματα που θέτει η ζωή του Προφήτη, αφ ετέρου να επισημάνω ότι έδωσα για την αγγλική μετάφραση αυτού του βιβλίου (Λονδίνο, Allen Lane και Νέα Υόρκη, Pantheon Books, 1971) τις ακριβείς παραπομπές για όλα τα παρατιθέμενα κείμενα. Όσοι θα ήθελαν να επαληθεύσουν τις πηγές μου μπορούν εύκολα να ανατρέξουν στα κείμενα αυτά. 27 Ιουλίου 1974 Προλεγόμενα στην τέταρτη έκδοση Στην έκδοση αυτή μπόρεσα επιτέλους να συμπεριλάβω τις σημειώσεις και τις παραπομπές που δεν δημοσιεύονταν σε καμία από τις γαλλικές εκδόσεις. Μια διασκευή αυτών δημοσιεύθηκε στις εκδόσεις της αγγλικής μετάφρασης (Harmondsworth, Pelican Books, 1971 και μεταγενέστερες εκδόσεις). Για τη νέα αυτή έκδοση, αναθεώρησα πάλι όλες τις σημειώσεις, λαμβάνοντας υπ όψιν μου όσα έργα δημοσιεύθηκαν από το 1971 και μετά, αντικαθιστώντας τις παραπομπές των αγγλικών μεταφράσεων με τις παραπομπές των γαλλικών μεταφράσεων, διορθώνοντας διάφορα λάθη, κλπ. Ως προς το ίδιο το κείμενο, δεν το τροποποίησα παρά μόνον διορθώνοντας μερικά καταφανή λάθη. 28 Φεβρουαρίου 1994
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ xix Σημείωμα για την ελληνική έκδοση Στην πρώτη γαλλική έκδοση του βιβλίου (1961) ο Ροντενσόν εξηγεί το απλουστευμένο σύστημα μεταγραφής αραβικών όρων και ονομάτων που ακολουθήθηκε στα γαλλικά. Για τη μεταγραφή αραβικών όρων με λατινικούς χαρακτήρες έχουν προταθεί διάφορα συστήματα που συνυπάρχουν στη διεθνή επιστημονική γραμματολογία. Η μεταγραφή στα ελληνικά αποτελεί μιαν ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση λόγω του τονισμού. Όπως επισημαίνει η Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου στο έργο της Εισαγωγή στη λογοτεχνία των Αράβων, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001, σελ. 469, δεν έχει γίνει ακόμη προσπάθεια ενοποίησης και κανονικοποίησης των διαφόρων αποδόσεων των αραβικών λέξεων που απαντούν στην ελληνική βιβλιογραφία. Ένα επιπλέον πρόβλημα προέρχεται από το γεγονός ότι πολλά από τα αραβικά ονόματα μας είναι γνωστά από τα Τουρκικά, όπου οι κανόνες προφοράς και τονισμού είναι όμως διαφορετικοί. Έτσι π.χ. ο Αλή (όνομα αραβικής προέλευσης) στα Αραβικά τονίζεται στην πρώτη συλλαβή (στα κλασικά Αραβικά η τελευταία συλλαβή σπάνια τονίζεται). Επιπλέον ακριβώς εκεί ενυπάρχει και ένα ιδιόρρυθμο αραβικό γράμμα που στις συνεπείς ευρωπαϊκές μεταγραφές αποδίδεται με δασεία ( ). Δεν θα επεκταθούμε εδώ σε μια εισαγωγή στην κλασική ή νεότερη αραβική φωνητική όποιοι ενδιαφέρονται, μπορούν να συμβουλευτούν τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις της συγγραφέως της Εισαγωγής στη λογοτεχνία των Αράβων στις σελ. 469-471. Στην παρούσα μετάφραση ακολουθήσαμε ένα απλοποιημένο σύστημα μεταγραφής αποφεύγοντας σε ορισμένες περιπτώσεις την απόλυτη ταύτιση γραμμάτων (π.χ. κατά τη χρησιμοποίηση των ελληνικών χαρακτήρων «χ», «σ» και «κ» για έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό αραβικών χαρακτήρων). Θελήσαμε έτσι να αποφύγουμε την επισήμανση ιδιαιτεροτήτων που για τον μέσο Έλληνα αναγνώστη θα μετέτρεπαν τα αραβικά ονόματα και τους αραβικούς όρους σε συνονθύλευμα ιδεογραμμάτων. Από την διεθνή μεταγραφική πρακτική διατηρήσαμε τη δασεία ( ) για τον χαρακτηριστικό αραβικό λαρυγγικό ήχο «αϊν» και την ψιλή ( ) για την αποκοπή του άλιφ. Επίσης προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε τον αραβικό τονισμό των ονομάτων ακόμη και εκεί όπου μας είναι (ίσως περισσότερο) γνώριμα από την τουρκική εκφορά, που τα τονίζει κατά κανόνα στη λήγουσα. Έτσι αποδώσαμε Αλη (και όχι Αλή), Αϊσα (και
xx ΜΩΑΜΕΘ όχι Αϊσά). Ιστορικά ονόματα που έχουν ήδη ενταχθεί στην ελληνική γραφή, π.χ. Μωάμεθ, Ομαϋάδες, Κουραϊσίτες, Γασσανίδες, Λαχμίδες κλπ., αποδόθηκαν με τον συνήθη στα Ελληνικά τρόπο ανεξάρτητα από την αραβική τους καταγωγή και εκφορά. Για τα κορανικά παραθέματα χρησιμοποιήθηκε η πιο πρόσφατη μεταφορά του Κορανίου στα ελληνικά, Το Ιερό Κοράνιο και μετάφραση των Εννοιών Του στην Ελληνική Γλώσσα, Συγκρότημα του Βασιλιά Φ αχντ για την εκτύπωση του Ιερού Κορανίου, Μεδίνα Σαουδική Αραβία, 1998. Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει την (πλέον δυσπρόσιτη) δίγλωσση έκδοση, αραβικά και ελληνικά, με πρωτοβουλία και δαπάνη Ιωάννη Λάτση, Αθήνα 1978 και 1987. Μνημειακή έμεινε η (συνειδητά αρχαιοπρεπής) μετάφραση του Γ. Ι. Πεντάκη, Αθήνα, εκδ. Ελευθερουδάκη, 3η έκδ. 1928, ανατύπωση με εισαγωγή του Αλεξάνδρου Καριώτογλου από τις εκδ. Δημιουργία, Αθήνα 1994. Στη χρονολόγηση ακολουθείται το σύνηθες στην Ευρώπη (Γρηγοριανό) Χριστιανικό ημερολόγιο. Όπου γίνεται χρήση της Εγίρας (622 μ.χ.), την ισλαμική αυτή χρονολόγηση ακολουθεί η αντίστοιχη χριστιανική, π.χ. 1351 (έτος Εγίρας) / 1933 (μ.χ.). Κωνσταντίνος Κανάβας
1 Παρουσίαση ενός κόσμου Δεκατρεις αιωνες ειχαν περασει απο τo ετος εκεινο, το θεωρούμενο ως έτος θεμελίωσης της Ρώμης, μισή χιλιετία και κάτι από τη γέννηση του Χριστού, διακόσια και πλέον χρόνια από τότε που ο Κωνσταντίνος ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη στη θέση του Βυζαντίου. Ο χριστιανισμός θριάμβευε. Στις ακτές του Βοσπόρου και του Χρυσού Κέρατος βασίλευε ο αυτοκράτορας της Νέας Ρώμης, πρώτος υπηρέτης του Βασιλέα Χριστού, νόμιμος εξουσιαστής του Σύμπαντος. Εκκλησίες υψώνονταν παντού για να υμνήσουν τα τρία πρόσωπα του Θεού και να τελέσουν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Ιεραποστολές εκχριστιάνιζαν όλο και μακρινότερες περιοχές, μέσα στα δάση, τις στέππες και την ομίχλη του Βορρά, αλλά και στις ακτές που τις βρέχουν οι θερμές θάλασσες, οι θάλασσες εκείνες όπου διακινούνταν αμύθητα πλούτη, και που καταλήγουν στην Ινδία και την Κίνα. Είναι αλήθεια ότι στα δυτικά μερικοί Βάρβαροι είχαν επαναστατήσει, όμως αυτοί οι διχασμένοι μεταξύ τους Φράγκοι, Βουργουνδοί, Γότθοι, φιλόνικοι ο ένας με τον άλλον, απολίτιστοι θαυμαστές του ρωμαϊκού μεγαλείου και ανίκανοι να εγκαθιδρύσουν ένα γερά θεμελιωμένο κράτος, επανέκαμπταν σιγά σιγά στους κόλπους της Αυτοκρατορίας. Βέβαια η Ρώμη, έχοντας υποστεί τις επιθέσεις των Βαρβάρων, είχε πλέον χάσει την αρχαία αίγλη της, ωστόσο το Βυζάντιο έστεκε γερά, μεγαλόπρεπο, ακτινοβόλο, ομφαλός της γης, αήττητο στο παρελθόν, ανίκητο ασφαλώς και στο μέλλον.
2 ΜΩΑΜΕΘ Εκείνη περίπου την εποχή, ένας πολυταξιδευμένος έμπορος από την Αίγυπτο με το όνομα Κοσμάς, που ασπάστηκε τον μοναχισμό προς τα τέλη του βίου του, έγραφε τις ακόλουθες ενθουσιώδεις γραμμές: «Η Αυτοκρατορία των Ρωμαίων συμμετέχει λοιπόν στο γόητρο του βασιλείου του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, καθόσον αυτό υπερβαίνει κάθε άλλη ανθρώπινη εξουσία, όσο βέβαια κάτι τέτοιο είναι εφικτό στην παρούσα ζωή, και θα παραμείνει αήττητη μέχρι τη συντέλεια των αιώνων, διότι ελέχθη ότι Ουδέποτε θα καταλυθεί (Δανιήλ, 2:44) Και υποστηρίζω με απόλυτη πεποίθηση ότι, μολονότι κάποτε μερικοί βάρβαροι εχθροί, ως ένδειξη τιμωρίας των αμαρτημάτων μας, εξεγέρθηκαν κατά της ρωμαϊκής κυριαρχίας, εντούτοις, χάρη στην ισχύ εκείνου που μας κυβερνά, η αυτοκρατορία θα παραμείνει αήττητη, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα περιορίσει την επιρροή του χριστιανισμού, αλλά αντίθετα θα την επεκτείνει. Πράγματι, είναι το πρώτο κράτος που πίστεψε πριν από τα άλλα στον Χριστό, είναι μια αυτοκρατορία που συμμορφώνεται προς όσους κανόνες θέσπισε ο Χριστός, και βάσει των οποίων ο Θεός, Κύριος των πάντων, θα διαφυλάξει την αυτοκρατορία αήττητη μέχρι τη συντέλεια των αιώνων». 1 Οικουμενική αυτοκρατορία και οικουμενική θρησκεία συμβάδιζαν. Ο Κοσμάς συνεχίζει: «Αλλά και στους Βακτριανούς, τους Ούννους, τους Πέρσες, τους άλλους Ινδούς, τους Περσοαρμενίους, τους Μήδους και τους Ελαμίτες και σε ολόκληρη τη χώρα της Περσίας είναι αναρίθμητες οι εκκλησίες που διαθέτουν επισκόπους, καθώς και πολυπληθείς χριστιανικές κοινότητες, ενώ πολλοί μάρτυρες και μοναχοί ζουν επίσης και ως ερημίτες. Το ίδιο και στην Αιθιοπία και την Αξώμη, καθώς και σε όλη τη γύρω περιοχή. Στους κατοίκους της Ευδαίμονος Αραβίας, τους αποκαλούμενους σήμερα Ομηρίτες, σε ολόκληρη την Αραβία, την Παλαιστίνη, τη Φοινίκη, σε όλη τη Συρία και την Αντιόχεια έως τη Μεσοποταμία, στους Νουβίους και τους Γαράμαντες, στην Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Πεντάπολη, την Αφρική και τη Μαυριτανία έως και μεσημβρινά των Γαδείρων (Κάδιξ), υπάρχουν παντού χριστιανικές εκκλησίες, επίσκοποι, μάρτυρες, μοναχοί, ερημίτες, ανάμεσα στους οποίους κηρύσσεται το Ευαγγέλιο του Χριστού. Ομοίως και στην Κιλικία, την Ασία, την Καππαδοκία, τη Λαζι
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΥ 3 κή και τον Πόντο καθώς και στις βόρειες περιοχές όπου κατοικούν οι Σκύθες, οι Υρκάνιοι, οι Έρουλοι, οι Βούλγαροι, οι Έλληνες και οι Ιλλυριοί, οι Δαλματοί, οι Γότθοι, οι Ισπανοί, οι Ρωμαίοι, οι Φράγκοι και άλλοι λαοί έως και βορείως των Γαδείρων πάνω στις ακτές του Ωκεανού, υπάρχουν πιστοί και κήρυκες του Ευαγγελίου του Χριστού, που πιστεύουν στην Ανάσταση των νεκρών. Σε ολόκληρο λοιπόν τον κόσμο βλέπουμε τις προφητείες να εκπληρώνονται». 2 Ας μπούμε στη θέση των κατοίκων των βόρειων και δυτικών περιοχών, των τόσο γνώριμων σε μας σήμερα. Πολλοί από αυτούς κατευθύνονταν τότε προς τα ανατολικά, προς τις χώρες όπου πηγάζει η πίστη τους. Τέτοια ήταν η περίπτωση μιας Ισπανής μοναχής την οποία φέρνει ως παράδειγμα στους συντρόφους της μονής του ο Βαλέριος, ένας μοναχός από τη Γαλικία τον 7ο αιώνα: «Στα χρόνια κατά τα οποία η εκκολαπτόμενη αγαθοεργός καθολική πίστη και το άπειρο ακτινοβόλο φως της αγίας θρησκείας μας, φθάνοντας καθυστερημένα στις ακραίες περιοχές της Δύσης, έλαμψαν επιτέλους και στα μέρη αυτά, η μακαρία ερημίτισσα Αιθερία, φλεγόμενη από το πάθος της θείας χάριτος και αντλώντας δύναμη από το μεγαλείο του Κυρίου, επιχείρησε με όλες τις δυνάμεις της και με τόλμη στην καρδιά μια περιπλάνηση ανά τον κόσμο. Αφού λοιπόν πορεύθηκε επί αρκετό χρόνο υπό την καθοδήγηση του Κυρίου, έφθασε στους ιερούς και πολυπόθητους εκείνους τόπους της γέννησης, των παθών και της ανάστασης του Κυρίου, και επισκέφθηκε το σκήνωμα πάμπολλων αγίων μαρτύρων σε διάφορες επαρχίες και πόλεις, με σκοπό να προσευχηθεί εκεί και να ολοκληρώσει την πνευματική καλλιέργειά της. Όσο περισσότερο πλούτιζε τις γνώσεις της σχετικά με το άγιο δόγμα, τόσο περισσότερο αναζωπυρωνόταν η άσβεστη φλόγα του άγιου πόθου μέσα στην καρδιά της». 3 Ως όψιμοι μιμητές της Αιθερίας (εκείνη ταξίδεψε γύρω στο έτος 400), ας επιβιβαστούμε κι εμείς στο πλοίο από τις ισπανικές ακτές. Θα μπορούσαμε ίσως να αποφύγουμε το θέαμα της σχεδόν εγκαταλειμμένης από τους κατοίκους της και ρημαγμένης από τη φωτιά Ρώμης, μιας πόλης που στερείται νερού και σκεπάζεται από ερείπια. Είχαμε ωστόσο την περιέργεια να επισκεφθούμε, παρακινούμενοι και από θρησκευτικό καθήκον, την πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, τη Νέα Ρώμη. Πράγματι, η Πόλη, όπως την αποκαλούσαν
4 ΜΩΑΜΕΘ τότε, είχε άπειρες θαυμάσιες εκκλησίες, και η ωραιότερη και γνωστότερη από όλες, η νεόδμητη τότε Αγία Σοφία, ακτινοβολούσε από λαμπρότητα. Καθώς την εγκαινίαζε στις 25 Δεκεμβρίου του έτους 537, ο Ιουστινιανός αναφώνησε: «Νενίκηκά σε, Σολομών». Η Κωνσταντινούπολη έβριθε από ξακουστές μονές, από πολύτιμα λείψανα που προσείλκυαν τους προσκυνητές. Θαύμαζες εκεί «πλατιές λεωφόρους που διέσχιζαν όλη την πόλη, μεγάλες πλατείες περιτριγυρισμένες από πολυτελή μέγαρα, ενώ στο κέντρο κάθε πλατείας ορθωνόταν ένας πανύψηλος κίονας. Έβλεπες δημόσια κτήρια με όψη ακόμη κλασική, κομψές κατοικίες όπως συνηθίζεται να κτίζονται στη Συρία. Οι δρόμοι και οι στοές είχαν πολλά αρχαία αγάλματα που όλα μαζί συνέθεταν ένα θαυμαστό σύνολο Ήταν απίστευτη η μεγαλοπρέπεια των αυτοκρατορικών ανακτόρων, του μεγάλου Ιερού Παλατίου χάρη στην ποικιλία των οικοδομημάτων, την ομορφιά των κήπων που τα περιέβαλλαν, τα ψηφιδωτά ή τις τοιχογραφίες που κοσμούσαν τα διαμερίσματα. Για τον λόγο αυτό η Κωνσταντινούπολη συγκέντρωνε πάνω της όλα τα βλέμματα. Την ονειρεύονταν σε ολόκληρο τον κόσμο σαν μια πόλη των θαυμάτων, μια πόλη που την ατένιζες μέσα από ένα σπινθηροβόλημα χρυσού» (Κάρολος Ντηλ). 4 Πέρα από εκεί προσέγγιζες, όπως η Αιθερία, τους καθαυτό Αγίους Τόπους. «Αναζητώντας παντού όσα περιέχονται μέσα σε όλα τα βιβλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης συνεχίζει ο Βαλέριος μεταβαίνοντας σε όλα τα σημεία όπου είχαν συντελεστεί άγια θαύματα στις διάφορες περιοχές του κόσμου, επαρχίες, πολιτείες, όρη και άλλες ερήμους που είχε δει να επισημαίνονται στα βιβλία, φροντίζοντας στη διάρκεια των πολύχρονων περιηγήσεών της να επισκέπτεται τα πάντα και με τη βοήθεια του Θεού να διατρέχει όλους τους τόπους, έφθασε επιτέλους στις χώρες της Ανατολής». 5 Η βυζαντινή Ανατολή ήταν πλούσια σε μνημεία, σε υπέροχες εκκλησίες, σε ευημερούσες και πολυσύχναστες πόλεις, σε μεγάλα μοναστήρια, σε παντός είδους αναμνήσεις από τη βιβλική εποχή και τις απαρχές του χριστιανισμού. Η Αντιόχεια, η Αλεξάνδρεια, η Ιερουσαλήμ ήταν απέραντες και πανέμορφες πολιτείες. Ο Ιουστινιανός ανήγειρε εκεί μεγάλα οικοδομήματα, και μάλιστα, όχι μόνον στις πόλεις αυτές, αλλά και σε άλλες δευτερεύουσας σημα
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΥ 5 σίας πόλεις, τις οποίες ο Προκόπιος μας απαριθμεί στο αφιερωμένο στο θέμα αυτό σύγγραμμά του. Επίσης και ο ρήτωρ Χορίκιος μας περιγράφει, για παράδειγμα, τις ωραίες εκκλησίες της γενέθλιας πόλης του, της Γάζας. 6 Η Αιθερία προχώρησε ανατολικά έως τις Κάρρες, την αρχαία Χαρράν όπου έζησε ο Αβραάμ. Έχοντας μιαν αστείρευτη περιέργεια για τις βιβλικές αναμνήσεις, ρώτησε τον επίσκοπο της πόλης πού να ήταν άραγε η θέση της Ουρ, της γενέθλιας πόλης του πατριάρχη. Όμως εδώ αντιμετώπιζε μια βασική δυσκολία. «Ο τόπος που αναζητείς, κόρη μου, βρίσκεται στο δέκατο στάδιο από εδώ, στο εσωτερικό της Περσίας Σήμερα αυτός ο τόπος δεν είναι πλέον προσπελάσιμος στους Ρωμαίους, αφού ολόκληρη η περιοχή κατέχεται από τους Πέρσες». 7 Στο σημείο εκείνο άρχιζε μια άλλη αυτοκρατορία. Η περσική αυτοκρατορία των Σασανιδών ήταν η δεύτερη δύναμη στον κόσμο. Κυριαρχούσε στις χώρες που εκτείνονταν από τον Ευφράτη έως τον Ινδό. Η πρωτεύουσά της ήταν ένα σύνολο από επτά πόλεις κτισμένες δίπλα στον Τίγρη, όχι πολύ μακριά από την αρχαία Βαβυλώνα και από τη σημερινή Βαγδάτη. Το σύνολο ονομαζόταν στα Συριακά Μαχούζε ή Μεδίνα-θα, στα Αραβικά αλ- Μεντά ιν, δηλαδή απλώς «οι πόλεις». Σημαντικότερη ήταν η Κτησιφών. Αντικρίζουμε και σήμερα ακόμη στην περιοχή τα κατάλοιπα του βασιλικού ανακτόρου, του ονομαζόμενου στα Περσικά Τακ-ε- Κεσρά, δηλαδή αψίδα του Χοσρόη. Η αίθουσα ακροάσεων, πλάτους 27 μ., βάθους 42 μ., ύψους 37 μ., σκεπαζόταν από μια τεράστια ελλειψοειδή καμάρα. Εδώ εμφανιζόταν στον λαό του ο βασιλεύς των βασιλέων. Τις ημέρες ακροάσεως, «το πλήθος συνωστιζόταν μπροστά στο πελώριο άνοιγμα το οποίο σχημάτιζε την πύλη της απαδάνα και μετά από λίγο η μεγάλη αίθουσα γέμιζε κόσμο. Πάνω στο δάπεδο απλώνονταν χαλιά μαλακά σαν βελούδο, αλλά και ένα μεγάλο μέρος των τοίχων σκεπαζόταν από χαλιά, και όπου αυτοί έμεναν ακάλυπτοι είχαν πίνακες με ψηφιδωτά Ο θρόνος ήταν τοποθετημένος στο βάθος, πίσω από το παραπέτασμα, και γύρω γύρω οι ανώτατοι αξιωματικοί και οι υπόλοιποι αξιωματούχοι στέκονταν στην καθορισμένη από την εθιμοτυπία απόσταση από το παραπέτασμα. Ίσως ένα κιγκλίδωμα να χώριζε τους αυλικούς και τους υψηλά ιστάμενους από το πλήθος. Αιφνιδίως ανοίγει το παραπέτασμα