М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Медицина Университеті Студенттің өзіндік жұмысы Тақырыбы: Ет ткані. Қаңқа ет тканінің регенерациясы. Өмір сүру салтына және жасқа байланысты бұлшық еттердің өзгерісі. Жүрек ет тканінің регенерациялық қабілеті. Эпидермальды және нейралды ет ткані
Жоспар: КІРІСПЕ НЕГІЗГІ БӨЛІМ: Бұлшық ет ткані туралы жалпы түсінік Физиологиялық қасиеті Бұлшық ет тканінің қызметі Бұлшық ет тканінің құрылысы Бұлшық еттердің жасқа және өмір салтына байланысты өзгеруі Бұлшық ет тканінің жиырылу механизмі ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ Бұлшықет үлпалары жануарлар организмдерінің қоршаған ортадағы қимыл-қозғалысын, сондай-ақ, дене мүшелері мен мүшелер жүйелерінің ерікті (қаңқа бүлшық еттері) және еріксіз (ішкі мүше- лері мен тамырлар қабырғаларындағы етті қабықтар мен қабаттар) салыстырмалы қозғалыстарын іс жүзіне асырады. Ет үлпаларының жиырылу, ширығу, босаңсу сияқты қызметтері жүйке үлпасының қызметімен тікелей байланыста жүреді және жүйке үлпасының басшылығымен іс жүзіне асады. Ет үлпалары өкілдерінің ортақ белгілері олардың үқсас эмбриондық торшалар миобласттардан дамуы жөне ет торшалары (миоциттер) мен ет талшықтарында (симпласт) жиырылу процесін қамтамасыз ететін арнайы органел- лалар миофибриллалардың (белокты жіпшелер) болуы. Актин және миозин белоктары молекулаларынан қүралған миофибрилла- лардың жиырылу процесі аталмыш белоктар молекулаларыньщ өзара әсерлесуі нәтижесінде және басқа да белоктар мен кальций ионының қатысуымен жүреді. Жиырылу куатты (энергияны) көп мөлшерде қажет ететін процесс.
Бұлшық ет түрлері
Бұлшықеттерінің физиологиялық қасиеттері: Бұлшық ет қозғыш тіндердің бірі, демек, басқа қозғыш тіндерге тән қасиеттер - козғыштық, қозуды өткізу бұған да тән. Мұнымен бірге бұлшық еттің ерекше қасиеті - жиырылу. Ет тіннің қозғыштық, дәрежесі қозу табалдырығы арқылы анық-талады. Көлденең жолақты қаңқа еті жүрек етіне қарағанда қозғыштау келеді, яғни оның қозу табалдырығы әлдеқайда төмен болады. Бірыңғай салалы бұлшықеттің қозғыштық дәрежесі жүрек етінікінен де төмен, демек, ол бұлшыкеттің тітіркендіру табалдырығы бәріненде жоғары болады. Ет талшықтарының қозуды өткізу шапшандығы сомалық жүйке талшықтарынікінен көп төмен. Қозу ет талшығы сарколеммасын бойлай әртүрлі жылдамдыкпен, атап айтқанда: қаңқа етінде секундіне 3,5-14 м, жүрек етінде 0,9-1 м, ал бірыңғай салалы етте 0,5 мм-ден 5-10 см-дей жылдамдықпен тарайды. Ет тіні созылғыш (серпімді) келеді. Оның созылғыштығы резеңкеге қарағанда шүбәсіз, яғни босатқанда ет талшығының ұзындығы тура бастапқы созбай тұрғандағы қалпына келеді.
БҰЛШЫҚ ЕТ ҰЛПАЛАРЫ құрылысына, қызметіне, шыгу тегіне және орналасу орнына байланысты жіктеледі: 1) бірыңғай салалы 2) көлденең жолақты 3) арнайы жиырылғыш.
Бұлшықеттің қызметі Бұлшықеттің негізгі қызметі және физиологиялық қасиеті - жиырылып жазылу. Жиырылу белгілі бір тітіркендіргіш әсеріне берілетін жауап, яғни ет ұзындығының қысқарып қатаюы (тонусының жоғарылауы). Жүрек еті мен кейбір бірынғай салалы, яғни ішек, лимфа тамыры қабырғаларындағы еттердің автоматиялық қасиеті де бар. Қаңқа етінің мұндай қасиеті жоқ. Ол орталық жүйке жүйесінің әсерінсіз жиырылмайды. Қаңқа еті тұлғалық жүйке жүйесімен, оның ішінде ми қыртысымен байланысты болғандықтан олардың жиырылуы адамның еркіне байланысты.
Бұлшықеттің құрылысы: 1 бұлшықет талшығының қабықшасы; 2 бұлшықет талшығының шоғыры; 3 бұлшықеттің жуан талшықтары; 4 бұлшықеттің жіңішке жіп тәрізді талшығы;
Бұлшық ет ұлпасының түрлері Бірыңғай салалы Көлденең жолақты Арнайы жиырылғыш ет ұлпалары
Бірыңғай салалы жолақсыз ет үлпасы Пішіні ұршық төріздес үзынша келген ет торшалары миоциттер қүрайды. Бірыңғай салалы жолақсыз ет үлпасы еріксіз жиырылады. Аталмыш үлпа ішкі мүшелердің, қан және лимфа тамырларының, без өзектеріның, көкбауырдың, терінің, еріксіз жиырылатын етті қабықтары мен қабаттарын түзеді. Үлпа миоциттерінің мөлшері мүшелердің қүры- лысы мен физиологиялық жағдайларына байланысты, үзындығы - 20 мкм -ден 500 мкм -ге, ені 6 мкм -ден 20 мкм -ге дейін өзгеріп отырады. Олардың үзынша келген ядролары торшалардың ортаңғы жуандау келген түсында, ал органеллалары мен гликоген түйір- шіктері ядро маңындағы цитоплазмада орналасады. Миоцит цитоплазмасында жиырылу процесін іс жүзіне асыратын белокты жіпшілер миофибриллалар (арнайы органеллалар) торшаның үзын бойымен бойлай орналасады. Олар кезегімен орналасқан актин және миозин миофиламенттерінен қүралған. Миозин миофила- менттері актин миофиламенттеріне қарағанда 3-24 есе жуан.
Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы 1 миоцит, 2 - ядро
Құрылысы А жарық микроскобында Б электронды микроскопта. 1 тегіс миоциттер; 2 ядролар; 3 цитоплазма; 4 митохондриялар; 5 миофиламенттер; 6 гавеолалар; 7 жасушааралық байланыс; 8 базальды мембрана.
Көлденең жолақты ет ұлпасы Қаңқаның, тілдің, жұтқыншақтың, өңештің алдыңғы бөлігінің, көмекейдің, көз алмасының, құлақтың, көкеттің бұлшықеттерін құрайды. Көлденең жолақты бұлшықет ұлпасының ет талшықтары миосимпласттардан тұрады. Миосимпласт сыртынан сарколеммамен қапталған. Сарколемма өз кезегінде екі қабат қабықтан: сыртқы негіздік жарғақтан және ішкі плазмолеммадан тұрады. Бұлшықет талшықтарының сопақша келген мыңдаган ядролары миосимпласт цитоплазмасының шеткі жағында, сарколемманың астында жатады. Ал миосимпласттың жалпы органеллалары ядролардың маңайында орналасады. Миосимпласттарда агранулалы эндоплазмалық тор жақсы жетілген.
Көлденең жолақты ет ұлпасы екіге бөлінеді Қаңқа бұлшықет ұлпасы Жүрек-ет ұлпасы
Қаңқа бұлшықет ұлпасы Көлденең жолақты бүлшық ет үлпасы қаңқаның, тілдің, жүт- қыншақгың, өңештің алдыңғы бөлігінің, көмекейдің, көз алмасының, қүлақтың, көкеттің бүлшық еттерін қүрайды. Көлденең жолақгы бүлшық ет үлпасының ет талшықгары миосимпласттардан (бейтор- шалық күрылым) түрады. Миосимпласт сыртынан сарколеммамен қапталган. Бүлшық ет талшықгарының арнайы органеллалары миофибриллалар миосимпласт ядроларынсаркоплазмаға қараи шетке ығыстырып, цитоплазма орта- лығының көп бөлігін алып жатады. Олар ет талшығының ұзын бойын бойлай орна-
Көлденең жолақты б/е ұлпасы 1 бұлшықет талшығы (симпласт) 2 ядро.
Жүрек-ет ұлпасы Жүректің ортаңғы етті қабығы миокардты құрайды. Аталмыш үлпа көлденең жолақты жүрек ет үлпасының торшалары кардиомиоциттерден тұрады. Кардиомиоциттер қызметіне байланысты жүмысшы кардиомиоциттер және өгкізгіш кардиомиоциттер болып екі түрге бөлінеді. Жұмысшы немесе жиырылғыш кардиомиоциттердің үзындығы 100-150 мкм, көлденеңі 10-20 мкм, пішіні цилиндр тәрізді үзынша болып келеді. Жүрек ет торшасының екі үзын үштарындағы кардиомиоциттер сарколеммасы өте үсақ келген, пішіні саусақгарға ұқсас өсінділер түзеді. Өткізгіш кардиомиоциттер мөлшері жағынан жүмысшы кардиомиоциттерге қарағанда ірі келеді. Олардың үзындығы 100 мкм, көлденеңі 50 мкм. Олардың цитоплазмаларында жалпы органеллалардың барлығы да бар. Бірақ, миофибриллалары аз болады жөне олар торшаның шеткі жағында сирек жатады
Жүрек бұлшықет ұлпасы А жұмысшы миоциттер; Б атиптік миоциттер; В ультрамикроскоптық құрылыс схемасы. I жұмысшы б/е; II атиптік б/е: 1 кардиомиоциттер ядролары; 2 цитоплазма; 3 вставочный диск; 4 миофибрилдер; 5 митохондриялар; 6 Гольджи кешені; 7
Арнайы жиырылғыш үлпалар Сүт, сілекей, тер бездерінің миоэпителиоциттері, көздің нүрлы қабығының миопигментоциттері, көз қарашығының тарылтқыш миоциттері жатады. Бірыңғай салалы ет үлпасы мезенхимадан, көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасы мезодерманың миотомынан, көлденең жолақты жүрек ет ұлпасы мезодерманың спланхнотомынан, миоэпителиоциттер мен көздің нүрлы қабығының миопигментоциттері және көз қарашығын тарылтқыш миоциттер эктодермадан дамиды.
Бұлшық еттердің жасқа және өмір салтына байланысты өзгеруі. Бұлшық ет талшығының ұзындығы және жуандығының өсуі есебінен жасөспірімдермен ересектерде бұлшық ет тінінің көлемі ұлғаяды.егде адамдардың қаңқа бұлшық ет тіндерінің ультраструктуралық өзгерістері талшықтың симпласттық та және жасушалық та бөліктерінде байқалады.нақтылы айтқанда,базальді мембранасы қалыңдайды,миофибрильдердің құрылымдық ұйымдасуы бұзылады,олар көлденең жолақтығынан айырылады,жеке фрагменттерге ыдырайды,z- сызық «ыдырап кетеді».елеулі өзгерістерге митохондриялар ұшырайды,олар сарколемманың астында жиынтықтар құрып,гипертрофияға немесе,керісінше,дегенерацияға ұшырайды.
Миосателлитоциттер бұлшық ет талшығының симпласттық бөлігінен бөлініп шығып,жайылып өсіп келе жатқан дәнекертінді қабатшаға өтіп кетеді.қарастырылған жасқа байланысты өзгерістердің салдарынан бұлшық еттің регенерациялық потенциалы азаяды,бұлшық еттердің тұтқұрлығы және серпінділігі төмендейді,олар тез шаршайтын болады.бұлшық еттердегі өзгерістер өмір салтына да, мысалы физикалық жүктее көлеміне байланысты өтеді.
Бұлшық еттің жиырылу теориясы. Жануарлар үнемі механикалық қозғалыста болады. Жануарларды механикалық қозғалысқа т үсіретін б ұлшы қ ет болып саналады. Атап айтқанда б ұлшы қ етті ң жиырылуынан жануарлар механикалық қозғалысқа түседі. Б ұлшы қ етті ң жиырылуы жануарлар денесінеи қажетті жылуды қамтамасыз ететін болса, әрі қарай химиялы қ энергияны бірден механикалық жұмысқа айналдыратын құрал болып саналады. Бұл кезде химиялы қ энергия жылулы қ немесе электр энергиясына емес, бірден механикалы қ энергия ға айналады. Жануарлар организмінде болатын б ұл процесті ң құпиясын ашу техникалық тұрғыдан алып қара ғанда да өте маңызды болып табылады. Бұл құбылысты шешу жа ңа типті двигательдер ойлап табу ға мүмкіндік береді.
Гук заңы Бұлшық етке күшпен әсер етіп оны созғанда, оның серпімділік қасиеті білінеді. Бұлшық ет созылуының шамасы Гук заңымен анықталады: F / S = Δl / l Мұндағы, l бұлшық еттің бастапқы ұзындығы, Δl бұлшық еттің абсолют ұзаруы, F - әсер етуші күш, S бұлшық ет көлденең қимасының ауданы, E серпімділік модулі.
Қорытынды: Қазіргі таңда қаңқа бұлшық еттері белгілі бір жиелікпен жиылатындығы, сол кезде жанында орналасқан тамырларға, әсіресе жүрек пен көктамырдың біріккен жерінде насос ретінде жұмыс істейтін, жүрекке қарағанда 2-3 есе күшті жұмыс істейтін капиллярларға әсер ететіндігі дәлелденген.. Міне осы перифериялық жүрек болып табылады. «Перифериялық жүрек» миды одан да қарқынды жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Бұлшық еттер әлсіз болған сайын, адам стрессті жағдайды оншалықты қиын өткереді. Жүрек бұлшық етініңтармақталған талшықтары оның торлы құрылымды болуын қамтамасыз етеді; жиырылыс жүрек бұлшық еттері жүректің табиғи ырғағының сигналы бойынша тікелей тканьде пайда болады;
Пайдаланылған әдебиеттер:.c.а.ажаев,т.ж.үмбетов «Жалпы гистология» Түркістан 2010 жыл. Britanica настольная энциоклопедия.том І «АСТ-Астрель» Москва, 2006. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "СөздікСловарь", 2009.