ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΣΜΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΔΙΗΓΗΣΗ. ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΑΛΥΒΙΤΗ.

AΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΜΠΟΧΟΛΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΣΜΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΔΙΗΓΗΣΗ. ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΑΛΥΒΙΤΗ. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ 2008

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΣΜΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΔΙΗΓΗΣΗ. ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΚΑΛΥΒΙΤΗ.

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΕΛΗ: Μ. Μερακλής, Ομότιμος καθηγητής Γ. Ρηγόπουλος, Ομότιμος καθηγητής Ρέα Κακάμπουρα, λέκτορας «Ἡ ἔγκρισις διδακτορικῆς διατριβῆς ὑπό τοῦ Παιδαγωγικοῦ Τμήματος τοῦ Ἐθνικοῦ καί Καποδιστριακοῦ Ἀθηνῶν δέν ὑποδηλοῖ ἀποδοχή τῶν γνωμῶν τοῦ συγγραφέως». (Νόμος 5343/32, ἄρθρο 202, παρ. 2).

Αφιερώνεται στους γονείς μου, Γεώργιο και Παρασκευή.

- 1 - ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η λαϊκή βιογραφία ενός Αγίου, διαφορετική πολλές φορές από αυτή τού επίσημου συναξαρίου του, έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τη μελέτη της θρησκευτικής λαογραφίας και την πληρέστερη κατανόηση του παραδοσιακού πολιτισμικού συστήματος ενός λαού, καθώς αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών όσον αφορά στις αντιλήψεις των απλών ανθρώπων και στην παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η αποτύπωση και μελέτη των στοιχείων εκείνων που απαρτίζουν τη λαϊκή αφηγηματική παράδοση του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη (15/1), στοιχεία θεματικά συναφή με αυτά του εκκλησιαστικού του Βίου, άρρηκτα συνδεδεμένα με την πολιτισμική ζωή των τόπων που τα αναπαράγουν. Το θέμα της διδακτορικής διατριβής μού το υπέδειξε ο Ομότιμος Καθηγητής Λαογραφίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μ. Μερακλής, ο οποίος με ενδιαφέρον καθοδήγησε τα ερευνητικά μου βήματα, ώστε να μην πλανηθώ άσκοπα σε ανέφικτες αναζητήσεις, και στη συνέχεια, με πολλή φροντίδα, διόρθωσε τα κείμενά μου επισημαίνοντας λάθη και παραλείψεις. Η συμβολή του στη διαμόρφωση της τελικής μορφής της εργασίας μου υπήρξε καθοριστική, γεγονός για το οποίο εγκάρδια τον ευχαριστώ. Θερμότατες ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στον Ομότιμο Καθηγητή Θεολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γ. Ρηγόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του. Ο κ. Ρηγόπουλος με αδιάπτωτο ενδιαφέρον παρακολούθησε την εργασία μου σε όλες της τις φάσεις, βοηθώντας με τις καίριες επισημάνσεις και διορθώσεις του τη βελτίωση του περιεχομένου της. Οι συμβουλές του στο θέμα των επισημειώσεων και της βιβλιογραφίας υπήρξαν ανεκτίμητες. Mε βαθειά ευγνωμοσύνη στρέφω τη σκέψη μου στην αείμνηστη καθηγήτρια Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Μηλίγκου Μαρκαντώνη για την στοργική της καθοδήγηση στην όλη μου επιστημονική εξέλιξη και τη διαρκή της συμπαράσταση. Την ευχαριστώ ιδιαιτέρως για τον πολύτιμο χρόνο που μου διέθεσε, σε όλη την διάρκεια εκπόνησης της διατριβής μου, εις πείσμα σοβαρών προσωπικών περιστάσεων της ίδιας, συζητώντας διεξοδικά όλα τα

- 2 - επιμέρους θέματα της μελέτης μου και συμβάλλοντας αποφασιστικά στην οργάνωση και στον εμπλουτισμό του υλικού μου. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ την λέκτορα Λαογραφίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών κα Ρέα Κακάμπουρα, η οποία με προθυμία ανέλαβε να αναπληρώσει το κενό που δημιούργησε ο αδόκητος θάνατος της αείμνηστης Μαρίας Μηλίγκου Μαρκαντώνη και η οποία, στον ιδιαίτερα σύντομο χρόνο συνεργασίας μας, με καθοδήγησε σωστά με χρήσιμες υποδείξεις. Ευχαριστώ το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών για την υποτροφία που μού χορήγησε και τον Tομέα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών για την έγκριση του θέματος και το ενδιαφέρον του γι αυτό. Από τη θέση αυτή θα πρέπει να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Στέφανο Ήμελλο για την άδεια μελέτης των χειρόγραφων συλλογών του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον αείμνηστο καθηγητή Λειτουργικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Φουντούλη για την αποστολή από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών ανέκδοτου χειρογράφου του Αγίου Όρους σχετικού με την εργασία μου, καθώς και την κα Αικατερίνη Πολυμέρου, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών για τη φιλοξενία που μου παρείχε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου στα γραφεία του Κέντρου. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω επίσης στην Société des Bollandistes à Bruxelles, ιδιαιτέρως στον ερευνητή Ugo Zanetti, όπως επίσης και στον Ιταλό Καθηγητή του Πανεπιστημίου της Bologna Enrico Morini (Professore Associato e Instituzioni della Chiesa Ortodossa, Dipartimenti di Paleografia e Medievistica Universita di Bologna) για τις χρήσιμες βιβλιογραφικές υποδείξεις και τις πολύτιμες οδηγίες τους. Ξεχωριστά θα ήθελα να ευχαριστήσω την αρχειονόμο του Ιστορικού Αρχείου Κέρκυρας Μαρία Μουζακίτη για την αμέριστη βοήθειά της στον εντοπισμό αρχειακών πηγών σχετικών με το θέμα μου, τους Διαλισμά Δημήτρη, Καραμούτζου Ευαγγελία, Καραμούτζου Ελένη, Κάρλου Αιμιλία, Λαδά Κωνσταντίνα, Carrano Έλλη και Σγουροβλαστάκη Άννα για την ανεκτίμητη βοήθειά τους στις μεταφράσεις ξενόγλωσσων κειμένων, τον Δρ. Παλαιογραφίας κ. Ζήση Μελισσάκη για τη μεταγραφή στη νεοελληνική βυζαντινού χειρογράφου, τον Δρ. Λατινικής Φιλολογίας κ. Στέφανο Μπουσέ για τη μετάφραση λατινικού κειμένου, όπως επίσης και το

- 3 - προσωπικό του Λαογραφικού Σπουδαστηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, ειδικά τις κυρίες Σούλη Ζηνοβία και Ζούπα Ζωή, του Κέντρου Ερεύνης Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και των Δημοτικών Βιβλιοθηκών Χαλκίδας και Μυτιλήνης, για την ανυπολόγιστης αξίας βοήθειά τους. Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά τους Αγίους Ηγουμένους, Ηγούμενες και Οσίους Μοναχούς των Ιερών Μονών Αγίου Ιωάννη Καλυβίτη Ψαχνών Ευβοίας, Ιεράς Μονής Χρυσοπηγής Χανίων Κρήτης, Ιεράς Μονής Προφήτου Ηλία Παρνασσίδος, Ιεράς Μονής Αγίου Ιεροθέου Μεγάρων, Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Μακρυνού Μεγάρων, Ιεράς Μονής Αγίου Νικολάου Λεμονίων Σαλαμίνας, τον Αρχιερατικό Επίτροπο Πλωμαρίου Μανωλέλλη Ευστράτιο, τους Ρωμαιοκαθολικούς ιερείς αιδεσιμώτατους Σεβαστιανό Φρέρη και Μάρκο Φώσκολο και ακόμη όλους τους λαϊκούς πληροφορητές οι οποίοι περιέβαλλαν με κατανόηση την επιχειρούμενη προσπάθεια και ανταποκρίθηκαν ευγενικά στην έρευνά μου. Με ευγνωμοσύνη θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους ιερείς των ομώνυμων ναών του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στον ελλαδικό χώρο και συγκεκριμένα τους αιδεσιμώτατους Γεραμάνη Αθανάσιο, Γραμμένο Ιωάννη, Θεολογίτη Κωνσταντίνο, Νεστοράκη Ιωάννη, Σάμιο Ξενοφώντα, Σκανδάλη Κωνσταντίνο, Τσαλά Νικόλαο, Τσιώτα Δημήτριο, Χαστά Μιχαήλ, Φώσκολο Αντώνιο, Χαροκοπάκη Νικόλαο και Χατζηεμμανουήλ Ιωάννη για την απλόχερη βοήθειά τους στην διεξαγωγή της έρευνάς μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στην οσιολογιωτάτη Καθηγουμένη Θεοξένη Λίτσα και τις μοναχές της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής Κρήτης, όπως επίσης και στους Ασημακόπουλο Κωνσταντίνο, Κανακάρη Κωνσταντίνο, Λέκκα Θεοχαρία, π. Νεστοράκη Ιωάννη, Μυτάφη Σμάρω, π. Σάμιο Ξενοφώντα, π. Σκανδάλη Κωνσταντίνο και π. Χερουβείμ Πέτρο για την εγκάρδια φιλοξενία που μου προσέφεραν κατά την διάρκεια συλλογής πρωτογενούς λαογραφικού υλικού. Τέλος, με απέραντη ευγνωμοσύνη ευχαριστώ την οικογένειά μου, τους γονείς μου Γεώργιο και Παρασκευή Κομποχόλη για την αγάπη τους και τις θυσίες τους, υλικές και ηθικές, τα αδέλφια μου Ναυσικά Κομποχόλη και Κωστή Κοντογιαννάκο για την γεμάτη ενθάρρυνση συμπαράστασή τους, τις ανηψιές μου Παρασκευή και Καλλιόπη Κοντογιαννάκου για τη χαρά που μου δίνουν και τον σύντροφό μου Κωνσταντίνο Ράλλη για τη στήριξη που μου παρέχει στη ζωή.

- 4 - ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΛΥΒΙΤΗ σελ. 8 ΔΙΑΔΟΣΗ ΛΑΪΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑΣ σελ. 68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΑΪΚΟΣ ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΛΥΒΙΤΗ σελ. 82 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ. 282 ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ σελ. 285 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ σελ. 296 ΠΗΓΕΣ σελ. 298 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 301 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ σελ. 331 SUMMARY σελ. 333 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ σελ. 336 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ σελ. 392 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΩΝ σελ. 406

- 5 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι η Εκκλησία μας συγκαταλέγει και τιμά μεταξύ των όσιων ασκητών της και τον άγιο Ιωάννη Καλυβίτη, η ζωή του οποίου, με θέρμη αφοσιωμένη στην πίστη του Χριστού, θέτει το καίριο «ζήτημα της σχέσεως του μοναχικού με τον οικογενειακό βίο, το μεγάλο πρόβλημα της πάλης των ανθρώπινων αισθημάτων με τη δύναμι της θρησκευτικής αθλήσεως» 1. Mορφή ζωής που απαντάται σε όλες σχεδόν τις θρησκευτικές παραδόσεις, ο μοναχισμός διαδραμάτισε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ιστορία του Βυζαντίου. Τα κύρια χαρακτηριστικά που συνθέτουν το μοναστικό αγιολογικό πρότυπο, παρ όλες τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αλλαγές, ελάχιστα μεταβάλλονται κατά την ιστορική διαδρομή: αποταγή των εγκοσμίων, παρθενία, ταπεινοφροσύνη, υπακοή, ακτημοσύνη, κοινωνική δράση, ασκητική άθληση, φιλανθρωπία. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν προϋπόθεση για την αναγόρευση ενός μοναχού σε άγιο. Τα θαυματουργά έργα κατοχυρώνουν την αγιότητά του, η διατήρηση του τάφου και των λειψάνων του καθιερώνει και συντηρεί τη λατρεία του 2, η αναφορά της εορτής του στα επίσημα Μηνολόγια και Συναξάρια εδραιώνει και διαδίδει τη μνήμη του. Ο Βίος ενός Αγίου, κείμενο σύμφωνο με τις αρχές της Ορθόδοξης πίστεως, που διαβάζεται στις διάφορες περιστάσεις εκκλησιαστικού εορτασμού, γράφεται για να τέρψει και να διδάξει το χριστιανικό ακροατήριό του. Οι αναγνώσεις αυτές αποτελούν την πρώτη διαστρωμάτωση των Βίων, συνθέτοντας τον ιστό του αγιολογικού και λατρευτικού κύκλου ενός αγίου. Χάρη στην πλούσια χειρόγραφη αγιολογική παραγωγή του Βυζάντιου ένας μεγάλος αριθμός συναξαρίων έφθασε ακέραιος ως τις ημέρες μας. Από θεματολογική και υφολογική άποψη η λαογραφική έρευνα έχει επισημάνει πλήθος αναφορών σε λόγια βυζαντινά κείμενα, που ερμηνεύονται ως απηχήσεις 1 Βλ. ΦΩΤΟΣ ΓΙΟΦΥΛΛΗΣ, «Ιωάννης ο Καλυβίτης», Εφημέριος ΣΤ (1957), 25. 2 Κατά τον «Όρον Πίστεως» της Ζ Οικουμενικής Συνόδου στην Ορθόδοξο Εκκλησία «οὕτω φρονοῦμεν, οὕτω λαλοῦμεν, οὕτω κηρύσσομεν Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν καί τούς αὐτοῦ Ἁγίους ἐν λόγοις τιμῶντες ἐν συγγραφαῖς, ἐν νοήμασιν, ἐν θυσίαις, ἐν ναοῖς, ἐν εἰκονίσμασι, τοῦ μέν ὡς Θεοῦ καί Δεσπότην προσκυνοῦντες καί σέβοντες, τούς δε διά τό κοινόν Δεσπότην, ὡς γνησίους αὐτοῦ θεράποντας τιμῶντες καί τήν κατά σχέσιν προσκύνησιν ἀπονέμοντες». Βλ. ΙΩ. ΚΑΡΜΙΡΗΣ, Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας τομ. Ι, Εν Αθήναις 1952, σελ. 205-206. Χωρίς να παραβαίνουμε τον «Όρον» αυτόν, στην παρούσα διατριβή χρησιμοποιούμε τον όρο «λατρεία» απονεμόμενη στον άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη με την έννοια της «τιμής» και της «κατά σχέσιν προσκυνήσεως», όπως έχει επικρατήσει στη θρησκευτική λαογραφία.

- 6 - θεμάτων και μοτίβων κατηγοριών του λαϊκού αφηγηματικού λόγου των βυζαντινών χρόνων, με αρχαίες συνήθως καταβολές, που στις γενικές τους γραμμές επιβιώνουν και στον νεοελληνικό λαό. Η συγκριτική εξέταση υποδεικνύει ότι συχνά οι λαϊκές παραδόσεις αποτελούν την πρώτη ύλη συμφυρμών και δημιουργίας ανάλογου περιεχομένου συναξαριακών εκκλησιαστικών αφηγήσεων, συγχρόνως, όμως, πολλές λαϊκές διηγήσεις αναπαράγουν το περιεχόμενο των επίσημων θρησκευτικών Βίων Αγίων, οι οποίοι, μέσω των αναγνώσεών τους ενώπιον του εκκλησιάσματος των πιστών, γίνονται προσιτοί στο λαϊκό κοινό τους. Η αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στα δύο είδη, το ζήτημα της αλληλεπίδρασης θρησκευτικής και κοσμικής λαϊκής διήγησης, αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας της παρούσας διατριβής. Η διερεύνηση αυτή έγινε με βάση ένα λαϊκό παραμύθι από την περιοχή της Μικράς Ασίας, που έφερε τον τίτλο Η Γιάννης η Καλυβίτης και το οποίο είχε συσχετισθεί με τον θρησκευτικό Βίο του αγίου Αλεξίου (17/3), του «ανθρώπου του Θεού». Για τη συσχέτιση αυτή δεν υπήρχε ομοφωνία. Προέκυψε, λοιπόν, η ανάγκη μιας στενότερης φιλολογικής συγκριτικής μελέτης, προκειμένου να διαπιστωθεί αν υφίσταται, ή όχι, μια τέτοια σχέση εξάρτησης του λαϊκού αυτού παραμυθιού από το παραπάνω συναξάρι. Στη συνέχεια ακολουθεί η εξέταση εκείνων των στοιχείων που προσδιορίζουν την τάση «εκκοσμίκευσης» των θρησκευτικών, ιερών κειμένων, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, αν και το συναξάρι, ως είδος, περιέχει ήδη εξ ορισμού και «λαϊκά» στοιχεία. Και αυτές οι παράμετροι με απασχόλησαν επίσης κατά τη διάρκεια της διατριβής μου. Η εργασία αυτή είναι αποτέλεσμα πολύχρονης έρευνας και μελέτης. Προηγήθηκε λεπτομερής αναζήτηση και αποδελτίωση αρχειακών πηγών και της σχετικής βιβλιογραφίας, ελληνικής και διεθνούς, σε σπουδαστήρια και αρχεία Πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων, σε συνδυασμό με επιτόπια λαογραφική έρευνα σε διάφορους τόπους λατρείας του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, όπου χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ηχογραφημένης συνέντευξης. Συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια της περιόδου 1994-2002 υπήρξε συστηματική επιτόπια έρευνα και καταγραφή 137 λαϊκών αφηγηματικών διηγήσεων που αφορούσαν στον Άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη, στις εξής περιοχές του ελλαδικού χώρου: Εύβοια (Βαθύ, Καστέλλα, Μαντούδι, Πολιτικά, Προκόπι, Ψαχνά), Ήπειρος (Άρτα), Θεσσαλία (Μαγνησία), Ιόνια Νησιά (Ζάκυνθος, Κέρκυρα, Κύθηρα, Λευκάδα), Κρήτη (Χανιά, Σητεία), Κυκλάδες (Κέα, Πάρος, Τήνος), Κύπρος (Πάφος), Λέσβος (Μυτιλήνη, Πλωμάρι, Βρίσα, Βατερά), Μακεδονία (Φλώρινα, Χαλκιδική), Πελοπόννησος (Αχαΐα,

- 7 - Λακωνία, Μεσσηνία) και Στερεά Ελλάδα (Αιτωλοακαρνανία, Αττική, Φθιώτιδα, Φωκίδα). Η πρωτογενής λαογραφική ύλη αυτών των καταγραφών, σε συνδυασμό με την ανάγνωση και εξέταση αρχειακών τεκμηρίων, βιβλίων και επιστημονικών περιοδικών αποτέλεσαν τον βασικό κορμό της διατριβής μου, η οποία απέβλεπε σε αυτόν ακριβώς τον στόχο, δηλαδή στη συλλογή, κατάταξη και ερμηνεία του ανέκδοτου και εκδομένου σχετικού υλικού. Μεθοδολογική βοήθεια προσφέρθηκε και από άλλες συναφείς μελέτες 3. Η κριτική επεξεργασία των παραπάνω δεδομένων οδήγησε στη σύνταξη μίας συνθετικής εργασίας, η οποία διαρθρώνεται ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο παρατίθενται η επίσημη εκκλησιαστική βιογραφία του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, όπως επίσης τα υμνογραφικά και αγιογραφικά στοιχεία του. Ακολουθεί η γεωγραφική έκταση και η διάδοση των λαϊκών αφηγήσεων των σχετικών με τον άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη σε ολόκληρο τον ελλαδικό, ηπειρωτικό και νησιωτικό χώρο, την Κύπρο και τη Μ. Ασία και στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται διεξοδική ανάλυση και ερμηνεία της λαϊκής παραδόσεως του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, συγκεκριμένα η σχέση της με την επίσημη εκκλησιαστική παράδοση, την αρχαία κλασική ιστορία και μυθολογία και τους παραμυθιακούς τύπους, τόσο της ελληνικής, όσο και της διεθνούς παραμυθολογίας. Ακολουθούν τα συμπεράσματα. Σε παράρτημα στο τέλος παρατίθενται τα κείμενα ανέκδοτων παραμυθιών και παραδόσεων του αγίου, οι βίοι των λαϊκών πληροφορητών και αντίγραφα επίσημων εγγράφων. 3 Πρβλ. τις υποδειγματικές, στο είδος τους, μελέτες της Μαρίας Μηλίγκου-Μαρκαντώνη για τον άγιο Φίλιππο και της Άννα Μαράβα-Χατζηνικολάου για τον Άγιο Μάμα, όπως επίσης έντυπες δημοσιεύσεις, ανάλογου περιεχομένου, άρθρων σημαντικών ερευνητών. Βλ. ΑΝΝΑ ΜΑΡΑΒΑ- ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ, Ο άγιος Μάμας, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1953 και ΜΑΡΙΑ ΜΗΛΙΓΚΟΥ-ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ, Άγιος Φίλιππος, Λαϊκή παράδοση και λατρεία, Διδακτορική Διατριβή, Αθήναι 1978. Ακόμα βλ. ενδεικτικά ΣΤ. ΗΜΕΛΛΟΣ, «Αγίου Ανδρέα λαϊκή λατρεία», Πελοποννησιακά ΙΘ (1991-1992), σελ. 226-251, Μ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, «Δημώδεις παραδόσεις για τον άγιο Τρύφωνα από τη Θράκη», Θρακικά 7, 1991-1992, σελ. 287-294 του ίδιου, «Λαϊκή παράδοση και λατρεία για τον άγιο Αθανάσιο μητροπολίτη Χριστιανουπόλεως», Βυζαντιναί Μελέται 5 (1993), σελ. 292-306 κ.λπ.

- 8 - ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΛΥΒΙΤΗ Από την «υπερεκατονταμελή χορεία των Αγίων που φέρουν το όνομα Ιωάννης» 1 και τιμώνται από την Ορθόδοξο Καθολική Εκκλησία, εδώ θα ασχοληθούμε με τον άγιο Ιωάννη, περισσότερο γνωστόν με την επωνυμία Καλυβίτης 2, αν και προσφωνείται και με άλλα ονόματα, όπως «Επαίτης» 3, «Κοινοβιάτης» 4, «ο Ιωάννης με το Χρυσό Ευαγγέλιο» 5, «ὁ διά Χριστόν Πτωχός» 6 ή «ο Γιος του Βασιλιά» 7. Οσιακή προσωπικότητα αξιύμνητη, με ενεργό αγάπη προς τον Θεό και τον πλησίον, ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης γεννήθηκε και έζησε τον 5 ο μ.χ. αιώνα 8 στην Κων/πολη, σπουδαιότατο για την εποχή εκείνη κέντρο του Βυζαντινού Μοναχισμού και της Ορθοδόξου Πίστεως 9. Τόσο τα βυζαντινά συναξάρια, όσο και τα δυτικά ημερολόγια τιμούν την μνήμη του στις 15 Ιανουαρίου 10, μεταξύ άλλων μεγάλων Πατέρων και Ασκητών της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίοι εορτάζονται τον μήνα Ιανουάριο 11. Σύμφωνα με τους βιογράφους του, ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης γεννήθηκε «κατά τούς χρόνους τοῦ Λέοντος τοῦ Μεγάλου, ἐν ἔτει 450» 12, «ἐν τῇ λαμπρᾲ καί βασιλίδι τῶν πόλεων, τήν Κωνσταντινούπολι» 13, από γονείς πλουσίους κι ευγενείς 14. Τρίτος υιός 15 του άρχοντα και «στρατηλάτου Εὐτροπίου» 16 και «τῆς γυνής αὐτοῦ Θεοδώρας» 17, ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης σε νεαρωτάτη ηλικία 18, «ἀναφλεχθείς ἀπό διάπυρον εὐσεβῆ ζῆλον» 19, εγκαταλείπει κρυφά την πατρική του οικία και ακολουθώντας κάποιον μοναχό 20 εγκαθίσταται στην μονή των Ακοιμήτων, στο όρος Βιθυνία. 21 Εκεί «ὑποδυόμενος τόν μονήρη βίον 22» και «διά πάνυ σκληρᾶς ἀγωγῆς» 23, με τα θεία χαρίσματα και τα σεπτά του επιτεύγματα, αξιώνεται να γίνη πρότυπο «τῆς κατά Χριστόν πολιτείας» 24 αποσπώντας τον θαυμασμό όλων των συμμοναστών του 25. Παρά, όμως, την ισάγγελον και θεάρεστη ζωή του, ύστερα από έξι χρόνια παραμονής 26 στο μοναστήρι, σύμφωνα πάντοτε με τους βιογράφους του, «θερμή εἰς τήν

- 9 - καρδίαν» 27 του Αγίου «ἤναψεν ἡ ἀγάπη τῶν γονέων καί ἡ μεγάλη φιλοστοργία πού ἐπλημμυρούσε τήν ἀγαθήν ψυχή του ἐξερράγη ἀκατάσχετος» 28. Τότε, λοιπόν, ζήτησε την άδεια από τον ηγούμενο «νά ἀπέλθῃ πρός αὐτούς» 29. Επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη, ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης παρουσιάσθηκε στον πατέρα του ως ξένος, «ἠμφιεσμένος ἐν σχήματι πενιχρῷ καί ρακίας» 30, και τον παρακάλεσε να τού κατασκευάσει μικρή καλύβα μέσα στον περίβολο της πατρικής οικίας 31. Στην καλύβα αυτή ο Άγιος έζησε ως επαίτης και άγνωστος για τρία συναπτά έτη 32, μέσα σε πλήρη ταπείνωση και αγαθοεργία, συχνά λοιδορούμενος «ὑπό τῶν οἰκείων παίδων» 33. Τρεις ημέρες πριν τον θάνατο του 34, και αφού ο «δεσπότης Χριστός» 35 τού προαναγγέλλει 36 το τέλος του, ο άγιος Ιωάννης καλεί κοντά του την μητέρα του και της επιδεικνύει το «χρυσότευκτον Εὐαγγέλιον» 37, που η ίδια τού είχε δωρήσει λίγο πριν την αναχώρησή του για το μοναστήρι 38. Οι δυστυχείς γονείς αναγνωρίζουν το χαμένο τους παιδί, όταν είναι πλέον πολύ αργά, και ξεσπούν σε γοερούς θρήνους 39. Αμέσως μετά την Κοίμηση τού Αγίου («Πέμπτῃ δεκάτῃ») 40 και κατόπιν δικής του υποδείξεως οι γονείς του τον ενταφιάζουν στην καλύβη του 41, κτίζουν ομώνυμο ναό πάνω στον τάφο του και αφιερώνουν όλη την υπόλοιπη ζωή τους «εἰς τήν διακονίαν των ξένων» 42. H ασκητική ζωή, η φιλανθρωπία του, η πραότητα του χαρακτήρα του και η λαϊκή φήμη για τα θαύματα του λειψάνου του, γρήγορα οδήγησαν σε αναγνώριση του μοναχού Καλυβίτη ως Αγίου, που η Εκκλησία την επικύρωσε αμέσως μετά τον θάνατό του 43. Τις βασικές πληροφορίες για την ζωή του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη τις αντλούμε από τους Βίους του 44, σημαντικότεροι των οποίων είναι δύο: Α) Ο αρχαιότερος Βίος 45 (ΒΗG 868) 46 αγνώστου συγγραφέα 47, σύγχρονου του Αγίου 48, «ὅστις κατατάσσεται εἰς τα ἔργα τοῦ Συμεῶνος τοῦ Μεταφραστοῦ» 49 και ο οποίος εμπεριέχεται στην Ελληνική Πατρολογία του Migne (114, 568 581) και στα Acta SS (Januarii II, Paris 1863, σελ. 317 320) 50. Ο Βίος αυτός (παραλλαγή α) 51, γραμμένος στα ελληνικά, συνοδεύεται από λατινική μετάφραση, όπως συμβαίνει σε όλους τους τόμους της P.G., και η αρχή του είναι η εξής: «Βίον καλόν καί ἐνάρετον, καί

- 10 - ἀμόλυντον ἀνδρός δικαίου καί τελείου βούλομαι διηγήσασθαι τῇ ὑμῶν ὁμονοίᾳ, ὅστις γέγονε ἐν τοῖς χρόνοις ἡμῶν» 52. Η λατινική μετάφραση του ελληνικού κειμένου του Συμεώνος του Μεταφραστού (ΒΗG 868), συνετέθη περίπου το 868-869 από τον δυτικό Αναστάσιο τον Βιβλιοθηκάριο, για λογαριασμό του Επισκόπου του Porto, και μετέπειτα Πάπα της Ρώμης Formoso (891-896), στον οποίο και την αφιέρωσε 53. Στα τέλη του 1800 ο Albert Poncelet ανακαλύπτει το κείμενο της λατινικής μετάφρασης του Anastasio (BHL 4358) 54 στη Bibliotheca Communale της Mantova, σε χειρόγραφο του 1400, το οποίο και δημοσιεύει το 1896 στις σελίδες 257 έως και 267 του περιοδικού Analecta Bollandiana 55. Β) Λατινική μετάφραση ελληνικού κειμένου (BHG 869) 56 από τον Kaρδινάλιο και λόγιο του 16 ου αιώνος Guglielmo Sirleto (1514-1585), του οποίου η αρχή είναι: «Τυραννικόν τι χρῆμα τεκόντων καί δεσμά φύσεως ἄφυκτα», η οποία δημοσιεύεται στα Acta SS Januarii, 1643 1, I, 1031 1035 και Acta SS, 1863 3, ΙI, 313 317 57. Το ελληνικό κείμενο (παραλλαγή β), στο οποίο στηρίζεται η παραπάνω λατινική μετάφραση, περιλαμβάνεται σε ελληνικό χειρόγραφο της βιβλιοθήκης του Βατικανού (με μεγάλη πιθανότητα στον Cod. Vat. gr. 818, 11αι, φ. 92β 102 α ) 58, ενώ, σύμφωνα με την γνώμη πολλών ερευνητών, ο ανώνυμος συγγραφέας του δεύτερου ελληνικού Βίου είναι ο ίδιος ο Συμεών ο Μεταφραστής 59. Προσφιλές ανάγνωσμα 60 των Χριστιανών η βιογραφία του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη σώζεται άλλωστε και σ έναν αρκετά μεγάλο αριθμό κωδίκων επηρέασε μεταγενέστερους συναξαριστές, σε Ανατολή και Δύση, για να γράψουν τις δικές τους επιτομές. Αρχίζοντας από τον Aγιορείτη Νικόδημο 61, τον Βίο του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη τον βρίσκουμε στον «Παράδεισο» του Αγαπίου 62, στον «Μέγα Συναξαριστή» του Δουκάκη 63, στο «Βυζαντινό Ημερολόγιο» του Γεδεών 64, στον Petro de Natalibus 65, στον Bonucci 66 και παντού όπου γίνεται λόγος για την ζωή του σε νεώτερα κείμενα 67. Το δραματικό επεισόδιο της αποδράσεως του Καλυβίτη από την πατρική του εστία, σε συνδυασμό με την συνακόλουθη θλίψη των γονέων του, κι αργότερα η εναγώνια προσπάθεια του Αγίου να υπερνικήσει το ισχυρό αίσθημα φιλοσυγγενείας που τον διακατείχε, με το να ζήσει ως ξένος στην αυλή του σπιτιού του, όλα αυτά ενέπνευσαν τον Αυστριακό Ιησουΐτη δραματουργό και ποιητή Jacob Bidermann 68 (1578 1639) να συνθέσει το θρησκευτικό δράμα Johannes Calybita 69, το οποίο συμπεριέλαβε στη

- 11 - θεατρική του συλλογή Ludi Theatrales Sacri 70. Το συγκεκριμένο έργο, το οποίο ανεβάσθηκε για πρώτη φορά σε θεατρική παράσταση στο Dillingen το 1618 71, είναι γραμμένο στα λατινικά 72 κι εκτείνεται σε πέντε πράξεις. Στην εισαγωγή τού έργου ο Bidermann, με βάση τα Μαριανά Ημερολόγια της 15 ης Ιανουαρίου, 73 τον Σούριο 74 και προφανώς τη λατινική μετάφραση του Βιβλιοθηκάριου Anastasio 75, παρουσιάζει τον Καλυβίτη ως γόνο λαμπρής αριστοκρατικής οικογένειας της Ρώμης 76, και όχι της Κωνσταντινούπολης, όπως μας λέει το επίσημο συναξάρι του. Ο Bidermann, μάλιστα, τον χαρακτηρίζει ως τον Επιφανέστατο των Ρωμαίων (nobilissimus Romanorum) 77, ο οποίος εξόριστος του οίκου του, κέρδισε το θεσπέσιο έδεσμα, τον «άρτο των Αγγέλων» (Angelorum pane) 78, κι «έλαμψε στο καλύβι του αγιότερος από τον Ρωμύλο» 79. Το 1880, δυόμισι περίπου αιώνες μετά την επίσημη πρώτη θεατρική παράσταση της ζωής του Αγίου στην Λουκέρνη, εκδίδεται, στην Κωνσταντινούπολη αυτή τη φορά, «ἀδείᾳ τῆς Ἀρχῆς», «πρωτότυπον ἱστορικόν καί διδακτικότατον Βυζαντινόν δρᾶμα» με κύριο τίτλο «Ἰωάννης ὁ Καλυβίτης» και υπότιτλο «Καλογηρισμού Ἐπίκρισις» 80, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται το όνομα του συγγραφέα. Αν και για το παραπάνω θεατρικό έργο στερούμεθα αρκετές χρήσιμες λεπτομέρειες που αφορούν κυρίως στον χρόνο και στον τόπο παρουσίασης του, ωστόσο το ενδιαφέρον μας εστιάζεται, κυρίως, στον σκοπό συγγραφής του δράματος, όπως αυτός παρατίθεται στον πρόλογο της έκδοσης του 1880. Σε αντίθεση, λοιπόν, με την εγκωμιαστική γραφίδα του Bidermann, ο οποίος σε όλο του το έργο υμνεί τον Καλυβίτη, ως «ευγενέστατο και συνάμα αγιώτατο νέο» (nobilior an fanctior) 81, ο οποίος «λαθραία έφυγε, ώστε επί ξένης γης να βιώσει πνευματικά τον Θεό» (clam profugit, ut peregre Deo viveret) 82, ο Ανώνυμος δημιουργός της Κωνσταντινούπολης, ήδη στις πρώτες σελίδες της εκτενούς εισαγωγής του, δηλώνει κατηγορηματικά πράγμα άλλωστε που φαίνεται και από τον υπότιτλο ότι η βασική πρόθεσις της συγγραφής «τοῦ πονηματίου του εἶναι ἡ ἐπίκρισις τῆς καλογηρομανίας ὡς ἱστορικοῦ γεγονότος λαβόντος χώραν κατά τόν Μεσαίωνα» 83. Ο Ανώνυμος συγγραφέας έχοντας ως αφετηρία το γεγονός ότι ο Καλυβίτης «μειράκιον ἀνήλικον και σεμνοβίως ἀνατεθραμμένον δέν θά ἠδύνατο νά προβῇ, ἄνευ

- 12 - τῆς ἔξωθεν εἰσηγήσεως, εἰς τήν ἐγκατάλειψιν τῆς πατρῴας οἰκίας καί εἰς τά πλημμελήματα ὑπεξαιρέσεως χρημάτων καί παραπείσεως τοῦ ὑπηρέτου» 84 θεωρεί «ὅτι τό ἐπίμεμπτον τῆς πράξεως βαρύνει αὐτόν καί μόνον ἀτομικῶς τόν καλόγηρον» 85 και ακριβώς «διότι οὗτος ἐνήργει ἐν ὀνόματι τῶν τῆς ὁλομελείας ἀρχῶν» 86, ακολούθως ο Ανώνυμος συγγραφέας μέμφεται «ὁλοκλήρως το τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καλογηρικόν σύστημα μειλιχίαις καί ἀνεξικάκοις φράσεσι» 87. Είναι, πάντως, τέτοιο το μένος του συγγραφέα αυτού εναντίον του καλογηρικού συστήματος της εποχής του Καλυβίτη, ώστε το χαρακτηρίζει «μεσαιωνικόν ρακένδυτον τέρας, τό ὁποῖον ἡ κοινωνία ὡς δράκοντα ἔθαλπε ἐπί τόσους αἰώνας ἐν τῷ κόλπῳ αὐτῆς» 88. Βεβαίως ο ίδιος, προκειμένου να αποφύγει «πᾶσαν τυχόν παρεξήγησιν» 89, διευκρινίζει στην εισαγωγή του ότι για κανένα λόγο δεν κρίνει «τον καλογηρισμό» 90 της δικής του εποχής, «καθώς ἡ τῶν γραμμάτων διάδοσις περιέστειλεν αὐτον ἐν θεμιτοῖς ὁρίοις» 91. Εξετάζοντας, στην συνέχεια, την σχέση που έχουν τα δύο θεατρικά έργα, τόσο του Bidermann όσο και του Ανώνυμου συγγραφέα, με την επίσημα παραδομένη βιογραφία του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, εύκολα διαπιστώνουμε τις διαφορές. Έχουμε, ήδη, επισημάνει ότι στο ομώνυμο θρησκευτικό δράμα του Bidermann, ο Καλυβίτης παριστάνεται να ανήκει σε εξέχουσα οικογένεια αριστοκρατών, όχι βεβαίως της Κωνσταντινούπολης, όπως μας παραδίδουν οι βιογράφοι του, αλλά της Ρώμης 92. Επίσης, στο έργο του Bidermann βλέπουμε τον Καλυβίτη να αναχωρεί ως μοναχός, για την Συρία και όχι για το όρος Όλυμπος της Βιθυνίας 93, όπως μας λένε τα συναξάρια του, προφανώς γιατί στη Συρία 94 ήταν ευρύτατα διαδεδομένη η βιογραφία του αγίου Αλεξίου 95, του επονομαζομένου «Ανθρώπου του Θεού», του οποίου ο Βίος είχε πολλά κοινά σημεία με τον Βίο τού Καλυβίτη. Το όρος Όλυμπος δεν αναφέρεται ωστόσο ούτε «ἐν τῇ μυθοποιίᾳ» του ανώνυμου συγγραφέα της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος παρουσιάζει ως τόπο άσκησης του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη το όρος Άθως 96. Βεβαίως, στην έκδοση της Κωνσταντινούπολης ο Ανώνυμος συγγραφέας, ήδη από τον πρόλογο, προειδοποιεί «ὅτι ἡ μυθοποιΐα τοῦ ἀνά χεῖρας δράματος διαφέρει ὡς πρός

- 13 - τά τοῦ Καλυβίτου βιογραφικά καθέκαστα, ἅτινα ὑπό τῶν συναξαριστῶν ἀναφέρονται» 97. Αν και ο Ανώνυμος στηρίζεται στον «Παράδεισο του Αγαπίου» 98 και «εἰς βιογραφίαν τοῦ Καλυβίτου εἰς τεῦχος, ἐκδεδομένην τό ἔνατον ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1869» 99, ωστόσο ομολογεί ότι τα «πάντα ἐν τῷ δράματι τά πραγματεύεται ἐλευθέρως ὡς ἀδιάφορα τῇ τοῦ ἱστορήματος οὐσίᾳ» 100. Έτσι, ενώ τα συναξάρια του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη αναγράφουν «ὡς ἐποχήν τοῦ ἱστορήματος τήν πέμπτην ἑκατοεντηρίδα, οὐδεμία ρητή ἐποχή χαρακτηρίζεται ἐν τῷ δράματι» 101 του Ανώνυμου συγγραφέα της Κωνσταντινούπολης. Επιπλέον, ο άγιος δεν μονάζει σε μοναστήρι, αλλά σε σκήτη. 102 Η ομοιότητα του Βίου του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη με τον Βίο του αγίου Αλεξίου, ο οποίος εορτάζεται στις 17 Μαρτίου, 103 και ειδικότερα το επεισόδιο της επιστροφής του αγίου Αλεξίου στον πατρικό οίκο, όπου «εὗρεν ἄσυλον ὡς ἄγνωστος, ἄστεγος καί πτωχός», 104 και λίγο πριν τον θάνατό του ««ζητήσας χάρτην» έγραψε «περί αὐτοῦ τα πάντα» 105, οδήγησε αρκετούς μελετητές στο λανθασμένο συμπέρασμα της ταύτισης των δύο αγίων 106. Η έρευνα, ωστόσο, κατέδειξε ότι στην ουσία πρόκειται για δύο διαφορετικούς βίους, οι οποίοι, ενώ σε κάποια σημεία συμπίπτουν, σε άλλα διαφέρουν παντελώς 107. Το στοιχείο αυτό της ομοιότητας των Βίων του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη και του αγίου Αλεξίου φαίνεται ότι δεν διέφυγε την προσοχής των αγιογράφων 108, οι οποίοι πολύ συχνά απεικονίζουν τους δύο αγίους μαζί, τον ένα δίπλα στον άλλο 109. Όσον αφορά στην επίσημη εικονογραφία, ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης παρασταίνεται συνήθως σε νεαρή ηλικία, χωρίς γένεια και «βαστῶν κλεισμένον Εὐαγγέλιον». 110 Ενοριακοί ναοί, παρεκκλήσια και εξωκκλήσια του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη υπάρχουν σε διάφορα μέρη στην Ελλάδα. Τιμούν τον άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη στην Εύβοια 111, στην Κρήτη 112 στην Κέρκυρα 113, στη Λέσβο 114, στην Μακεδονία 115, στην Τήνο 116, στην Κέα 117, στην Πάρο 118, στα Μέγαρα 119 και αλλού 120. Μοναστήρι αφιερωμένο στην μνήμη του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη υπάρχει στην Εύβοια, λίγα χιλιόμετρα ΒΔ των Ψαχνών 121. Κτισμένη στα ερείπια παλαιού βυζαντινού ναού η μονή

- 14 - αυτή ανοικοδομήθηκε το 1245 122 και οι εξαιρετικής τέχνης αγιογραφίες του Καθολικού της 123, τα περίφημα γλυπτά 124 και τα ψηφιδωτά δάπεδα που τη κοσμούσαν 125 μαρτυρούν τη μεγάλη ακμή που πρέπει να γνώρισε κατά την διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων 126. Μνεία του συγκεκριμένου μοναστηριού γίνεται, επίσης, στο Συνοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδος του 12ου αιώνα, 127 όπου αναφέρεται ότι εδώ «διέλαμψαν ἐν ἀσκήσει καί ὁσιότητι οἱ ὅσιοι Εὐθύμιος καί Δανιήλ, ἄξιοι αἰωνίας Ἐκκλησιαστικής μνήμης» 128. Εκτός, όμως, από το μοναστήρι του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη και τους ομώνυμους ενοριακούς ναούς, τα ξωκλήσια και τα παρεκκλήσια, υπάρχει στην Ελλάδα, στην περιοχή των Καλαβρύτων, χωριό με την επωνυμία Καλυβίτης 129, από τον φερώνυμο ενοριακό ναό, και στη Μυτιλήνη οδός αγίου Ιωάννου Καλυβίτου 130, από την όμορη γειτονική εκκλησία, που είναι αφιερωμένη στη μνήμη του αγίου. Λείψανα του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη φυλάσσονται, με κατανυκτική ευλάβεια, σε ιερούς ναούς και μοναστήρια, στην Λέσβο 131, στην Κρήτη 132, στα Μέγαρα 133, και στο Βαθύ Ευβοίας. Στο συγκεκριμένο χωριό πραγματοποιήθηκε, στις 7 Ιουλίου 2001, λαμπρή τελετή υποδοχής τμήματος της δεξιάς χειρός του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη. 134 Το εν λόγω λείψανο μεταφέρθηκε από τον καθεδρικό ναό της αγίας Μαρίας της Θεοτόκου της Πάρμας 135 στον ενοριακό ναό του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στο Βαθύ «ως μόνιμη ευλογία και πολύτιμο κειμήλιο και θησαύρισμα» 136. Με αφορμή το εκκλησιαστικό γεγονός της μετακομιδής τεμαχίου των ιερών οστών του Αγίου από την Πάρμα στο Βαθύ, ο Ιταλός αγιολόγος καθηγητής κ. Enrico Morini έστειλε μία ιδιαίτερα κατατοπιστική επιστολή 137 στον εφημέριο του χωριού π. Αθανάσιο Γεραμάνη 138 από την οποία πληροφορούμαστε ότι «η πρώτη μαρτυρία της παρουσίας λειψάνων του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στον καθεδρικό ναό της Πάρμας καταγράφεται σε μία δωρεά της 18 ης Οκτωβρίου του 884» 139. Η μαρτυρία αυτή είναι πολύ σημαντική, καθώς η παρουσία λειψάνων του Καλυβίτη στην Πάρμα έχει ερευνηθεί πολύ λιγότερο απ όσο η επίσημη τοποθέτησή τους στην Ρώμη. Στο κείμενο της δωρεάς αυτής, μεταξύ των άλλων, αναφέρεται ότι ο Amelrico, υιός του Geroino και αδελφός του τότε Επισκόπου Πάρμας Guibodo, καθιστά παραλήπτες της εν λόγω δωρεάς τους ιερείς Gariperto και Domenico, πρώτον, για να τελέσουν «missas et cetera officia» προς χάριν των γονέων του, Geroino και Ηοtta ή Ottana, και δεύτερον, για να διασφαλισθούν «luminaria» στον τόπο ταφής τους, συγκεκριμένα στο παρεκκλήσι στο οποίο

- 15 - ενταφιάσθηκαν, αλλά και στην Αγία Τράπεζα του Καθεδρικού Ναού της Πάρμας, που η Ηοtta, μητέρα του Amelrico, είχε ζητήσει να κατασκευάσουν, προς τιμήν της Αγίας Τριάδας, του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη και της αγίας Κυριακής («ad onorem sanctae Trinitatis et sancti Iohannis Calobitae e sancti Ciriaci») 140. Ο καθηγητής Μorini πιθανολογεί ότι το παρεκκλήσι το οποίο υπήρξε τόπος ταφής των γονέων του Amelrico πρέπει να οικοδομήθηκε την εποχή που έφθασαν στην Πάρμα τα οστά του αγίου Ιωάννη Καλυβίτη. Ο Affo συνέδεσε την απόκτηση και την άφιξη των ιερών λειψάνων του αγίου στην Πάρμα με ταξίδι του επισκόπου Guibodo στην Ρώμη το 876, προκειμένου να συναντήσει τον τότε Πάπα Ιωάννη τον VIII. 141 To ίδιο αυτό χρονικό διάστημα, τα ρωμαϊκά λείψανα του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, τα οποία, σύμφωνα με την παράδοση, είχαν μεταφερθεί από την Κωνσταντινούπολη στη Ρώμη την περίοδο της εικονομαχίας, τον 8 ο αιώνα 142, ήταν τοποθετημένα στην ομώνυμη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Καλυβίτη στην νήσο Τiberina, σε λειψανοφυλάκιο (αρχαία σαρκοφάγο), το οποίο έφερε την μολύβδινη επιγραφή, χαραγμένη πάνω σε στρογγυλή ασπίδα : «Hic requiescunt corpora s(an)ctor(um) martyru(m), Yppoliti, Taurini, Herculani atq(ue) Iohannis Calibitis. Formosus epi(scopus) condidit». Είναι η εποχή που ο τότε επίσκοπος του Porto, και μετέπειτα Πάπας Ρώμης Formoso (891-896), για λόγους πολιτικής, μεταφέρει οριστικά την επισκοπική του έδρα από την Ιερά Νήσο (Fiumicino) στην νήσο Tiberina και μαζί της και μέρος των λειψάνων των μαρτύρων της νήσου Fiumicino Ιππολύτου, Ταουρίνου και Ερκολάνου 143. Τα οστά αυτών των μαρτύρων, εναποτίθενται στον ναό του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στην νήσο Τiberina και με τον τρόπο αυτό ο Formoso επισφραγίζει την συγχώνευση της έδρας της Ιεράς Νήσου με εκείνη της νήσου Tiberina, μέσα από την δημιουργία κοινής λατρείας του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη και των μαρτύρων Ιππολύτου, Ταουρίνου και Ερκουλάνου. Η επιγραφική στοιχειοθέτηση που προαναφέρθηκε, καθώς και η μετάφραση στα λατινικά γύρω στο 870 της ζωής του Καλυβίτη από τον Αναστάσιο τον Βιβλιοθηκάριο για λογαριασμό του Formoso, o oποίος τότε ακόμη ήταν επίσκοπος του Porto, συνέτειναν στο να συνδεθεί η ρωμαϊκή λατρεία του Καλυβίτη με την προσωπικότητα του Formoso και να δημιουργηθεί η παράδοσις εκείνη, που με προφανή αναχρονισμό,

- 16 - παρουσιάζει τον Formoso ως θεμελιωτή της εκκλησίας του Καλυβίτη στην νήσο Τiberina 144. Από την εκκλησία του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στην νήσο Tiberina, τα οστά του αγίου πρέπει να μεταφέρθηκαν στην Πάρμα, όταν επίσκοπος ήταν ακόμα ο Guibodo, βεβαίως όχι πριν το 884. Την πιθανότητα αυτή την λαμβάνει σοβαρά υπ όψη του ο Morini, επισημαίνοντας ότι το γεγονός πως στην μαρμάρινη σαρκοφάγο του καθεδρικού ναού της Πάρμας, μαζί με τα λείψανα των αγίων Abdon, Sennen, Nicomede και Pudenziana, διατηρούνται και τα οστά του μάρτυρος του Porto Erculiano 145 μπορεί να αποτελέσει μία επιπλέον ένδειξη «της προέλευσης, των λειψάνων του Καλυβίτη που βρίσκονται στην Πάρμα, από την ιερά τοποθεσία της νήσου Tiberina» ( della provenienza dele relique parmensi del Calibita dall sacro deposito dell Isola Tiberina ) 146. Η ερευνητική προσπάθεια της επικύρωσης των παραπάνω ιστορικών δεδομένων με ανθρωπολογικές μελέτες και ανατομικές παρατηρήσεις κατέδειξε ότι πράγματι τα λείψανα του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη που φυλάσσονται στον καθεδρικό ναό της Πάρμας ανήκουν σε άτομο αρσενικού γένους, του οποίου η ηλικία δεν απέχει και πολύ από την ηλικία που αποδίδουν στον Καλυβίτη οι βιογράφοι του, τη στιγμή του θανάτου του. Προφανείς παθολογικές βλάβες που επισημάνθηκαν κατά την ανθρωπολογική και ανατομική εξέταση, όπως η οδοντική υποπλασία, αποδίδονται σε αυξημένες καταστάσεις σωματικής και ψυχολογικής πίεσης, τις οποίες το άτομο υπέστη κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας και είναι εντελώς δικαιολογημένες για κάποιον που ασπάσθηκε τον μοναχισμό τόσο νωρίς. Επιπλέον, οι συγκεκριμένες έρευνες υπέδειξαν έντονη και αυξημένη κινητική δραστηριότητα του εν λόγω υποκειμένου, γεγονός σύμφωνο με τη σκληρή ασκητική ζωή ενός μοναχού 147. Αν η παρουσία των ιερών λειψάνων του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη στην Πάρμα έχει μελετηθεί λιγότερο, απ όσο η τοποθέτησή τους στη Ρώμη 148, ακόμα πιο φτωχές είναι οι πληροφορίες που διαθέτουμε όσον αφορά στην κάρα του αγίου, η οποία μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στη Γαλλία την περίοδο της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως. Στα Αγιολογικά Μελετήματα ο Ράμφος μας πληροφορεί ότι η κεφαλή του αγίου Ιωάννη Καλυβίτη «μετηνέχθη ὑπό τῶν σταυροφόρων (1204-1261) ἐκ Κπόλεως εἰς τήν Besancon της Γαλλίας καί ἀπετέθη εἰς

- 17 - τόν αὐτόθι ναόν τοῦ ἁγίου Στεφάνου, ἐκεῖθεν δέ ἐξηφανίσθη τῷ 1794» 149, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επαναστάσεως. Γνωρίζουμε, μάλιστα, ότι η κάρα του Καλυβίτη φυλασσόταν σε ειδική θήκη στον ναό του αγίου Στεφάνου, η οποία έφερε δίστιχη επιγραφή γραμμένη στα ελληνικά. Ακόμη μία επιγραφή στον Καθεδρικό ναό της Πάρμας μαρτυρεί σήμερα εκεί την ύπαρξη λειψάνων του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, τα οποία φυλάσσονται σε οστεοθήκη από αλάβαστρο μάρμαρο στο δεξί κλίτος της Αγίας Τραπέζης του Καθεδρικού Ναού της Πάρμας. Η επιγραφή γραμμένη στα λατινικά αναφέρει σχετικά: «ΗIC REQ(UI)ESCUNT RELIQUI / E BEATI IOH(ANN)IS CALOBITE» 150. Στις 30 Μαϊου του έτους 2001 ο Μons. Silvio Cesare Bonicelli, Επίσκοπος της Πάρμας (Vescovo della Diocesi di Parma), αφού πρωτοστάτησε σε επίσημη λειτουργία στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Μαρίας της Θεοτόκου στην Πάρμα, παρέδωσε ένα μέρος των ιερών λειψάνων του αγίου Ιωάννη Καλυβίτη στον Έλληνα Αρχιεπίσκοπο Ιταλίας και Έξαρχο Νοτίου Ευρώπης Γεννάδιο και ένα άλλο τμήμα στην Ελληνορθόδοξη εκκλησία του αγίου Νεκταρίου στην Πάρμα 151. Το εσπέρας της 7 ης Ιουλίου 2001 πραγματοποιήθηκε στο Βαθύ Αυλίδας επίσημη τελετή υποδοχής των ιερών λειψάνων του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, με τη συμμετοχή των τοπικών Αρχών και πλήθους κόσμου, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Μητροπολίτης Ιταλίας Γεννάδιος, μέσα σε μία ιδιαίτερα φορτισμένη συγκινησιακά ατμόσφαιρα, παρέδωσε ασημένια θήκη με τα οστά του αγίου στον τότε Μητροπολίτη Θηβών και Λειβαδίας, και τώρα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, Ιερώνυμο. Έκτοτε, κάθε 7 η Ιουλίου το χωριό Βαθύ τιμά με εορταστική πανήγυρη την υποδοχή του «ιερού και σεπτού λειψάνου» 152 του αγίου Ιωάννου Καλυβίτου από την Πάρμα της Ιταλίας και την παραμονή για πάντα του σκηνώματος στον ιερό ναό του. Τιμώντας αυτό το τόσο σημαντικό θρησκευτικό γεγονός ο Μητροπολίτης Εδέσσης Ιωήλ Φραγκάκος συνέθεσε το 2001 ασματική ακολουθία της «μετακομιδῆς μέρους τῶν ἁγίων λειψάνων τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Καλυβίτου ἐκ τῆς Πάρμας τῆς Ἰταλίας ἐν τῷ Βαθεῖ τῆς Αὐλίδος Βοιωτίας γενομένης τῇ 7 η τοῦ Ἰουλίου μηνός», η οποία ψάλλεται κάθε 7 η Ιουλίου, αν και επισήμως δεν έχει καταχωρηθεί στα Μηνολόγια της Εκκλησίας 153. Ο ίδιος Μητροπολίτης, εκτός από την ασματική ακολουθία, έγραψε

- 18 - και παρακλητικό κανόνα προς τιμήν του αγίου, του οποίου η ακροστιχίδα είναι: «Ὦ, Ἰωάννη Καλυβῖτα ὑπέρ ἐμοῦ εὔχου. Ἰωήλ». Κανόνα για την εορτή του αγίου του Καλυβίτη, ο οποίος εμπεριέχεται στο Μηνιαίον Ιανουαρίου 154, συνέθεσε τον 9 ο αιώνα ο Υμνογράφος Ιωσήφ, με την ακροστιχίδα: «Πτωχόν παθῶν με δεῖξον εὐχαῖς σου, Μάκαρ» 155. Ιδιαίτερη ακολουθία προς τιμήν του «τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Καλυβίτου», «ποίημα τοῦ Ἰωάννου Ἱερομονάχου Κατουνακιώτου», εκδόθηκε στα Χανιά Κρήτης το 1926, «δαπάνῃ καί ἐπιμελείᾳ» του Καθηγουμένου Ιεράς Μονής Χρυσοπηγής Γεναδίου Τζωρτζάκη» 156, ενώ ανέκδοτη ακολουθία του αγίου σώζεται σε χειρόγραφο της αγιορειτικής βιβλιοθήκης της Μεγίστης Λαύρας 157. Τέλος, σε ευχολόγιο του 15 ου αιώνα της Λαύρας του αγίου Σάββα φέρεται «ἐπ ὀνόματι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου εὐχή εἰς την Θεοτόκον», της οποίας η αρχή: «Δέχου τοίνυν εὐμενεστάτη» 158.

- 19 - EΠΙΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1 1 Βλ. Κ.Μ. ΚΟΝΤΑΞΟΠΟΥΛΟΣ, Συνονόματοι Άγιοι, Αθήνα 1994, σελ. 9. 2 Καλυβίτης, Calibita στα λατινικά, Giovanni Calibita ή Kalybita στα ιταλικά, Juan Calibita στα ισπανικά, John Kalyvites, John Kalybites, John Calybites, John Calabytes, John Kalabytes ή Hut dweller στα αγγλικά, Johannes Kalybites, Joannes Calybita ή Calibita στα γερμανικά. Βλ. D. L. DREW, «The Copa», The Classical Quaterly, vol. 17, no 2 (1923), σελ. 73-81, με αναφορά του ονόματος Calibita στον περίφημο λατινικό κώδικα Appendix Vergiliana, και Β. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, «Ἰωάννης ὁ Καλυβίτης Ὃσιος», λήμμα στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 6 (1965), στ. 1196. Ο Ιωάννης Ράμφος σε μελέτη του αναφέρει χαρακτηριστικά: «Το ἐπώνυμο Καλυβίτης προέρχεται ἐκ τῆς καλύβης ἐν ᾗ ἤθλησεν ὁ ἅγιος πτωχός και ἄγνωστος ἐν μέσῳ τῶν οἰκείων του ἐν Κωνσταντινουπόλει». Βλ. ΙΩ. ΡΑΜΦΟΣ, Αγιολογικά Μελετήματα, Ἐν Ἀθήναις 1950, τευχ. Ε, σελ. 5. Επίσης πρβλ. ENRICA FOLLIERI, I calendari nin metro innografico de Cristoforo Mitileneo, ΙΙ, SubsHag 63, Societe des Bollandistes, Bruxelles 1980, σελ. 140. Το όνομα Καλυβίτης είτε ως βαπτιστικό όνομα, είτε ως επώνυμο, είτε ως παρωνύμιο απαντάται αρκετά συχνά στον ελλαδικό, και ευρύτερο ελληνικό πολιτισμικό χώρο. Βλ. ενδεικτικά Β. Η. ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ, Η Σπάρτη της Μ. Ασίας, Αθήνα 1986, σ. 190. Πρβλ επίσης ΕΜ. Ι. ΚΑΡΠΑΘΙΟΥ, «Ἡ εν Κῳ πάλαι ποτέ διαλάμψασα Ιερά Μονή των Σπονδών», Δωδεκανησιακό Αρχείο Β (1956), σελ. 11 του ιδίου, «Ἡ εν Κῳ διαλάμψασα Ιερά Μονή της Παναγίας του Άλσους», Δωδεκανησιακό Αρχείο Δ (1963), σελ. 135. Σε μελέτη του ο Μ. Τριανταφυλλίδης συμπεριλαμβάνει το όνομα Καλυβίτης στα βυζαντινά εθνικά παρανόματα, συσχετίζοντάς το με την πόλη Καλύβη της Μακεδονίας. Βλ. Μ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, Τα οικογενειακά μας ονόματα, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 37. Για την ύπαρξη βυζαντινού επωνύμου Καλυβίτης βλ. επίσης ΕΛΕΩΝΟΡΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑ ΓΑΛΑΚΗ, Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των «Σκοτεινών αιώνων, Αθήνα 1996, σελ. 175. Με το όνομα Καλυβίτης είναι γνωστός και ο άγιος Ανδρέας Καλυβίτης (BHG 111), μοναχός από την Κρήτη (700-767), το πρώτο θύμα της εικονομαχίας, κατά την διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε του Κοπρώνυμου. (740-775). Πρβλ. AASS Oct. VIII (1870), σελ. 135-149 και P. ALEXANDER, «Religious Persecution and Resistance in the Byzantine Empire of the Eighth and Ninth Centuries:Methods and Justifictions», Speculum 52 (1977), σελ. 242. Βλ. ακόμη http://adam/katolsk.no/biografi/akreta. Πρβλ. επίσης Χ. Ζ. ΤΣΙΚΡΙΤΣΗ, «Συμβολή στη μελέτη των τοπωνυμίων της Κρήτης», Αμάλθεια ΣΤ (1975), σελ. 31. Για το παρωνύμιο Καλυβίτης, εμπνευσμένο από τον Βίο του αγίο Ιωάννη του Καλυβίτη βλ. ΝΙΚ. Ι. ΚΟΥΜΕΝΤΟΣ «Πειράγματα και Ψυχαγωγία στη Νϊσυρο», Νισυριακά ΙΑ (1990), σελ. 318. Το όνομα Ιωάννης Καλυβίτης συναντάται και ως βαπτιστικό, κυρίως σε περιοχές που συνιστούν τόπους λατρείας του αγίου. Πρβλ. πληροφ. Τσιώτα Δημήτριο, Καλυβίτης Αχαΐας, 1994: «Σαν παπάς εγώ που μαι εδώ έχω βαπτίσει ογδόντα πέντε παιδιά. Το πρώτο παιδί, που βαπτίσαμε είναι η ανιψιά μου. Τη βγάλαμε το όνομα Άννα, από Ιωάννα, το όνομα του Αγιάννη

- 20 - του Καλυβίτη. Τη γιορτάζουμε στις 15 του Γεννάρη» και πληροφ. Χατζηεμμανουήλ Ιωάννης, Μυτιλήνη, 1994: «Τον εγγονό μου τον έχω βαπτίσει Κωνσταντίνο-Καλυβίτη και τον φωνάζω και με τα δύο ονόματα. Τον γιορτάζω στις 15 Ιανουαρίου». Με το επίθετο Καλυβίτης, συνοδό του ονόματος Ιωάννης, προσφωνούσαν τα παιδιά τους στα παλαιά χρόνια οι κάτοικοι της Σπάρτης της Μ. Ασίας. Βλ. παρακάτω σελ. 139, 264, 281. Tέλος, στον Κάντανο Χανίων με το προσωνύμιο Καλυβίτης χαρακτηρίζουν αυτόν που είναι κοντός σαν καλύβα. Βλ. ΣΛ χφ. 1569, σελ. 59 (Κάντανος Χανίων, Καμηλάκης Παναγιώτης, 1971). Για το θέμα βλ. επίσης τους διαδικτυακούς τόπους: http://op.org/domcentral/life/martyr01.htm#6, http://www.abba.moses.com.months.january.html. http://anglicanhistory.org/neale/tiflis1859.html., http:// www. Georgerabe.com/x/saints/saints.htm. http://www.pomog.org/sainrlist.html. http://www.cervantesvirtual.com http://www.tesoridiroma.net/roma_espanol. http://www.stgeorgeepiscataway.org/saints.html http://www.religiousmall.com http://www.enrosadira.it/santi/g/giovannicalibita.htm http://drum.umd.edu/dspace/bitstream/1903/3134/1/umi2951.pdf. http://www.glaubenszeugen.de/kalender/kal01.htm. http://www.mediatheque.ch/fra/bibliographie-imprimes.htm 3 Βλ. G. CALIO, J-M SAUGET, «Giovanni Calibita Possessore dell Evangelo d oro», λήμμα στην εγκυκλοπαιδεία Bibliotheca Sanctorum, VI, Roma 1965, στ. 640: «gli altri due appelativi di mendico e di calibita dati a G. nella tradizione» Ο G. Calio έχει γράψει και ολόκληρη μονογραφία αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη Καλυβίτη. Βλ. G. CALIO, Un santo nel tempo, Giovanni Calibita, Bari 1955. 4 Με το προσωνύμιο Cenobite (Κοινοβιάτης) αναφέρεται στον Άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη ο Chebli σε σχετική μελέτη του. Βλ. A. CHEBLI, «Saint Jean le Cenobite [en arabe]», AL Machriq, 58, I, Beyrouth 1964, σελ. 11-21. 5 Βλ. G. CALIO, J.-M. SAUGET, ο.π., σελ. 640 643. 6 Για την επονομασία «ὁ διά Χριστόν πτωχός» βλ. ΜΑΝΟΥΗΛ ΓΕΔΕΩΝ, Βυζαντινόν Εορτολόγιον, Κωνσταντινούπολη 1899, σελ. 59 και A. EHRHARD, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche, 1, II, Leipzig 1938, σελ. 531. Επίσης βλ. ΙΩ. ΡΑΜΦΟΣ, Ἁγιολογικά Μελετήματα, ο.π., σελ. 9 και Κ.. ΠΛΑΤΑΝΙΤΗΣ, «Ἑορτολόγιον Ἰανουαρίου», Ἐφημέριος 23 (1974), σελ. 24.

- 21-7 Στην περιοχή της Συρίας και της Μεσοποταμίας, σε δύο τουλάχιστον ημερολόγια, συναντούμε τον Αγ. Ιωάννη τον Καλυβίτη με την επωνυμία «Ιωάννης bar Malke», δηλ. Ιωάννης ο γιος του βασιλιά. Βλ. G. GALIO, J-M SAUGET, ο.π., στ. 641. 8 Βλ. J. W. NESBITT, «A Geographical and Chronological Guide to Greek Saint lives», OCP 35 (1969), 478. 9 Βλ. W. H. C. FREND, Religion Popular and Unpopular in the Early Christian Centuries, London 1976, σελ. 16-18. Είναι γνωστό ότι ο μοναχισμός, ο οποίος στηρίχτηκε σε ανάλογα πρότυπα της αρχαιότητας, εμφανίζεται τον 4 ο αιώνα στην Αίγυπτο, αναπτύσσεται αργότερα στην Παλαιστίνη και τη Συρία και, διαμέσου της Καππαδοκίας και της Μ. Ασίας, εισέρχεται στην πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, στην Κωνσταντινούπολη. Βλ. ST. COLUMBA, «Monasticism», στο βιβλίο του PH. ESLER, The Early Christian World, New York: Routledge 2000, 1, 344-366 και W. HARMLESS, Desert Christians: An introduction to the Literature of Early Monasticism, New York: Oxford University Press, 2004 και V. WINBUSH (ed.), Ascetic Behavior in Greco-Roman Antiquity: A Sourcebook, Minneapolis:Fortress Press, 1990. Πρβλ. και W.H.C. FREND, ο.π., σελ. 16-18: «In the fifth century in the capital the growth of monastic houses the capital was regarded as the great center of religions life and orthodoxy» βλ. Επίσης βλ. J. M. HUSSEY, The Orthodox Church in the Byzantine Empire, Oxford 1986, σελ. 335 349. Ειδικότερα για τον Ε αιώνα (εποχή που έζησε και έδρασε ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης) και για τα μεγάλα επώνυμα μοναστήρια της Βυζαντινής πρωτεύουσας (Δαλμάτου, Δίου, Στουδίου, Ακοιμήτων, κ.α.) βλ. χαρακτηριστικά Χ. Σ. ΤΖΩΓΑΣ, «Μοναχισμός», λήμμα στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 9 (1966), στ. 24 28. Επίσης πρβλ. ΒΛ. ΦΕΙΔΑΣ, «Μοναχισμός και Κόσμος», άρθρο το οποίο περιλαμβάνεται στα Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου με τίτλο Τάσεις του Ορθόδοξου Μοναχισμού, 9 ος 20 ος αιώνες, εκδ. ΕΙΕ, Αθήνα 1996, σελ. 4. 10 Η μνήμη του Αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη εορτάζεται στις 15 Ιανουαρίου τόσο από την Ορθόδοξη, όσο και από την Καθολική Εκκλησία. Για το θέμα βλ. G. CALIÒ, J-M. SAUGET, ο.π., στ. 643. Επίσης F. HALKIN, «Un nouveau menologe Grec de Janvier dans un manuscript de Glasgow», AB LXXV (1957), σελ. 68 του ιδίου, «Un Recueil de Legendes Hagiographiques Le M.S. Bollandien 1009», Recherches et Documents d Hagiographie, Subsidia Hagiographica no o 51, Societe des Bollandistes, Bruxelles 1971, σελ. 259 και LUCA PIERALLI, «Synaxarium Ecclesiae Contantinopolitanae, La Famiglia C», OCP 60 (1994), II, 439. Σε παλιά ρωμαϊκά μαρτυρολόγια, ημέρα εορτασμού της μνήμης του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη μνημονεύεται η 27 η Φεβρουαρίου και αργότερα η 21 η και 22 η Ιανουαρίου. Βλ. PAOLO CHIESA, «Le vitae Romane di Giovanni Calibita», AB 121 (2003), 49. Βλ. Την 15 η Ιανουαρίου, ως επίσημη ημέρα εορτασμού της μνήμης του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη, τη συναντάμε και στα αρμενικά

- 22 - ημερολόγια (8 aratz.), σύμφωνα με πληροφορίες που μας δίνουν οι Caliò και Sauget. Οι συγκεκριμένοι ερευνητές επισημαίνουν ότι, αν και στον χώρο της Συρίας και της Μεσοποταμίας η λατρεία του Καλυβίτη δεν ήταν πολύ διαδεδομένη, ωστόσο σε δύο τουλάχιστον ημερολόγια των περιοχών αυτών υπάρχει αναφορά στον άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη, στις ημερομηνίες 23 Ιανουαρίου (23 Kanun II) και 10 Ιουλίου (20 tammuz). Βλ. G. CALIÒ και J.M. SAUGET, Bibliotheca Sanctorum, VI, ο.π., στ. 641. Στο Αλεξανδρινό Συναξάρι του Επισκόπου του Atrib και Malig Μιχαήλ στην Αίγυπτο, το όνομα του Καλυβίτη μνημονεύεται τρεις φορές. Συγκεκριμένα, η πρώτη ημερομηνία που αναγράφεται στο Αλεξανδρινό Συναξάρι είναι η 12 η Ιανουαρίου (7 tubah), ακολουθεί τρεις μέρες μετά η 15 η Ιανουαρίου (20 tubah), μέρα που αντιστοιχεί στην παραδοσιακή ημερομηνία των συναξαρίων του Αγίου και τελευταία σημειώνεται η 10 η Ιουλίου (16 abib), ημερομηνία που βρίσκουμε και στο Συριακό Συναξάρι. Τέλος, η εορτή του Καλυβίτη αγνοείται ολότελα στα παλαιότερα γεωργιανά ημερολόγια, από τα οποία απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στη μνήμη του. Βλ. G. CALIÒ-J.M. SAUGET, ο.π. Πλούσιες πληροφορίες όσον αφορά στην ημέρα εορτασμού της μνήμης του αγίου Ιωάννη του Καλυβίτη (σε πολλές περιπτώσεις με αναλυτικά στοιχεία για τον βίο του) αντλούμε και από το διαδίκτυο. Βλ. ενδεικτικά: http://www.georgeabe.com/x/saints,saints.html, http://www.anglicanhistory/neale/tiflis, http://serbianothodoxchurch.net/cgi-bin/saints.cgi?day=11&view=january, http://www.exarchate-uk.org/calendar/2007-tojune.pdf, http://www.melkite.org/menaion.html, http://www.wirnowski.com/orthodoxy/names_a2l.html, http://www.wirnowski.com/orthodoxy/names_a2l.html, http://www.rongolini.com http://www.antiochian.org http://www.saintnicholas.org http://holynameabbey.org http://catholic.org/saints http://www.fordham.edu/halsall/source/metaphrast1.html http://www.mariannedorman.homestead.com/saints January.html http://.op.org/domcentral/life/martyr 01.html 11 Στην μόνιμη στήλη «Επίκαιρα» του περιοδικού Εφημέριος ο ανώνυμος συντάκτης της χαρακτηρίζει τον μήνα Ιανουάριο ως μήνα των Μεγάλων Πατέρων. Γράφει συγκεκριμένα: «Ο Ιανουάριος, από άποψη εορτολογίου έχει ένα ιδιαίτερο γνώρισμα ανάμεσα στους άλλους μήνες του έτους. Κατά την διάρκεια του, λάμπουν στη μνήμη της Εκκλησίας ονόματα Πατέρων από τους πιο μεγάλους της Χριστιανικής Ανατολής. Τους σημειώνουμε Μέγας Βασίλειος Γρηγόριος ο Νύσσης Μέγας Αθανάσιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός Ιωάννης ο Χρυσόστομος Εφραίμ ο Σύρος». Βλ. Εφημέριος ΛΒ (1983), σελ. 16. Η

- 23 - συντακτική ομάδα του ορθόδοξου αγγλόφωνου περιοδικού Shepherd, σε σχόλιο της για τον μήνα Ιανουάριο, επισημαίνει με τη σειρά της τα εξής: «In January we celebrate a number of the greatest saints in the church including the three Great Hierarchs. We also have numbers of the greatest monastic fathers whose feast days fall in this month». Βλ. στήλη «The coming month January», στο Shepherd, τόμ. XII, January 1994, σελ. 14. Πρβλ. και ΦΩΤΙΟΥ Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ, «Ιστορία Τσεντώς Ανατολικής Θράκης», Θρακικά 34 (1961), σελ. 50: «Ἀπό τούς μῆνες ὁ Γενάρης λέγονταν μεγάλος ἴσως διότι εἶχε μεγάλες γιορτές». Βλ. ακόμη ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΕΛΙΝΟΣ, «Ο μήνας των Πατέρων, Όσιος Ιωάννης ο Καλυβίτης», εφημ. Απογευματινή της Κυριακής, αρ. φύλλου 15937, 19 Ιανουαρίου 2003, σελ. 76. 12 Ο Κ. Δουκάκης στον Μέγα Συναξαριστή του σημειώνει ότι ο άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης «ἦν Κωνσταντινουπολίτης. κατά τούς χρόνους τοῦ Λέοντος τοῦ Μεγάλου, ἐν ἔτει 450». Bλ. Κ. ΔΟΥΚΑΚΗΣ, Μέγας Συναξαριστής, Μην Ιανουάριος, τόμος 5, Αθήναι 1956 2, σελ. 237-238. Βλ. επίσης ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Δ. ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ (Αρχιμανδρίτου), «Ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης», στην σειρά «Βίοι Αγίων» των εκδόσεων Ορθοδόξου Τύπου, Αθήναι 1990, σελ. 3. Εδώ ο συγγραφέας βασιζόμενος σε πληροφορία που αντλεί από τον Συμεών τον Μεταφραστή (βλ. Migne, P.G. 114, 567) αναφέρει ότι ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης γεννήθηκε το 460 μ.χ. στην Κων/πολη, όταν βασίλευε ως αυτοκράτορας ο Λέων ο Α, ο επονομαζόμενος Μακέλλης. Αλλά και ο Μανουήλ Γεδεών στο Βυζαντινό Εορτολόγιο, ο.π., σελ. 59 γράφει ότι ο Καλυβίτης έζησε «μικρῷ πρό τῶν μέσων τοῦ Ε αἰῶνος». 13 Βλ. ΟΔ. ΛΑΜΨΙΔΗΣ, «Άγιος Ιωάννης Ο Καλυβίτης, ανέκδοτα Κείμενα εκ Παρισίων Κωδίκων», Πλάτων ΙΣΤ (1964), σελ. 288 (cod Paris 789). 14 Βλ. Κ. ΔΟΥΚΑΚΗΣ, Μέγας Συναξαριστής, ο.π., σελ. 235: «Οὗτος ἦν γονέων λαμπρῶν Εὐτροπίου συγκλητικοῦ καί Θεοδώρας». Ο Συμεών ο Μεταφραστής γράφει: «ἦν τίς ἀνήρ ἐν τῇ τῶν Ρωμαίων πόλει πλούσιος σφόδρα τό τοῦ στρατηλάτου ἀξίωμα περιβεβλημένος, ὄνομα τῷ ἀνδρί Εὐτρόπιος, ἔχων καί συμβίαν Θεοδώραν προσαγορευομένην». Bλ. M. P. MIGNE, Patrologiae Graecae, Symeonis Logothetae, Metaphrastae, Vita et Conversatio Joannis Calybitae, CXIV (114), 1864, στ. 568. 15 Βλ. ΟΔ. ΛΑΜΨΙΔΟΥ, περ. Πλάτων, ο.π., σελ. 262 (cod Paris 513, f 261v). 16 Βλ. παραπάνω σημ. 15. 17 Βλ. παραπάνω σημ. 15. 18 Βλ. Β. Ν. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, ο.π., στ. 1196.