ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΟ 22 2 ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ορθολογισμός έχει βασικό κριτήριο γνώσης την ανθρώπινη νόηση και όχι την εμπειρία.η νόηση με τις έμφυτες και τους λογικούς νόμους αποτελεί αξιόπιστη πηγή γνώσης. Σύμφωνα με τη θεωρία του εμπειρισμού η γνώση πηγάζει από την εμπειρία και όχι από την νόηση. Η γνώση της πραγματικότητας διαμορφώνεται μέσω των ιδεών που αποτελούν δημιούργημα των αισθήσεων και της εμπειρίας. Αντικείμενο μελέτης αποτελούν τα στάδια της φιλοσοφικής σκέψης του Ντεκαρτ στους «Στοχασμούς» καθώς και η συγκριτική προσέγγιση των θέσεων του Ντεκαρτ,του Λοκ στο βαθμό βεβαιότητας της γνώσης του εξωτερικού κόσμου και του Χιουμ στο είδος σκεπτικισμού που εκφράζει. ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΕΚΑΡΤ ΣΤΟΥΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. Ο Ντεκαρτ στον πρώτο στοχασμό αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους θα πρέπει να σκεφτόμαστε με βάση την αμφιβολία των πάντων. Η αμφιβολία είναι απαραίτητη, γιατί βοηθά τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τις προκαταλήψεις και να οδηγηθεί στην αλήθεια. 1 Ο άνθρωπος από μικρή ηλικία αποδέχεται κάποιες γνώμες ως αληθινές, ενώ στην πορεία ανακαλύπτει ότι αυτές είναι ψευδείς. Αυτά που δέχτηκε με βάση τις αισθήσεις θα διαπιστώσει, όταν απαλλαχτεί από δογματισμούς και αυθεντίες ότι είναι αναληθή. Στο δεύτερο στοχασμό με αφετηρία την αμφιβολία ο φιλόσοφος αναζητά την ύπαρξη ενός δείγματος βεβαιότητας ή την τελική απόρριψη κάθε βεβαιότητας. 2 Ένα μόνο είναι βέβαιο ότι δεν υπάρχει τίποτα βέβαιο. Για ένα πράγμα είμαστε βέβαιοι, για ότι αμφιβάλλουμε, δηλαδή για ότι σκεπτόμαστε. Αφού δεχόμαστε ότι σκεφτόμαστε υπάρχουμε.ο άνθρωπος είναι πράγμα σκεπτόμενο που αμφιβάλλει. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως κάτι το αληθές, ακόμα και αν γύρω του υπάρχουν αμφίβολα πράγματα. 3 Ο Ντεκαρτ οδηγείται στην πρώτη βεβαιότητα που είναι η δική του ύπαρξη. Παρατηρείται διαχωρισμός σώματος και ψυχής. Ακόμα και αν το σώμα πεθαίνει η ψυχή μένει αθάνατη. 4 Στον τρίτο στοχασμό ο φιλόσοφος διερευνά την ύπαρξη άλλων όντων πέρα από το σκεπτόμενο υποκείμενο που βασίζεται στον εαυτό του και σε όσα του ανήκουν. 5 Κάνει λόγο για τις έμφυτες ιδέες που υπάρχουν μέσα μας και αναζητά την προέλευση αυτών των ιδεών. Για το φιλόσοφο αληθινό είναι 1 Ρ Ντεκαρτ Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας Μετάφραση Ευάγγελος Βανταράκης Εκκρεμές 2003 σελ 52 2 στο ίδιο σελ 71 3 στο ίδιο σελ 78 4 στο ίδιο σελ 53 5 στο ίδιο σελ 98
οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με σαφήνεια και διακριτικότητα. Μέσα στο πνεύμα μας βρίσκονται οι ιδέες. Οι ιδέες αυτές οφείλονται σε κάποιο αίτιο. Υπάρχει μια ανώτερη αιτία, ιδέα που δημιουργεί όλες τις άλλες. Αυτή την ανώτερη ιδέα μόνο ένα τέλειο ον θα μπορούσε να τη δημιουργήσει.αυτό το τέλειο ον είναι ο Θεός 6.Επομένως η ιδέα ενός υπέρτατα τέλειου όντος έχει αντικειμενική πραγματικότητα που αποδεικνύει ότι είναι δημιούργημα ενός τέλειου όντος δηλαδή του Θεού. 7 Η ιδέα του Θεού είναι μέσα μας και έχει ως αίτιο τον ίδιο το Θεό. Ο Θεός είναι το μόνο ον που υπάρχει καθ εαυτό. Επομένως ο Ντεκάρτ οδηγείται στη δεύτερη βεβαιότητα που είναι η ύπαρξη του Θεού. Από τον τέταρτο στοχασμό η διαδρομή αλλάζει φορά και από το πνεύμα καταλήγουμε στο σώμα, από το νου στη φαντασία, τις αισθήσεις. Ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση των άλλων πραγμάτων μέσω της γνώσης του Θεού. Ο Θεός ως τέλειο ον που είναι, δεν είναι δυνατόν να μας παραπλανά. 8 Η πλάνη οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος δε συγκρατεί τη βούληση του μέσα στα επιτρεπτά όρια,αλλά την εκτείνει και σε αυτό το επίπεδο που δεν κατανοεί. 9 Η στέρηση έχει σχέση με την ίδια την ανθρώπινη πράξη και όχι με την ικανότητα που έλαβε από το Θεό. 10 Ο άνθρωπος έχει προικιστεί από το Θεό με την ελευθερία βούλησης του, αλλά είναι δικό του σφάλμα αν δεν μπορεί να την αξιοποιήσει. Στον πέμπτο στοχασμό γίνεται λόγος για την ουσία των υλικών πραγμάτων δίνεται δηλαδή έμφαση σε αυτά που συλλαμβάνουμε με σαφήνεια. Υπάρχουν μέσα μας ιδέες ορισμένων πραγμάτων που δεν δημιουργούνται από εμάς, αλλά έχουν τη δική τους υπόσταση, όπως για παράδειγμα η καθορισμένη φύση ενός τριγώνου που αποδεικνύεται από τις ιδιότητες του τριγώνου. 11 Αναγνωρίζει τη βεβαιότητα των μαθηματικών και γεωμετρικών αληθειών και μέσα από αυτές παρουσιάζει μια νέα απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.Αφού δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του τριγώνου ότι το μέγεθος των τριών γωνιών ισούται με δύο ορθές ακόμα περισσότερο η ύπαρξη δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του Θεού. 12 Η βεβαιότητα και η αλήθεια των επιστημών εξαρτάται από τη γνώση του Θεού 13. Στον έκτο στοχασμό γίνεται λόγος για διαχωρισμό νόησης και φαντασίας. Όταν το πνεύμα βρίσκεται στη διαδικασία της νόησης στρέφεται στον εαυτό του και ελέγχει τις ιδέες που βρίσκονται σ αυτό, ενώ, όταν φαντάζεται στρέφεται στο σώμα και παριστάνει μια σωματική μορφή. Η σύλληψη της ιδέας με εικόνα είναι της φαντασίας, διαφορετικά χωρίς εικόνα είναι ιδέα του καθαρού πνεύματος. Όταν το πνεύμα νοεί αυτό γίνεται μόνο με τον εαυτό του. 14 Για τον Ντεκαρτ δεν υπάρχει στον εαυτό μας καμιά ικανότητα που να 6 Cottingham Φιλοσοφία της επιστήμης.οι ορθολογιστές Θεωρία-ιδέες Πολύτροπον 2003 σελ 129 7 Ντεκαρτ οπ.π σελ 54 8 στο ίδιο σελ 129 9 στο ίδιο σελ 137 10 στο ίδιο σελ 139 11 στο ίδιο σελ 146 12 στο ίδιο σελ 149 13 στο ίδιο σελ 157 14 στο ίδιο σελ 162
δημιουργεί τις αντιλήψεις των αισθήσεων και θα πρέπει να δείχνουμε εμπιστοσύνη στις διδαχές της φύσης. 15 Στον στοχασμό αυτόν γίνεται επανασύνδεση σώματος, πνεύματος χωρίς όμως να γίνεται λόγος για συγχώνευση. Η σύνδεση του σώματος γίνεται με το κωνάριο, κωνοειδής αδένας στο κέντρο του εγκέφαλου που αποτελεί την έδρα της κοινής αίσθησης. Όταν αισθάνεται ο άνθρωπος ένα πόνο σε ένα μέρος του σώματος μέσω των νεύρων φτάνει το αίσθημα στον εγκέφαλο. 16 Η ψυχή δεν επιδρά άμεσα στο συγκεκριμένο μέρος του σώματος αλλά στον κωνοειδή αδένα που παράγει κινήσεις των νεύρων που συνδέονται με το μέρος του σώματος. 17 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΤΟΥ ΝΤΕΚΑΡΤ, ΤΟΥ ΛΟΚ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΙΟΥΜ Σύμφωνα με τον Ντεκαρτ εκτός από τις έμφυτες ιδέες που προέρχονται από το Θεό υπάρχουν στο πνεύμα μας και ιδέες που σχετίζονται με τα αισθητά πράγματα. Οι ιδέες αυτές για τα σώματα που αφορούν γεωμετρικές,αριθμητικές αλήθειες δε δημιουργούνται από το Θεό, ούτε από εμάς τους ίδιους,αλλά από τα σωματικά πράγματα 18. Τις αποκτούμε παρατηρώντας τα διάφορα πράγματα γύρω μας. Με την επαφή που έχουμε με τα πράγματα δημιουργούνται οι ιδέες εκείνες που αποτελούν το μέσο σύνδεσης του εαυτού μας, του νου μας με τον εξωτερικό κόσμο. Οι πληροφορίες που δίνει ο εξωτερικός κόσμος δεν είναι ψευδείς, αλλά έχουν ένα βαθμό βεβαιότητας. Ο Θεός δεν είναι για τον Ντεκάρτ ο κακός δαίμονας που θέλει να εξαπατήσει τους ανθρώπους και να οδηγήσει τον άνθρωπο, όταν παρατηρεί το εξωτερικό περιβάλλον σε παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις. Ορισμένες παραστάσεις που σχηματίζονται μέσα του και έχουν τη μορφή των ιδεών που πηγάζουν από την εξωτερική πραγματικότητα, έξω από το σκεπτόμενο υποκείμενο, είναι ακριβείς εικόνες των πραγμάτων. 19 Δεν είναι όμως όλες οι παραστάσεις που λαμβάνουμε αληθείς,αλλά υπάρχουν κάποιες που δίνουν στο πνεύμα μας λανθασμένες πληροφορίες. Οι παραστάσεις είναι αληθείς,όταν διακρίνονται για τη σαφήνεια τους(ο βαθμός καθαρότητας της εικόνας ενός πράγματος)και την ευκρίνεια τους(ο βαθμός διάκρισης μιας παράστασης από τις άλλες). 20 Απόλυτη βεβαιότητα μας παρέχουν μόνο οι έμφυτες ιδέες και όχι οι αισθήσεις, ο εξωτερικός κόσμος,γιατί δίνει στο πνεύμα ιδέες αναμιγμένες με εικόνες που δημιουργεί η φαντασία. Η γνωσιολογική θεωρία του Λοκ ξεκινά με την απόρριψη της θεωρίας ότι στο νου περιέχονται έμφυτες ιδέες. Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, η ψυχή του είναι «άγραφο χαρτί» (tabula rasa).κατά τη διάρκεια της ζωής του από τις εμπειρίες η ψυχή του γεμίζει με ιδέες που δεν ταυτίζονται με τη γνώση,αλλά 15 στο ίδιο σελ 168 16 στο ίδιοσελ 184 17 Cottingham οπ.π σελ 196 18 Ντεκαρτ σελ 172 19 Πελεγρίνης Θ Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας Ελληνικά γράμματα Ζ Εκδοση 1998 σελ 255 20 Πελεγρίνης στο ίδιο σελ 255
αποτελούν τα υλικά με τα οποία διαμορφώνεται η γνώση 21.Αποκτά ιδέες που έχει σχέση με τα γεγονότα του εξωτερικού κόσμου. Όλες αυτές οι παραστάσεις που παρουσιάζονται στη νόηση έχουν σχέση με την εμπειρία. Η εμπειρία και οι αισθήσεις κατέχουν σημαντική θέση στη θεωρία του Λοκ, αφού από αυτές παράγονται οι ιδέες. Η εγκυρότητα των ιδεών απλών και σύνθετων εξαρτάται από το βαθμό σύνδεσης με τις ποιότητες των πραγμάτων, που βρίσκονται έξω από εμάς και αποτελούν τα χαρακτηριστικά του υλικού κόσμου 22.Επομένως η γνώση για τον εξωτερικό κόσμο βασίζεται στις σχέσεις των ιδεών που συνδέονται με τον κόσμο. Αυτές οι ιδιότητες, ποιότητες δεν ταυτίζονται με την πραγματική ουσία του πράγματος, την υπόσταση του. 23 Η υπόσταση αυτή δεν ταυτίζεται με τις ιδέες μας,αλλά υπάρχει έξω από αυτές. Με τις γενικές προτάσεις όμως ουσιαστικά λαμβάνουμε πληροφορίες για τις ιδέες μας και όχι για τον πραγματικό κόσμο. Για τον Λοκ υπάρχει ο υποκειμενικός κόσμος στον οποίο μπορούμε να κάνουμε έρευνες ελεύθερα, χωρίς να οδηγούμαστε στην αντικειμενική γνώση και ο εξωτερικός κόσμος για τη γνώση του οποίου οι ιδέες μας αποτελούν εμπόδιο. 24 Ο Λοκ αν και ξεκινά δείχνοντας εμπιστοσύνη μόνο στις αισθήσεις με την υιοθέτηση αφηρημένων ιδεών,η λογική σύνδεση τους και η νοηματική σχέση τον οδηγεί σε ένα είδος γνώσης που έχει παρόμοιο περιεχόμενο με την a priori γνώση. 25 Ο Λοκ λοιπόν παρεκκλίνοντας από τις αρχές του εμπειρισμού φαίνεται να αναγνωρίζει τα προβλήματα που ανακύπτουν σχετικά με τη διατύπωση της βεβαιότητας της γνώσης του εξωτερικού κόσμου. 26 Σύμφωνα με τον Χιουμ δεν υπάρχουν γνώσεις που πηγάζουν από τη νόηση αλλά μόνο γνώσεις από την εμπειρία και την παρατήρηση. Δεν υπάρχει η ψυχή ως άυλη υπόσταση παρά μόνο ως σύνολο εμπειριών. Δεν είναι ουσία,αλλά ένα σύνολο παραστάσεων και συναισθημάτων που συνεχώς μεταβάλλονται. Δεν υπάρχει εξωτερική πραγματικότητα και δεν μπορούμε να μιλήσουμε για εξωτερικό κόσμο. Η επιστήμη που βασίζεται στην εμπειρία και την παρατήρηση δεν είναι δυνατόν να οδηγήσει στη βέβαιη γνώση. Οι φυσικές επιστήμες που στηρίζονται στην αρχή της αιτιότητας δεν παρέχουν αξιόπιστες γνώσεις, γιατί δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι η αρχή αυτή υπάρχει. Η χρονική διαδοχή των γεγονότων δε σημαίνει ότι εμπεριέχει και αιτιώδη σχέση, γιατί κανείς δεν είναι βέβαιος ότι φαινόμενα που παρατηρούνται σήμερα θα συνεχίσουν να παρατηρούνται και στο μέλλον. 27 Επειδή η φύση είναι σε εξέλιξη, υπάρχει η πιθανότητα να ανατραπούν οι φυσικοί νόμοι που μέχρι τώρα έχουμε αποδεχτεί ως αληθινούς. 28 Η αμφισβήτηση της εγκυρότητας της γνώσης που μας προσφέρει η επιστήμη και οι φυσικοί νόμοι οδήγησαν τον Χιουμ στον ακραίο σκεπτικισμό. 21 Woolhouse Φιλοσοφία της επιστήμης Οι εμπειριστές σελ 125 22 Γ Μολυβάς Φιλοσοφία στην Ευρώπη Η εποχή του Διαφωτισμού Πάτρα 2000 ΕΑΠ σελ 53 23 Woolhouse οπ.π σελ 147 24 Γ Μολυβάς οπ.π σελ 54 25 W oolhouse οπ.π σελ 132 26 Γ Μολυβάς οπ.π σελ 54 27 Woolhouse οπ.π σελ 219 28 Πελεγρίνης οπ.π σελ284
Επομένως συμπεραίνει ότι για όλα θα πρέπει να αμφιβάλλουμε.η εξωτερική πραγματικότητα αλλά και οι εντυπώσεις, παραστάσεις μπορούν να εξαπατήσουν τον άνθρωπο. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο Ντεκαρτ ακολουθώντας τη μέθοδο της αμφιβολίας οδηγείται στη θεμελίωση βασικών βεβαιοτήτων. Οδηγείται στις βεβαιότητες «σκέφτομαι άρα υπάρχω» και στην ύπαρξη του Θεού. Στη συνέχεια καταλήγει στη βεβαιότητα της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου. Αποδέχεται μέχρι σε ένα βαθμό τη βεβαιότητα γνώσης του εξωτερικού κόσμου.η αισθητική εμπειρία είναι δυνατόν να προσφέρει μια μορφή γνώσης. Όμως την απόλυτη βεβαιότητα προσφέρουν μόνο οι έμφυτες ιδέες. Ο Λοκ αρχικά απορρίπτει τις έμφυτες ιδέες θεωρώντας ότι ο νους του ανθρώπου όταν γεννιέται είναι άγραφο χαρτί. Φαίνεται να δέχεται ότι υπάρχει βεβαιότητα για το εξωτερικό κόσμο εφόσον αυτή βασίζεται στη λογική σύνδεση και τη νοηματική σχέση των ιδεών. Στηρίζοντας όμως τη γνώση μας για τον κόσμο στις σχέσεις των ιδεών, δεν είμαστε βέβαιοι ότι γνωρίζουμε τον πραγματικό κόσμο. Αν και αναγνωρίζει ότι οι ιδέες αντιπροσωπεύουν μια μορφή αντικειμενικής πραγματικότητας δε δίνει πειστικές απαντήσεις για τη βεβαιότητα της ύπαρξης των πραγμάτων όπως θα περιμέναμε από ένα γνήσιο εκπρόσωπο του εμπειρισμού. Ο Χιουμ ξεκινά από τη τελική θέση του Ντεκαρτ ότι η γνώση είναι δυνατή(απορρίπτοντας βέβαια τις έμφυτες ιδέες σε αντίθεση με τον Ντεκαρτ και αποδεχόμενος τη γνώση από τις αισθήσεις) αλλά καταλήγει στη αμφιβολία των πάντων(αρχική θέση του Ντεκαρτ),στον ακραίο σκεπτικισμό 29. 29 Πελεγρίνης στο ίδιο σελ 285
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 Cottingham John Φιλοσοφία της Επιστήμης Α Οι ορθολογιστές Μετάφραση Σοφία Τσούρτη Θεωρία-ιδέες Πολύτροπον 2003 2 Μολύβας Γ Φιλοσοφία στην Ευρώπη Η εποχή του Διαφωτισμού Τόμος Β ΕΑΠ Πάτρα 2000 3 Ντεκαρτ Ρενε Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας Μετάφραση Ευάγγελος Βανταράκης Εκκρεμές 2003 4 Πελεγρίνης Θ Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας Ελληνικά γράμματα Ζ Εκδοση 1998 5 Woolhouse R.S Φιλοσοφία της Επιστήμης Β Οι Εμπειριστές Μετάφραση Σοφία Τσούρτη Εκδόσεις Στάχυ Αθήνα 2000