ΜΑΚΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ο.Π. Γ ΛΥΚΕΙΟΥ - ΘΕΡΙΝΑ 04-03 - 2018 ΜΑΚΡΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε το απόσπασμα: «Ἡ δ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις... ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν». Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις, στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστό και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή. Επομένως, η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας, αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον. Επιπλέον, το να κάνει κανείς λάθος (ή: το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή: το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι αυτό και το ένα είναι εύκολο, ενώ το άλλο δύσκολο, εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του, δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γι αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ της αρετής, (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο, ενώ κακοί με πολλούς. Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς, η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα, κατά τη γνώμη μου, (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Β1. «Οἷον καὶ φοβηθῆναι... στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου»: Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Αριστοτέλης ορίζει την ηθική αρετή ως μια μορφή μεσότητας. Να αναφέρετε με ποιο συλλογισμό οδηγήθηκε στο συμπέρασμα αυτό και με ποια κριτήρια προσδιορίζεται, κατά τον φιλόσοφο, η μεσότητα στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Βαθμολόγηση: ο συλλογισμός βαθμολογείται με 5 μονάδες και τα κριτήρια προσδιορισμού της μεσότητας με 5 μονάδες. 1

Ο Αριστοτέλης, στην προηγούμενη ενότητα, είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις, στα οποία υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον. Για να αποδείξει τα παραπάνω, φέρνει σ αυτή την ενότητα παραδείγματα συναισθημάτων (επαγωγικός τρόπος), που προκαλούν χαρά ή λύπη, για τα οποία τονίζει ότι η υπερβολή και η έλλειψη δεν είναι καλό, ενώ το μέσον είναι. Επιλεκτικά και ενδεικτικά αναφέρει μερικά πάθη, όπως ο φόβος, το θάρρος, η επιθυμία, η οργή, η ευσπλαχνία και αυτά με τη σειρά τους τα κατατάσσει σε δύο κατηγορίες. Στη μία ανήκουν αυτά που προκαλούν ευχαρίστηση, ενώ στην άλλη εκείνα που προκαλούν λύπη («ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι»). Ως πάθη κυμαίνονται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη («μᾶλλον καὶ ἧττον»), καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό, και ο Αριστοτέλης αυτά τα αξιολογεί αρνητικά και τα αποδοκιμάζει: «καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ», ενώ χαρακτηρίζει τη μεσότητα «ἄριστον». Ο αποδεικτικός συλλογισμός του Αριστοτέλη αναλύεται στις παρακάτω προκείμενες: Α. η ηθική αρετή αφορά «πάθη» και «πράξεις», ψυχικές διαθέσεις και συμπεριφορές («ἡ δ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν»), Β. τα «πάθη» και οι «πράξεις» μπορούν να εκδηλωθούν από κάθε άνθρωπο είτε με υπερβολικό είτε με ελλειμματικό είτε με μέσο τρόπο. Γ. η εκδήλωση των «παθῶν» και των «πράξεων» με υπερβολικό ή ελλειμματικό τρόπο οδηγεί στην αστοχία, δηλαδή στη μη επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου, και επικρίνεται από το κοινωνικό σύνολο, ενώ η εκδήλωσή τους με μέσο τρόπο οδηγεί στην ευστοχία, δηλαδή στην επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου, και επαινείται από τους υπόλοιπους ανθρώπους («ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται»). Δ. Γι αυτό και η επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου και η κοινωνική επιδοκιμασία, ως καταστάσεις καλές, είναι γνωρίσματα της ηθικής αρετής («ταῦτα δ ἄμφω τῆς ἀρετῆς»). Καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή είναι μια μορφή μεσότητας, αφού επιδιώκει το «μέσον» («μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου»). Οι πολλές αναφορές στο σωστό που αντιπροσωπεύει το μέσον και στο λανθασμένο που αντιπροσωπεύει η υπερβολή και η έλλειψη δημιουργούν τον κίνδυνο η συλλογιστική πορεία του Αριστοτέλη να χαρακτηριστεί ως επιφανειακή και αδιέξοδη, φέροντας στην επιφάνεια την αδυναμία να προχωρήσει σε προτάσεις για τον τρόπο με τον οποίο κάποιος θα προσεγγίσει τη μεσότητα. Σε αυτή την κρίσιμη καμπή ο Αριστοτέλης μας μεταφέρει από το υποκείμενο και την εσωτερική λειτουργία στο κοινωνικό πεδίο και την πραγματικότητα που διαμορφώνεται κάθε στιγμή, μέρος της οποίας είναι και ο κάθε πολίτης χωριστά. Αναφέρει λοιπόν κάποιους παράγοντες μέσου που είναι οι εξής: Α) Η χρονική συγκυρία: ὅτε δεῖ, κατά την οποία πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα. Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει το χρόνο της εκδήλωσης των συναισθημάτων του, γιατί η ακαταλληλότητα κάνει την πράξη άκαιρη και υποδηλώνει περιορισμένη και κάποιες φορές λανθασμένη αντίληψη των πραγμάτων. 2

Β) τα δεδομένα και οι συνθήκες της πραγματικότητας: ἐφ οἷς δεῖ: Η σύνδεση των καταστάσεων που «απαιτούν» ένα συναίσθημα με το συναίσθημα είναι αναγκαία. Απομακρύνεται ο άνθρωπος από τη μεσότητα, όταν υπερεκτιμά τις καταστάσεις και αντιμετωπίζει υπερβολικά γεγονότα δευτερεύουσας σημασίας ή αντίθετα, αντιμετωπίζει με υπολειπόμενο τρόπο πρωτεύουσας σημασίας γεγονότα. Γ) Ο ρόλος και η ποιότητα των ανθρώπων που εμπλέκονται: πρὸς οὕς δεῖ: η εκδήλωση κάθε συναισθήματος πρέπει να σταθμίζεται με βάση τους ανθρώπους στους οποίους απευθύνεται Δ) Ο σκοπός των ενεργειών που αναλαμβάνει κάποιος: οὗ ἕνεκα δεῖ: Ο σκοπός της έκφρασης των συναισθημάτων πρέπει να πηγάζει από ειλικρινή και έντιμα κίνητρα και να μη γίνεται για λόγους εντυπωσιασμού. Ε) Τα μέσα που χρησιμοποιεί και ο τρόπος παρέμβασης: ὡς δεῖ: Ο τρόπος έκφρασης των συναισθημάτων απαιτείται να γίνεται με τον δέοντα τρόπο. Με τους παράγοντες αυτούς η αρετή αποκτά ένα επίκαιρο, ευκίνητο και ευπροσάρμοστο στις εκάστοτε συνθήκες, για να μπορέσει να επιτελέσει αποτελεσματικά το ρόλο της και με τον τρόπο αυτό να οδηγήσει στην κατάκτηση του αγαθού, που και αυτό με τη σειρά του το ορίζουν η χρονική συγκυρία και οι παράγοντες που εμπλέκονται και το επηρεάζουν. Όλοι οι παράγοντες που προαναφέρθηκαν συνοδεύονται από το ρήμα δεῖ, που είναι και το κριτήριο με βάση το οποίο κρίνεται η ορθότητα των πράξεων και των συναισθημάτων του ανθρώπου. Με τη χρήση του ρήματος αυτού υπογραμμίζεται το κατά κοινή ομολογία και συνείδηση ορθό. Όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις πρέπει να πληρούνται για να επιτευχθεί η μεσότητα, να φτάσουμε στο «ἄριστον». Δηλαδή με την επίτευξη της μεσότητας επιτυγχάνουμε την ύψιστη ηθική τελειότητα. Β2. Αφού βρείτε και σχολιάσετε τα δύο σημεία του κειμένου στα οποία ο Αριστοτέλης κάνει «επίκληση στην αυθεντία», στη συνέχεια να εξηγήσετε πώς αξιοποιούνται από τον φιλόσοφο, για να καταλήξει στο συμπέρασμα «καὶ διὰ ταῦτ οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, τῆς δ ἀρετῆς ἡ μεσότης». Βαθμολόγηση: το κάθε ένα από τα δύο σημεία «επίκλησης στην αυθεντία», ο σχολιασμός και η αξιοποίησή τους βαθμολογείται με 5 μονάδες. 3 Ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να προσδώσει κύρος στα λεγόμενά του και για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους, το σωστό όμως με έναν χρησιμοποιεί σε δύο σημεία ως μέθοδο πειθούς την επίκληση στην αυθεντία. Αρχικά, αναφέρει την άποψη των Πυθαγορείων, οι οποίοι, όπως και ο Αριστοτέλης, πίστευαν ότι το κακό είναι χαρακτηριστικό του απείρου, βρίσκεται δηλαδή σε άπειρα σημεία και μπορεί να εκδηλωθεί με άπειρους τρόπους, ενώ το αγαθό είναι χαρακτηριστικό

του πεπερασμένου, πραγματοποιείται, δηλαδή μόνο με ορισμένο αριθμό ενεργειών («τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου, ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον, τὸ δ ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου»). Συγκεκριμένα στην θεωρία των Πυθαγορείων φιλοσόφων «περὶ ἐναντίων» βασική θέση είναι ότι απέναντι σε κάθε αρχή που έχει τη δύναμη να επιβληθεί υπάρχει μια άλλη που υποτάσσεται. Η επικράτηση και επιβολή του ἑνὸς από τα ἐναντία έχει ως αποτέλεσμα «τὴν ἁρμονίαν» του σύμπαντος. Σύμφωνα δηλαδή με τους Πυθαγορείους «ἀρχαὶ τῶν ὄντων» ήταν τα «ἐναντία», δέκα δηλαδή αρχές, που τις είχαν οργανώσει στα εξής δέκα αντιθετικά ζεύγη: πέρας-άπειρον, περιττόν-ἄρτιον, ἓν-πλῆθος, δεξιὸν-ἀριστερόν, ἄρρεν-θῆλυ, ἠρεμοῦν-κινούμενον, εὐθὺ-καμπύλον, φῶς-σκότος, ἀγαθὸν-κακόν, τετράγωνον- ἑτερόμηκες. Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλοκαθορίζονται. Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως, δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το «ἀγαθὸν» που εκφράζεται με το «τετράγωνον» και αντίστοιχα προς το «κακὸν» που εκφράζεται με το «ἑτερόμηκες». Το θῆλυ, το ἀριστερὸν και το ἄπειρον είναι τοποθετημένα στην κατάσταση των αρνητικών αρχών. Ο Πυθαγόρειος φιλόσοφος Φιλόλαος, επίσης, πίστευε ότι η αρμονία είναι η ένωση ανάμεικτων πραγμάτων και η συμφωνία πραγμάτων που διαφωνούν μεταξύ τους. Για τη διαμάχη των αντιθέτων που οδηγεί στην αρμονία του σύμπαντος είχαν μιλήσει και οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι Αναξίμανδρος και Ηράκλειτος. Ο Αριστοτέλης φαίνεται να δέχεται εδώ τη διδασκαλία των Πυθαγορείων για τις αντίθετες μεταξύ τους δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο, ωστόσο η δική του άποψη δεν βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τη δική τους θεώρηση, αφού δεν πίστευε ότι υπάρχει «συνεργασία» των αντιθέτων. Ο Αριστοτέλης αισθανόταν απέχθεια για το άπειρο που το ταυτίζει με το κακό, γιατί είναι γι αυτόν κάτι που αντιβαίνει στη λογική αναγκαιότητα. Επίσης, κατά τους Πυθαγορείους, το «ἀγαθόν» συνάπτεται με το «πέρας» και το «κακόν» με το «ἄπειρον». Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη, το «πέρας - ἄπειρον» και το «ἀγαθόν κακόν». Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό, δηλαδή οι καλές πράξεις, έχουν καθορισμένα όρια, είναι σύμμετρες και τέλειες, γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο. Το κοινό ανάμεσα στις δύο φιλοσοφίες είναι ότι το καλό μπορεί να επιτευχθεί με ένα μόνο τρόπο, ενώ το κακό με πολλούς. Για να υποστηρίξει την άποψή του ότι το κακό γίνεται εύκολα και με πολλούς τρόπους, ενώ το καλό δύσκολα και με έναν τρόπο, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς την επίκληση στην αυθεντία και συγκεκριμένα την ποίηση χρησιμοποιώντας τον στίχο «ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί» («γινόμαστε καλοί με έναν τρόπο, ενώ κακοί με πολλούς τρόπους»). Η προέλευση του στίχου είναι άγνωστη σ εμάς, υποθέτουμε, όμως, ότι ήταν γνωστή στο ακροατήριο του φιλοσόφου. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο Αριστοτέλης κλείνει την πρώτη ενότητα με το «σχήμα» του κύκλου επαναλαμβάνοντας τον ισχυρισμό της πρώτης ημιπεριόδου της ενότητας ότι το κακό υπάρχει παντού και μπορεί να γίνει εύκολα, ενώ το καλό είναι δύσκολο και 4

πραγματοποιείται με ένα μόνο τρόπο, λαμβάνοντας δεδομένα από τον χώρο της φιλοσοφίας και της ποίησης. Β3. Στο πρωτότυπο κείμενο ο Αριστοτέλης καταλήγοντας για την αρετή υποστηρίζει: «ἡ ἀρετή ἐστι ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν». Λαμβάνοντας υπόψη το μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί, να αναφερθείτε στην έννοια και στη λειτουργία του «λόγου» όπως παρουσιάζεται στα δύο αποσπάσματα. Ποιες βασικές θέσεις του φιλοσόφου πιστεύετε ότι καταδεικνύονται με αυτή την αναφορά; Ἀριστοτέλους Πολιτικά Α 2, 10-11 Είναι, νομίζω, φανερό γιατί ο άνθρωπος είναι πολιτικὸν ζῷον περισσότερο απ ό,τι οι μέλισσες ή τα άλλα αγελαία ζώα: Όπως έχουμε ήδη πει πολλές φορές, η φύση δεν κάνει τίποτα δίχως λόγο και χωρίς αιτία. Ας προσέξουμε ύστερ απ αυτό ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα του λόγου. Η απλή φωνή δεν εκφράζει, ως γνωστόν, παρά μόνο τη λύπη και την ευχαρίστηση γι' αυτό και υπάρχει σε όλα τα ζώα η φύση τους έδωσε, πράγματι, όλη κι όλη αυτή την ικανότητα, να αντιλαμβάνονται το δυσάρεστο και το ευχάριστο και αυτά να τα κάνουν φανερά το ένα στο άλλο του λόγου όμως ο προορισμός είναι να κάνει φανερό τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό και, άρα, τι είναι δίκαιο και τι άδικο αυτό είναι, πράγματι, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα: μονάχα αυτός αντιλαμβάνεται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο και όλα τα άλλα παρόμοια πράγματα και, φυσικά, η συμμετοχή σε όλα αυτά είναι που κάνει την οικογένεια και την πόλη. Βαθμολόγηση: η ανάλυση της έννοιας και της λειτουργίας του λόγου βαθμολογείται με 4 μονάδες σε κάθε απόσπασμα και οι βασικές θέσεις του φιλοσόφου με 2 μονάδες. Στο πρωτότυπο απόσπασμα ο Αριστοτέλης δίνοντας τον τελικό ορισμό της ηθικής αρετής αναφέρεται στη λειτουργία του λόγου. Με τον όρο λόγος ο φιλόσοφος εννοεί την ανθρώπινη λογική, τον ορθό λόγο που τον ανάγει σε καθοριστικό στοιχείο της έννοιας της μεσότητας και έτσι εξασφαλίζει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα. Ο λόγος φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Άρα, ο λόγος βοηθά το νόμο να τελειοποιεί το έργο του. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα αναφέρεται ότι το στοιχείο εκείνο που διαφοροποιεί ριζικά τις συμβιωτικές κοινότητες των ανθρώπων από τις αντίστοιχες των υπόλοιπων έμβιων όντων είναι το είδος και η ποιότητα της επικοινωνίας που αναπτύσσεται ανάμεσα στα μέλη τους: η φύσις, η οποία, κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, δεν κάνει τίποτα άσκοπα, χωρίς κάποιον λόγο ή αιτία, έχει εξοπλίσει τα περισσότερα έμβια όντα με φωνήν, τους έχει δώσει δηλαδή τη δυνατότητα να επικοινωνούν μεταξύ τους εκπέμποντας άναρθρους ήχους ή κραυγές. Τον άνθρωπο όμως, και μόνο αυτόν από όλα τα ζωικά είδη, τον έχει προικίσει 5

με λόγον, με τη δυνατότητα σκέψης (ενδιάθετος λόγος) και ομιλίας (έναρθρος λόγος), κάτι που σημαίνει ότι τον προόριζε για την πραγμάτωση άλλου, ανώτερου σκοπού από ό,τι τα υπόλοιπα έμβια όντα. Αναλυτικότερα, χάρη στη φωνὴν τα υπόλοιπα ζώα έχουν τη δυνατότητα να εξωτερικεύουν ό,τι αισθάνονται, να αποκαλύπτουν τον εσωτερικό τους κόσμο, ενημερώνοντας το ένα το άλλο για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται, για τους κινδύνους που ενδεχομένως τους απειλούν, για τις βιολογικές και βιοτικές ανάγκες που χρειάζεται να ικανοποιήσουν. Η ιδιότητα της φωνῆς συμβάλλει και αυτή από την πλευρά της στην εξασφάλιση της επιβίωσης, στην πραγμάτωση του ζῆν, που αποτελεί και τον καθορισμένο από τη φύση τελικό σκοπό (τέλος) της ύπαρξής τους. Ο λόγος, που αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα του ανθρώπινου είδους, παρέχει και αυτός τη δυνατότητα έκφρασης συναισθημάτων (ευχάριστο δυσάρεστο), και μάλιστα σε συνθετότερη μορφή από ό,τι η φωνή. Επιτελεί, όμως, και μια πρόσθετη, ανώτερης ποιότητας, λειτουργία, καθώς επιτρέπει στον άνθρωπο να διατυπώνει αξιολογικές κρίσεις για καθετί που υπάρχει ή συμβαίνει γύρω του, στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και για οποιοδήποτε ζήτημα, βιοτικό, πνευματικό, κοινωνικό ή ηθικό, αφορά στη συμβίωσή του με τους ομοίους του (ωφέλιμο βλαβερό, καλό κακό, δίκαιο άδικο). Ο άνθρωπος δηλαδή έχει, χάρη στον λόγον, τη δυνατότητα να εξωτερικεύει τις ψυχικές του διαθέσεις, να εκφράζει, όπως και τα άλογα όντα, βιώματα υποκειμενικά, όμως ταυτόχρονα έχει την ικανότητα να συλλαμβάνει νοητικά τον κόσμο που τον περιβάλλει, να κατανοεί και να ερμηνεύει το πλέγμα των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσει με τους άλλους ανθρώπους στο πλαίσιο της κοινής τους διαβίωσης, και όλα αυτά να τα αποτιμά με ποικίλους τρόπους, αισθητικά, χρηστικά ή ηθικά («ὁ δὲ λόγος ἐπὶ τῷ δηλοῦν ἐστι τὸ συμφέρον καὶ τὸ βλαβερόν, ὥστε καὶ τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον τοῦτο γὰρ πρὸς τὰ ἄλλα ζῷα τοῖς ἀνθρώποις ἴδιον, τὸ μόνον ἀγαθοῦ καὶ κακοῦ καὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καὶ τῶν ἄλλων αἴσθησιν ἔχειν»). Από τις παραπάνω επισημάνσεις γίνεται αντιληπτό ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό έμβιο ον που έχει την έμφυτη ικανότητα να προσλαμβάνει με τη διάνοιά του ηθικές έννοιες και να καθορίζει από κοινού με τους συνανθρώπους του το περιεχόμενό τους μέσω του διαλόγου, που προϋποθέτει λόγο και αντίλογο, διαρκή αντιπαράθεση απόψεων. Οι συγκεκριμένες έννοιες καταδεικνύουν τη βασική θέση της τελεολογίας του Αριστοτέλη, αφού «οὐθὲν μάτην ἡ φύσις ποιεῖ» και την κοινωνική διάσταση της αρετής, αφού αντιπροσωπεύουν αξίες του συλλογικού, δηλαδή του κοινωνικού ή πολιτικού βίου και αποκτούν νόημα μόνο μέσω της συνύπαρξης, της συμβίωσης με άλλους ανθρώπους. Είναι προφανές ότι οι ηθικές αρετές αφορούν σε κάθε περίπτωση τη συμπεριφορά μας, τη στάση μας απέναντι στους άλλους στο πλαίσιο μιας συλλογικής διαβίωσης. Υπό την έννοια αυτή, ο άνθρωπος αποκαλείται από τον Αριστοτέλη ως το πολιτικότερο από όλα τα αγελαία ζώα (πολιτικὸν ὁ ἄνθρωπος ζῷον πάσης μελίττης καὶ παντὸς ἀγελαίου ζῴου μᾶλλον). Β4. Να εξηγήσετε για ποιους λόγους ο Αριστοτέλης αφιέρωσε το έργο του στη μελέτη των επιμέρους αρετών του ανθρώπου και πώς μέσω αυτών προκύπτει ότι η ηθική φιλοσοφία είναι μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. 6

Βλ. εισαγωγή σχολικού βιβλίου, σελ. 164 «Διαβάσαμε ως τώρα μερικές ενότητες από το δεύτερο βιβλίο στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων του». Β5 α. Να βρείτε με ποιες λέξεις του πρωτότυπου κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω (γράψτε τουλάχιστον μία): αηδία, πραξικόπημα, ψεγάδι, συνέντευξη, σχήμα, λιπόσαρκος. (Μονάδες: 6) αηδία: ἡσθῆναι πραξικόπημα: πράξεις ψεγάδι: ψέγεται συνέντευξη: ἀποτυχεῖν, ἐπιτυχεῖν σχήμα: ἕξις λίπος: ἔλλειψις, ἐλλείπειν β. Να γράψετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στην αρχαία ελληνική (στον τύπο που βρίσκονται): φοβηθῆναι, ἧττον, ἁμαρτάνεται, ἁπλῶς. (Μονάδες: 4) φοβηθῆναι θαρρῆσαι ἧττον μᾶλλον ἁμαρτάνεται κατορθοῦται ἁπλῶς παντοδαπῶς Βαθμολόγηση: κάθε λέξη βαθμολογείται με 1 μονάδα ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Εμείς λοιπόν ισχυριζόμαστε τώρα ότι αυτά δεν είναι πολιτεύματα, ούτε (είναι) σωστοί νόμοι όσοι δε νομοθετήθηκαν για το κοινωνικό σύνολο ολόκληρης της πόλης όσοι επίσης (νόμοι νομοθετήθηκαν) για κάποιους, ισχυριζόμαστε ότι αυτοί είναι συνωμοτικοί και όχι δημοκρατικοί, και ότι έχουν ειπωθεί μάταια τα δίκαιά τους, όσα λένε ότι είναι (δίκαια). 7

Λέγονται όμως αυτά από εμάς για αυτό το λόγο, επειδή δηλαδή εμείς για χάρη της δικής σου πόλης δε θα παραδώσουμε (σε κάποιον) τις εξουσίες, επειδή αυτός είναι πλούσιος, ούτε (θα παραδώσουμε τις εξουσίες σε κάποιον) επειδή έχει αποκτήσει κάτι άλλο από του είδους αυτού, δηλαδή δύναμη ή μεγάλο ανάστημα ή αριστοκρατική καταγωγή όποιος όμως είναι και πολύ υπάκουος στους νόμους που καθιερώθηκαν και κερδίζει αυτή τη νίκη στην πόλη, λέμε πως σε αυτόν τον πρώτο πρέπει να δώσουμε την πιο σπουδαία υπηρεσία των καθιερωμένων (νόμων), και τη δεύτερη (υπηρεσία) σε αυτόν που κερδίζει τη δεύτερη νίκη και με τον ίδιο τρόπο έτσι πρέπει να δώσουμε το καθένα που ακολουθεί στους επόμενους. (Μονάδες: 20) Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: συμπάσης: την κλητική ενικού αριθμού στο αρσενικό γένος: (ὦ) σύμπας στασιώτας: τη γενική ενικού αριθμού: τοῦ στασιώτου ἰσχύν: τη δοτική του ίδιου αριθμού: τῇ ἰσχύι εὐπειθέστατος: τον θετικό βαθμό του επιρρήματος: εὐπειθῶς τῷ πρώτῳ: την ίδια πτώση στο αρσενικό γένος του αντίστοιχου απόλυτου αριθμητικού: ἑνὶ ἐτέθησαν: το ίδιο πρόσωπο στην οριστική παρατατικού της ενεργητικής φωνής: ἐτίθεσαν εἰρῆσθαι: το β πληθυντικό πρόσωπο προστακτικής παρακειμένου στην ίδια φωνή: εἴρησθε δώσομεν: το απαρέμφατο αορίστου β στην ίδια φωνή: δοῦναι κεκτημένος: το γ ενικό πρόσωπο ευκτικής ενεστώτα: κτῷτο φαμέν: το β ενικό πρόσωπο υποτακτικής ενεστώτα: φῇς (Mονάδες: 10) Βαθμολόγηση: κάθε τύπος βαθμολογείται με 1 μονάδα Γ3α. Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι και να αναφέρετε ποιον όρο προσδιορίζουν: τῶν τοιούτων, μέγεθος, τοῖς τεθεῖσι, τὴν νίκην. (Mονάδες: 4) τῶν τοιούτων: ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, γενική διαιρετική στο οὐδὲν 8

μέγεθος: ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, επεξήγηση στο οὐδὲν τοῖς τεθεῖσι: επιθετική μετοχή ως επιθετικός προσδιορισμός στο νόμοις τὴν νίκην: αντικείμενο σύστοιχο στο ρήμα νικᾷ Βαθμολόγηση: κάθε όρος βαθμολογείται με 1 μονάδα Γ3β. «Ταύτας δήπου φαμὲν ἡμεῖς νῦν οὔτ εἶναι πολιτείας, οὔτ ὀρθοὺς νόμους ὅσοι μὴ συμπάσης τῆς πόλεως ἕνεκα τοῦ κοινοῦ ἐτέθησαν»: να μετατρέψετε τον πλάγιο λόγο στον ευθύ λόγο. (Mονάδες: 2) «Αὗται νῦν οὔτ εἰσὶ πολιτεῖαι, οὔτ ὀρθοὶ νόμοι ὅσοι μὴ συμπάσης τῆς πόλεως ἕνεκα τοῦ κοινοῦ ἐτέθησαν» Βαθμολόγηση: ρήμα: 1 μονάδα υπόλοιποι όροι: 0.25 Χ 4 Γ3γ. «Λέγεται δὲ τοῦδ ἕνεκα ταῦθ ἡμῖν, ὡς ἡμεῖς τῇ σῇ πόλει ἀρχὰς οὔθ ὅτι πλούσιός ἐστίν τις, δώσομεν, οὔθ ὅτι τῶν τοιούτων ἄλλο οὐδὲν κεκτημένος, ἰσχὺν ἢ μέγεθος ἤ τι γένος»: στην παραπάνω περίοδο να βρείτε τη δήλωση του αναγκαστικού αιτίου και να αναφέρετε τον τρόπο εκφοράς του. (Mονάδες: 4) τοῦδ ἕνεκα: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός του αναγκαστικού αιτίου (ἕνεκα + γενική) ὡς ἡμεῖς τῇ σῇ πόλει ἀρχὰς οὔθ δώσομεν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση, ως επεξήγηση στον εμπρόθετο προσδιορισμό του αναγκαστικού αιτίου τοῦδ ἕνεκα. ὅτι πλούσιός ἐστίν τις: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. ὅτι τῶν τοιούτων ἄλλο οὐδὲν κεκτημένος, ἰσχὺν ἢ μέγεθος ἤ τι γένος (ἐστίν τις): δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Βαθμολόγηση: κάθε δήλωση εκφοράς του αναγκαστικού αιτίου βαθμολογείται με 1 μονάδα 9