ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΝΟΥΣΟΥ-ΝΤΕΛΛΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΤΕΛΑΑΣ Αρχιτέκτονες 4ης Ε.Β.Α. Αρχές αποκατάστασης - ανάδειξης των μνημείων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου ΗΡόδος μπορεί να θεωρηθεί τυπικό παράδειγμα διαχρονικής μεσογειακής πόλης, προσαρμοσμένης στο ευρωπαϊκό μοντέλο, που χαρακτήρισε τη δημιουργία των αστικών κέντρων τον μεσαίωνα. Το λιμάνι της ήταν ένας σημαντικός σταθμός της ανατολικής Μεσογείου, ευνοϊκός για την προσάραξη πλοίων με εμπόρους και προσκυνητές για τους Αγίους Τόπους. Η κατάκτηση της από τους Ιωαννίτες ιππότες των Ιεροσολύμων στις αρχές του 14ου αιώνα σηματοδότησε μια νέα εποχή. Το αστικό τοπίο που δημιουργήθηκε χαρακτηρίζεται από τα κυρίαρχα στοιχεία των οχυρωμένων δυτικοευρωπαϊκών μεσαιωνικών πόλεων, αλλά διατήρησε μέχρι σήμερα και τις μνήμες της μεγάλης ελληνιστικής Ιπποδάμειας και της βυζαντινής πόλης, η οποία την διαδέχτηκε. Η μεσαιωνική Ρόδος χαρακτηρίζεται ως κέντρο οικονομικών και πολιτιστικών επιρροών της εποχής στο σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Με την έναρξη της σύγχρονης παρέμβασης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου το 1985, τη στιγμή ακριβώς της συνυπογραφής και από την Ελλάδα της Σύμβασης της Γρανάδας για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης, οι συναρμόδιοι κρατικοί και το- πικοί φορείς ανέλαβαν συντονισμένη δράση για την αποκατάσταση και αναβάθμιση τον ιστορικού κέντρου της πόλης της Ρόδου, της τειχισμένης μεσαιωνικής πόλης, στο πλαίσιο της Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ Υπουργείου Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α. και Δήμου Ροδίων 1. Για πρώτη φορά στην ιστορία της διαχείρισης του μνημειακού συγκροτήματος μια πολυεπιστημονική ομάδα κλήθηκε να αντιμετωπίσει τα σύνθετα προβλήματα ενός ιστορικού οικιστικού συνόλου. Η νέα διάσταση των επεμβάσεων ήταν ότι βασίστηκαν στην εξαντλητική τεκμηρίωση και τη μελέτη της οικοδομικής εξέλιξης των κτιρίων και της πόλης και σύντομα δημιουργήθηκε σημαντική τεχνογνωσία στον τομέα της συντήρησης - αποκατάστασης των μνημειακών κατασκευών της Ρόδου 2. Οι περισσότερες της μίας οικοδομικές φάσεις, οι οποίες διακρίνονται συχνά αποσπασματικά στα κτίσματα, τεκμηριώνουν τη συνεχή ζωή και την ιστορική εξέλιξη της πόλης, που το 1988 εντάχθηκε στον κατάλογο των «πόλεων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς» της UNESCO 3. Κάθε κτίσμα είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο στοιχείο του μνημειακού αυτού συνόλου, γι' αυτό η όποια επέμβαση πρέπει να 1. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης (1985-2000), Ρόδος 2001, σ. 65-109. 2. Η παλιά πόλη της Ρόδου. Μελέτες - Επεμβάσεις 1985-1988. Δήμος Ροδίων, Γραφείο Συντήρησης και Αποκατάστασης Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου. Προγραμματική Σύμβαση ΥΠ.ΙΙΟ. -ΐ.Α.Π.Α. -Δήμου Ροδίων(έκδ.). Ρόδος 1989. Επίσης. Ν. Ζαρίφης Κ. Μανούσου-Ντέλλα - Γ. Ντέλλας - Θ. Αναπολιτάνος - Δ. Λαζαρίζου-Κολιάδη. «Παρουσίαση του Γραφείου Συντήρησης και Αποκατάστασης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου», στο Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Αθήνα 1992. σ. 168-207. και Ν. Zarifis - Κ. Manoussou-Della - G. Dellas - P. Papatheodorou - A. Paraskevopoulou - Th. Anapolitanos - D. Lazaridou- Koliadi,..Medieval Town of Rhodes. Restoration and its problems", στο International Technical Conference Structural Conservation of Stone Masonry. Athens 1989. σ. 503-512. 3. UNESCO, Cite Souvenir. Cites d'avenir. Villes du Pairimoine Mondial. Music de la Civilisation. Quebec 1991. σ. 128.
αντιμετωπίζεται με υπευθυνότητα και σεβασμό των Διεθνών Αρχών 4. Αξιοποιώντας την εμπειρία της πρώτης πενταετίας έγινε επεξεργασία ειδικού τεύχους με τίτλο Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Αρχές και κανονισμοί επεμβάσεων, το οποίο εκδόθηκε στη Ρόδο το 1993 από το Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος - Τμήμα Δωδεκανήσου 5. Οι πρώτες ολοκληρωμένες επεμβάσεις μετά το 1990 βασίστηκαν στις αρχές αυτές, που προέβλεπαν, εκτός των άλλων: α) Την επιλογή των στερεωτικών λύσεων, με κύριο κριτήριο την αναστρεψιμότητα των επεμβάσεων και την ελάφρυνση των κατασκευών με παράλληλη εξασφάλιση της διαφραγματικής λειτουργίας, ιδιαίτερα στην επίστεψη των φερουσών τοιχοποιιών από λιθοδομή για λόγους αντισεισμικούς 6. β) Τη χρήση -κατά προτίμηση- παραδοσιακών υλικών, συμβατών με τα αυθεντικά δομικά υλικά των μνημείων (πωρόλιθος Ρόδου, θηραϊκή γη, πορσελάνη από την Αντιμάχεια της Κω, ασβέστης κλπ.), που αντικατέστησαν σταδιακά τα μέχρι τότε εν χρήσει ισχυρά τσιμεντοκονιάματα, και ιδιαίτερα το μαύρο τσιμέντο, του οποίου οι θειικές προσμίξεις, σε συνδυασμό με το θαλάσσιο περιβάλλον, διαβρώνουν τον ψαμμιτικό ασβεστόλιθο της Ρόδου 7. Αντιπροσωπευτική περίπτωση εφαρμογής των αναστηλωτικών αρχών που χαρακτήρισαν την πρώτη δεκαετία της παρέμβασης στα μεσαιωνικά μνημεία της Ρόδου, υπήρξε η αποκατάσταση του ιπποτικού ξενώνα της αγίας Αικατερίνης (Χάρτης μνημείων, αρ. 48) (πίν. 20α, 20β), του μνημείου που συγκέντρωνε στον υπερθετικό βαθμό τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά στοιχεία της ιστορικής εξέλιξης των κατασκευών της παλιάς πόλης 8. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα από ιστορική, αισθητική αλλά και πολεοδομική άποψη κτιριακά συγκροτήματα της μεσαιωνικής πόλης 9, η ίδρυση του οποίου χρονολογείται ακριβώς το 1391 10 και το οποίο διασώζει στοιχεία διαφόρων οικοδομικών φάσεων, με σημαντικότερη την ανακατασκευή που υπέστη μετά τη σχεδόν πλήρη καταστροφή του τον 15ο αιώνα, κατά την πολιορκία του 1480 και τη φοβερή σεισμική ακολουθία του 1481. Η ολοκλήρωση του κτιρίου χρονολογείται, με βάση το συγκρότημα θυρεών που διατηρείται στη δυτική του όψη, το 1516, την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Fabrizio del Carretto 11. Στο πλαίσιο του μεγάλης κλίμακας εργοταξίου, που λειτούργησε στην καρδιά της μεγαλύτερης βομβαρδισμένης «πλατείας» της «Άνω Οβριακής» συνοικίας για τουλάχιστον οκτώ συνεχή χρόνια (1987-1995), εξελίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό η λιθοξοϊκή και οι τεχνικές επιφανειακής συντήρησης και αποκατάστασης ιππο- 4. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 68, σημ. 81. 5. Το τεύχος αυτό βασίστηκε σε ειδική μελέτη του Γραφείου Προγραμματικής Σύμβασης Υπουργείου Πολιτισμού - Τ.Α.Π.Α. - Δήμου Ροδίων, της οποίας την επιστημονική ευθύνη είχαν οι αρχιτέκτονες Κ. Μανούσου-Ντέλλα και Πάρις Παπαθεοδώρου. Επίσης. Κ. Manoussou- Della. "Office for the Conservation and Restoration of the Medieval Town of Rhodes. Guiding Principles for the Interventions", στο Acres du let Collogue International des Villes du Patriinoine Mondial. Quebec. 30 Juin - 4 Juillel 1991. σ. 159-166. 6. Zarifis - Manoussou-Della - Dellas - Papatheodorou - Paraskevopoulou - Anapolitanos - I.azaridou-Koliadi. ό.π. (σημ. 2). 7. Ε.Μ.Π., Μελέτη των αιτίων φθοράς και μεθόδων προστασίας της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, ερευνητικό πρόγραμμα (υπεύθυνος καθηγητής κ. Θ. Σκουλικίδης). Ρόδος 1988-1991. 8. Θ. Αναπολιτάνος - A.M. Κάσδαγλη - Κ. Μανούσου- Ντέλλα. «Η αποκατάσταση του ιπποτικού ξενώνα της Αγίας Αικατερίνης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στο Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου για τη Συντήρηση των Μνημείων της Μεσογείον (Ρόδος. 6-11 Μαΐου 1997). σ. 484-508. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. «Ο ιπποτικός ξενώνας της Αγίας Αικατερίνης οτη Ρόδο». Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική 5. Διατηρητέα: Αποκατάσταση - Επανάχρηση κτιρίων. Θεσσαλονίκη 2003. σ. 136-141. 9. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, «Ρόδος. Στοιχεία πολεοδομικής ανάλυσης μιας μεσαιωνικής οχυρωμένης πόλης», ΛΧΑΕ ΚΑ' (2000), σ. 27-42. 10. Α. Gabriel, La cite de Rhodes. Architecture civile et religieuse. τόμ. II. Paris 1923, σ. 102. 11. Ο θυρεός περιλαμβάνει επίσης, εκτός από το οικόσημο του μ.μ. Fabrizio del Carretto και τη χρονολογία MCCCCCXVI, το οικόσημο του αμιράλη Costanzo Operti και τη ρόδα της αγίας Αικατερίνης.
τικών λιθοδομών, βάσει των επιτόπου σωζόμενων ιχνών. Η όλη παρέμβαση περιέλαβε εργασίες υψηλής εξειδίκευσης και συντήρησης έργων τέχνης, όπως την αποκόλληση, επανατοποθέτηση και αποκατάσταση των περίτεχνων βοτσαλωτών δαπέδων του ορόφου, τη συντήρηση και αποκατάσταση των χαρακτηριστικής μορφής ξυλόγλυπτων ιπποτικών οροφών και του ζωγραφικού τους διακόσμου και την κατασκευή ειδικής επίστρωσης των δαπέδων του ισογείου από παραδοσιακού τύπου υδραυλικό κονίαμα (κουρασάνι) 12 (πίν. 20β). Η στατική ενίσχυση του κτιρίου με την κατασκευή οριζόντιων διαζωμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα στην επίστεψη των φερουσών λιθοδομών, ώστε, σε συνδυασμό με τα ξύλινα φέροντα στοιχεία των ιπποτικών ορόφων, να εξασφαλίζεται η περίδεση και διαφραγματική λειτουργία, περιορίστηκε στη στάθμη των δωμάτων, ενώ εξαντλήθηκε η δυνατότητα αποφυγής διάταξης πρόσθετων στοιχείων στο αυθεντικό δομικό του σύστημα 13. Παρ'όλα αυτά, με τις σημερινές αντιλήψεις σεβασμού των αρχικών στατικών μοντέλων των μνημειακών κατασκευών, ως προς τις οποίες σχεδιάζεται η βελτιωτική στερεωτική παρέμβαση, που έχει στόχο την ενεργοποίηση των δομικών φορέων και συστημάτων με πλήρως αναστρέψιμο τρόπο, η κατασκευή που εφαρμόστηκε στα δώματα του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης θεωρείται σχετικά βαριά και παλαιού τύπου, αντιπροσωπευτική της εποχής της, δηλαδή της δεκαετίας του 1990. Ήδη επανεξετάζεται, στο πλαίσιο της ανακατασκευής της ανατολικής βομβαρδισμένης πτέρυγας του μνημειακού συγκροτήματος, μια ολοκληρωμένη στατική ανάλυση και μελέτη των κατασκευών μετά τις επεμβάσεις της πρώτης φάσης αναστήλωσης του ξενώνα και ενόψει της ένταξης του υπό κατασκευή συνεχόμενου προς τα ανατολικά τμήματος του 14. Έτσι. το ιπποτικό συγκρότημα κτισμάτων του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης μπορεί να παρουσιαστεί ως το κατεξοχήν έργο αποκατάστασης ενός σημαντικού ιπποτικού δημόσιου κτιρίου 15. Δίνεται ως εκ τούτου η δυνατότητα αξιολόγησης των αναστηλωτικών αρχών και των τεχνικών που εφαρμόστηκαν κατά την πρώτη φάση «Αποκατάστασης του σωζόμενου τμήματος του ξενώνα αγίας Αικατερίνης» και των επιπτώσεων που αυτές θα επιφέρουν στη συνολική λειτουργία του μετά και την ολοκλήρωση της δεύτερης φάσης «Ανακατασκευής της ανατολικής βομβαρδισμένης πτέρυγας του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης». Στην αντιμετώπιση της στατικής ενίσχυσης του κτιρίου στην επίστεψη των τοιχοποιιών εκφράζεται ήδη ο διαφορετικός προβληματισμός των αρμόδιων επιστημονικών ειδικοτήτων των τεχνικών από τη δεκαετία του 1990 στη δεκαετία του 2000. Εκτός από το πρόγραμμα αποκατάστασης των είκοσι περίπου κατοικιών ως σημαντικών στοιχείων του πολεοδομικού ιστού της μεσαιωνικής πόλης, στα οποία ξεχωρίζει η ένταξη κοινοτικών χρήσεων, όπως του δημοτικού ιατρείου, του Κ.Α.Π.Η. κλπ. 16, σημαντικά επίσης έργα 12. Αναπολιτάνος - Κάσδαγλη - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 8). 13. Για τον σκοπό αυτό. στο πλαίσιο των μελετών αποκατάστασης του ιπποτικού ξενώνα της αγίας Αικατερίνης, ανατέθηκε ειδικό ερευνητικό πρόγραμμα στο Ε.Μ.Π. - Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Οπλισμένου Σκυροδέματος (υπεύθυνος Μ. Χρονόπουλος). με θέμα τη Δομητική ανάλυση και στερέωση των ιπποτικών κτιρίων τη; μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. 14. Ειδική μελέτη με τίτλο Στερέωση και αποκατάσταση του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης τηζ πολιτικού μηχανικού κ. Κ. Αθανασιάδου. 15. Το έργο βραβεύθηκε το 1997 από την EUROPA NOSTRA «για την προσεκτική και ευαίσθητη αποκατάσταση του μεσαιωνικού ξενώνα και των ποσκτισμάτων του και τη λεπτομερειακή έρευνα που χρειάστηκε για να τον επαναφέρει στην αρχική του μορφή μετά από εγκατάλειψη αιώνων και ευτελή χρήση και για την επιμορφωτική πρωτοβουλία που ξεκίνησε από την διάσωση των ευρημάτων και την ερμηνεία των αποτελεσμάτων της εργασίας». 16. Η παλιά πόλη της Ρόδου, ό.π. (σημ. 2). και Γραφείο Συντήρησης και Αποκατάστασης Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου, «Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού στην οδό Αντιφάνους 26. Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού στην οδό Πυθαγόρα 42ω. Ανακατασκευή σπιτιού στη οδό Ταυρίσκου 12. Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού στην οδό Τληπολέμου 19-21». στο Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδον, Αθήνα 1992. σ. 167-207.
της πρώτης αυτής περιόδου (1985-1995) είναι: 1) Η αποκατάσταση του εσωτερικού αίθριου και η εσωτερική εκ νέου διαρρύθμιση των χώρων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, που λειτουργεί στο ιπποτικό μνημείο της «Καστελλανίας». Το κτίριο αναστηλώθηκε πλήρως κατά την ιταλοκρατία και η σύγχρονη επέμβαση περιέλαβε την ανακατασκευή ενός από τα σταυροθόλια του εσωτερικού αίθριου, ώστε να διαμορφωθεί ένα σύγχρονο αναγνωστήριο στην περιμετρική στοά του. Η ένταξη μεγάλων υαλοστασίων και η διαμόρφωση των χώρων του αναγνωστηρίου με σύγχρονα υλικά στο περιβάλλον μιας ιταλικής διαμόρφωσης αιθρίου χαρακτηρίζει την εποχή της παρέμβασης και θεωρείται ιδιαίτερα επιτυχής και λειτουργική (αρχιτέκτων: Αννα Παρασκευοπούλου). Σημαντική εξάλλου ήταν η εμπειρία που αποκτήθηκε από την ανακατασκευή ενός σταυροθολίου (αρχιτέκτων: Νικόλαος Ζαρίφης). 2) Η αποκατάσταση του ιπποτικού κτιρίου «Villaragut» στην οδό Ιπποτών 17. Τα κτίσματα που οργανώνονται γύρω από ένα κεντρικό αίθριο αποτελούν οργανικό τμήμα του συγκροτήματος του μεγάλου ιπποτικού νοσοκομείου (Χάρτης μνημείων, αρ. 12). Επικοινωνούν μέσα από τον μεγάλο κήπο, που υπήρξε ο βοτανικός κήπος του νοσοκομείου. Η σημερινή χρήση του νοσοκομείου ως αρχαιολογικού μουσείου οδηγεί στην απόφαση ένταξης μουσειακής χρήσης και στο κτίριο Villaragut. Ειδικότερα, στη δυτική πτέρυγα οργανώνεται το Προϊστορικό Μουσείο της Ρόδου, στην ανατολική, στο ισόγειο, η Επιγραφική Συλλογή της αρχαίας Ρόδου, ενώ στον όροφο γίνεται παρουσίαση ενός αρχοντικού της Τουρκοκρατίας. Η ανατολική του πτέρυγα είχε ήδη διαμορφωθεί από τους Ιταλούς ως λαογραφικό μουσείο (Mostra ethnografica) 18, ενώ η δυτική του πτέρυγα, που αναστηλώθηκε εκ νέου μετά από τον βομβαρδισμό της το 1944, αποφασίστηκε να λειτουργήσει ως προϊστορικό μουσείο. Η σημερινή επέμβαση περιέλαβε την πλήρη αποκατάσταση με επέμβαση στον φέροντα οργανισμό της ανατολικής και νότιας πτέρυγας του κτιρίου και τη διαμόρφωση του εσωτερικού αιθρίου. Συγκεκριμένα, αφού έγινε πλήρης τεκμηρίωση, σχεδιαστική και ανασκαφική, στο εσωτερικό των θόλων και των τοιχοποιιών για διερεύνηση της οικοδομικής εξέλιξης του σύνθετου αυτού κτιρίου, αποκαταστάθηκε γραφικά τόσο η οκοδομική φάση της ιπποτοκρατίας, όσο και της τουρκοκρατίας πριν την ιταλική ανακατασκευή του. Η μορφή της σύγχρονης αποκατάστασης - ανάδειξης του αρχοντικού της τουρκοκρατίας στον όροφο της ανατολικής πτέρυγας βασίστηκε στην αρχή της αποκατάστασης λανθασμένων αναστηλωτικών επεμβάσεων της ιταλικής περιόδου και στη διατήρηση, κατά το δυνατόν, των αυθεντικών του στοιχείων, όπως ξυλόγλυπτων οροφών, «μουσάντρας», ξύλινων κιγκλιδωμάτων, τζακιών κλπ." Η αποκατάσταση του ορόφου και της σοφίτας έγιναν με παραδοσιακές τεχνικές, επισκευάζοντας τις διαβρωμένες λιθοδομές και συντηρώντας τις ξυλοδεσιές τους (πίν. 2 Ια, 21 β). Η νέα επέμβαση στον φέροντα οργανισμό ήταν ελαφρού τύπου διαζώματα οπλισμένου σκυροδέματος, σε συνδυασμό με τα ξύλινα φέροντα δοκάρια για την εξασφάλιση διαφραγματικής λειτουργίας, και περιορίστηκε στη στάθμη του δώματος και των θεμελίων των λιθοδομών του ορόφου πάνα) στους ιπποτικούς θόλους του ισογείου. Πολύ σημαντική ήταν η εμπειρία που αποκτήθηκε από την υποδειγματική δουλειά του ξυλουργού - ξυλόγλυπτη, σε συνεργασία με τον συντηρητή ξύλου, για τη διάσωση, τη συντήρηση και την επανατοποθέτηση των περίτεχνων 17. Κ. Μανούσου-Ντέλλα - Γ. Ντέλλας, «Το κτίριο Villaragut στη μεσαιωνική πόλη τη; Ρόδου», στο Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Αθήνα 1992, ο. 123-147. 18. Η. Balducci. Architelura lurca in Rodi. Pavia 1932. σ, 25. 19. Γ. Ντέλλας, «Το κτίριο Villaragut στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στο Αποκατάσταση - αναβίωση ιστορικών κτιρίων και πόλεων 18ος - 20ός αι. στα Βαλκάνια. Θεσσαλονίκη 1999. σ. 128-129. Γ. Ντέλλας. «Το κτίριο Villaragut στην οδό Ιπποτών της Ρόδου», Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονικής. Διατηρητέα: Αποκατάσταση - επανάχρηση κτιρίων. Θεσσαλονίκη 2003. σ. 154-159.
ξυλόγλυπτων οροφών και των λοιπών αυθεντικών στοιχείων της φάσης της εθνογραφικής συλλογής των Ιταλών 20. Ενδιαφέρουσα λύση για την καλύτερη προστασία από την υγρασία του δώματος είναι η εφαρμογή της χρήσης θερμομονωτικών πλακών, χωρίς κονιάματα πάνω από την υγρομόνωση για να ελέγχεται ευκολότερα. Τέλος, η επέμβαση ανακατασκευής του μεγάλου θόλου του ισογείου στη νότια πτέρυγα του κτιρίου έγινε με τον παραδοσιακό τρόπο, με λαξευτούς πωρόλιθους, και υπήρξε εργασία εξειδικευμένη, χρονοβόρα και επίπονη. 3) Η αποκατάσταση των τριών ιπποτικών ανεμόμυλων του Μανδρακίου και η διαμόρφωση της βάσης των δύο νοτιότερων ως χώρου καθιστικού μετά την κατασκευή ισχυρής υποθεμελίωσης από οπλισμένο σκυρόδεμα. Σημαντικό έργο υπήρξε η πλήρης αποκατάσταση του παραδοσιακού μηχανισμού του μεσαίου ανεμόμυλου, προκειμένου να καθίσταται δυνατή η λειτουργία του ως ζωντανού μνημείου για λόγους εκπαιδευτικούς και εκθεσιακούς (πίν. 22α). Η όλη κατασκευή απαίτησε ειδική ερευνητική εργασία και δεξιοτεχνία κατασκευής και προσέδωσε σημαντική εμπειρία στα συνεργεία αυτεπιστασίας του γραφείου της Προγραμματικής Σύμβασης 21. Κατά την ίδια αυτή περίοδο οι επεμβάσεις στις μεσαιωνικές οχυρώσεις και τον ελεύθερο χώρο της τάφρου, όπου παρουσιάζονται σοβαρά προβλήματα 22, περιορίζονται στη λήψη επειγόντων σωστικών μέτρων και την ανακατασκευή τμημάτων για πρόληψη περαιτέρω επιδείνωσης της κατάστασης και πιθανών καταρρεύσεων στα ετοιμόρροπα τμήματα. Πιο συστηματικά αντιμετωπίζεται μόνο το τμήμα της πρόσβασης του θεάτρου μεσαιωνικής τάφρου και ο πύργος Δ του τομέα της «γλώσσας» της Προβηγκίας, όπου εγκαθίστανται τα καμαρίνια του θεάτρου. Στον ίδιο χώρο εξάλλου» γίνονται και OL πρώτες πειραματικές διαμορφώσεις και φυτεύσεις του πυθμένα της τάφρου 23. Οι επεμβάσεις αυτές χαρακτηρίστηκαν από τη χρήση παραδοσιακών υλικών, κυρίως λαξευτών πωρόλιθων και συμβατών ασβεστοκονιαμάτων με μικρή περιεκτικότητα σε λευκό τσιμέντο 24 Στις περιπτώσεις όπου απαιτήθηκε κατασκευή νέου θεμελίου ή ενίσχυση της θεμελίωσης των οχυρωματικών κατασκευών, έγινε χρήση άοπλου ή οπλισμένου σκυροδέματος με αρμούς διαστολής συνήθως ανά 5 μ. Σημαντική τομή για τη διαμόρφωση των αρχών της σύγχρονης επέμβασης στα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της μεσαιωνικής Ρόδου υπήρξε το έτος 1995, οπότε το καθαρά αναστηλωτικό έργο επανεντάχθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού και την Αρχαιολογική Υπηρεσία της Ρόδου. Όπως διεξοδικά αναλύεται σε πρόσφατες δημοσιεύσεις 25, δύο νέα, μεγάλης κλίμακας, αναστηλωτικά έργα με φορέα υλοποίησης την 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων προχώρησαν μέσω του Περιφερειακού Προγράμματος του Β' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, με συγκεκριμένα υποέργα και στόχο να παραδώσουν μνημειακούς χώρους λειτουρ- 20. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη δεξιοτεχνία και την αγάπη για το έργο των τεχνιτών και των επιβλεπόντων του Γραφείου Προγραμματικής Σύμβασης ΥΠ.ΠΟ. - Τ.Α.Π.Α. - Δήμου Ροδίων. 21. Γ. Ντέλλας, «Οι μεσαιωνικοί ανεμόμυλοι της Ρόδου», ΧΑΕ, Αρχαιολογικά Τεκμήρια Βιοτεχνικών Εγκαταστάσεων κατά την Βυζαντινή εποχή. 5ος - 15ος αιώνας. Αθήνα 2004, σ.279-304. Πρέπει να μνημονευτεί ο ξυλουργός Γ. Μαμμής για την αξιόλογη δουλειά του. 22. Α. Ποζιόπουλος. «Χαρακτηριστικές φθορές στις μεσαιωνικές οχυρώσεις της παλιάς πόλης της Ρόδου», στο Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Αθήνα 1992. σ. 149-166. 23. Α. Poziopoulos. Wear propagation in the fortification constructions and the effectiveness of period 1983-1996 interventions in the medieval city of Rhodes», στο 4th lnterantional Symposium on the Conservation of Monuments in the Mediterranean Basin, τόμ. 4. Rhodes 1997, a. 635-646. 24. K. Manoussou-Della. «Program for the integrated restoration and environmental upgrading of the monumental complex of the fortification of Rhodes», στο The fortifications in the Mediterranean Basin: Technologies for the Preservation and Conservation. Bari 1998, 0.218-237. 25. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 90-109.
γικούς και επισκέψιμους από το κοινό, ως σημαντικά σημεία αναφοράς της σύγχρονης ζωής της πόλης της Ρόδου. Τα έργα αυτά οργανώθηκαν σε δύο κύριες ενότητες, στο μνημειακό σύνολο των μεσαιωνικών οχυρώσεων και στις βυζαντινές και ιπποτικές εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης, και οδήγησαν στην οργάνωση ενός αξιόλογου μηχανισμού για την εκτέλεση έργων δι' αυτεπιστασίας με κατάλληλη εκπαίδευση εργατοτεχνικού προσωπικού στην εκτέλεση εργασιών που απαιτούν υψηλή εξειδίκευση και ποιότητα. Το πρόγραμμα αυτό μεταφέρθηκε με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού τον Σεπτέμβριο του 1998 στα έργα του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων (Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε.). Ο νέος φορέας λειτουργεί ως ο κατεξοχήν μηχανισμός εκτέλεσης έργων μεγάλης κλίμακας και υψηλής εξειδίκευσης από το Υπουργείο Πολιτισμού και η υπόστασή του ως νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου τού εξασφαλίζει σημαντική ευελιξία στον τομέα της προμήθειας ειδικού εξοπλισμού και οργάνωσης εξειδικευμένων συνεργείων αυτεπιστασίας. Η ίδρυση της «Επιτροπής Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου» αποτελεί σημαντική ενέργεια από την πλευρά του Υπουργείου Πολιτισμού και υποδηλώνει την αναγνώριση της ιδιαίτερης σημασίας της συνέχισης του αναστηλωτικού έργου που έχει ξεκινήσει. Η ένταξη των συγκεκριμένων επτά αναστηλωτικών προγραμμάτων στα έργα του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. αποτελεί εγγύηση για τη συνέχιση τους στο μέλλον, ανεξάρτητα από την επιδότηση ή μη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η τριετία 1998-2000 υπήρξε η περίοδος υλοποίησης μεγάλων αναστηλωτικών προγραμμάτων, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις εξελίχθηκαν σε ολοκληρωμένες παρεμβάσεις και έχουν ήδη αποδοθεί σε χρήση των πολιτών και των επισκεπτών της πόλης της Ρόδου. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής υπήρξε η δημιουργία ενός σύγχρονου μηχανισμού παρέμβασης, με δυνατότητες οργάνωσης μεγάλης κλίμακας εργοταξίων αυτεπιστασίας. Στα εργοτάξια αυτά αναπτύχθηκε σημαντική τεχνογνωσία σε όλες τις ειδικότητες και τις τεχνικές, με την υψηλή εξειδίκευση που είναι απαραίτητη για τη διεπιστημονική προσέγγιση των επεμβάσεων στις μνημειακές κατασκευές. Αυτό επιτάχυνε σημαντικά τον ρυθμό παρέμβασης και αποκατάστασης των φθορών που εκδηλώνονταν συνεχώς, ιδιαίτερα στο οχυρωματικό συγκρότημα, με αποτέλεσμα σήμερα να έχει ξεπεραστεί η ιδιαίτερα δυσμενής σχέση ρυθμού φθοράς - επεμβάσεων, που διαπιστωνόταν στα μέσα της δεκαετίας του 1990 27. Ήδη, μετά το 2000, προχωρεί το νέο ευρύτατο πρόγραμμα το οποίο ανατέθηκε στην «Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου» του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., εντάχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού στα έργα του Εθνικού Σκέλους του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το 2000-2006 και αφορά αφενός την αποκατάσταση των μεσαιο)νικο')ν μνημείου της πόλης της Ρόδου, αφετέρου την αποκατάσταση - ανάδειξη των μεσαιωνικών της 26. Τα προγράμματα αυτά, σύμφωνα με σχετική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, μετά από γνωμοδότηση του Κ.Α.Σ., ήταν: 1) Αποκατάσταση χερσαίου τμήματος οχυρώσεων και διαμόρφωση μεσαιωνικής τάφρου Ρόδου. 2) Αποκατάσταση θαλάσσιου τμήματος οχυρώσεων και μόλων μεσαιωνικού λιμανιού Ρόδου. 3) Αποκατάσταση - ανάδειξη μόλου και φρουρίου αγίου Νικολάου. 4) Αποκατάσταση μνημείων βορειοδυτικής περιοχής μεσαιωνικής πόλης Ρόδου. 5) Αποκατάσταση και διαμόρφωση βυζαντινών οχυρώσεων και μνημείων Κολλάκιου της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. 6) Αποκατάσταση - ανάδειξη παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών μνημείων Ρόδου. 7) Αποκατάσταση μνημείων περιοχής αγίου Παντελεήμονα. 27. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, «Μεσαιωνικές οχυρώσεις της πόλης της Ρόδου. Μεθοδολογία και αρχές επεμβάσεων», στο Ήπιες επεμβάσεις και προστασία ιστορικών κατασκευών, θεσσαλονίκη 2001, σ. 145-157, και Κ. Πιτιλάκης - Α. Σέξτος, «Ανάπτυξη ειδικού λογισμικού αποτύπωσης, κατηγοριοποίησης, βαθμονόμησης και ιεράρχησης των προβλημάτων στις οχυρώσεις της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου», στο Ήπιες επεμβάσεις και προστασία ιστορικών κατασκευών. Θεσσαλονίκη 2001. σ. 159-171.
οχυρώσεων 28. Στα προγράμματα αυτά περιλαμβάνονται μεγάλης κλίμακας έργα, που αναπτύσσονται σε πολεοδομικές ενότητες και χαρακτηρίζονται από τον γενικό στόχο του μετασχηματισμού του μνημειακού χώρου, με ανασχεδιασμό της ένταξης των αρχαιολογικών χώρων στον σημερινό πολεοδομικό ιστό. Στα πλαίσια του στόχου αυτού διαμορφώνεται μια νέα αντίληψη στην ερευνητική προσέγγιση και ανάδειξη των μνημείων, τα οποία αντιμετωπίζονται πλέον όχι ως μεμονωμένα στοιχεία, αλλά στα πλαίσια του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος αρχαιολογικού και αστικού χώρου αλλά και του φυσικού τοπίου, στις ιδιαίτερες συνθήκες του οποίου εντάχθηκαν αρχικά. Σε πρώτη φάση προγραμματίζεται να προχωρήσουν συνολικές παρεμβάσεις με «πιλοτικό» χαρακτήρα σε δύο επιλεγμένες, σαφώς προσδιορισμένες, περιοχές, που χαρακτηρίζονται από ιδιαιτερότητες στην εμφάνιση των προβλημάτων ανάδειξης των μνημείων που περιλαμβάνουν. Πρόκειται για τις περιοχές που αναπτύσσονται στις παρυφές του παραδοσιακού «παζαριού» της πόλης της τουρκοκρατίας, στις δύο απολήξεις του κεντρικού άξονα της ιπποτικής πόλης, της μεγάλης πλατείας (magna et communis platea). Στη νέα αυτή περίοδο, μετά το 1995, οι αρχές της αποκατάστασης στα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου διαμορφώνονται στους άξονες: 1) Ενίσχυση των μνημείων, χρησιμοποιώντας παραδοσιακές τεχνικές (λιθοδομές, ξύλινες ενισχύσεις) και απορρίπτοντας σταδιακά τις νεότερες μεθόδους της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος. Μετά από εξειδικευμένες 28. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 101-109. Μνημεία Μεσαιωνικής πόλης Ρόδου. ΥΠ.ΠΟ. - Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε.. Αρχαιολογικά έργα εκτελούμενα από επιστημονικές επιτροπές του Υπουργείου Πολιτισμού. Αθήνα 2003, σ. 58-59. Βλ. επίσης Η. Κόλλιας, «Το έργο της Επιτροπής Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου», στο Το έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης. Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού. Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογιμελέτες (στατικές, τεχνολογίας υλικών κλπ.), η χρήση σύγχρονων τεχνικών ενίσχυσης περιορίζεται σε αναστρέψιμες κατασκευές, για παράδειγμα τη χρήση μεταλλικών ανοξείδωτων ελκυστήρων ή τζινετιών από ράβδους και λάμες τιτανίου. Η διάκριση πλέον των νέων επεμβάσεων σε σχέση με τις αυθεντικές κατασκευές γίνεται σαφέστερη. Οι πάγιες γνώσεις των λιθοξόων και των κτιστών, που είχαν εξασκηθεί μέχρι και την ιταλική περίοδο (1912-1944) με την ανακατασκευή αρκετών μνημείων, όπως για παράδειγμα το παλάτι του μεγάλου μαγίστρου, εφαρμόστηκαν εκ νέου και το σύνολο των μαστόρων τις χρησιμοποιεί σήμερα με την ευκαιρία των έργων αποκατάστασης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Οι γνωστές τεχνικές των ιπποτικών λιθοδομών και της τουρκοκρατίας, η κατασκευή τόξων, θόλων, ανοιγμάτων με κυμάτια, τζακιών και άλλων διακοσμητικών στοιχείων εφαρμόζονται με υψηλή ποιότητα. Η βελτίωση εξάλλου της ποιότητας των κονιαμάτων με σύγχρονα υλικά (ρευστοποιητές, ίνες προπυλαινίου κλπ.) καθιστά τις λιθοδομές πολύ καλύτερες από τις αυθεντικές 29 Η χρήση των παραδοσιακών υλικών και τεχνικών στις ξύλινες κατασκευές από κυπαρίσσι ή κατράνι ερευνάται προσεκτικά (ξύλινες συνδέσεις με καβίλιες κλπ.) 30 και συνδυάζεται με σύγχρονα, όπως τη σύνθετη ξυλεία (π.χ. στις στέγες μεγάλων ανοιγμάτων) 31. Οι τεχνικές εξάλλου των σύγχρονων ξυλουργών με τα σύγχρονα υλικά (βίδες, ξυλόβιδες, μπουλόνια και ειδικές κόλλες) βελτιώνουν τις παραδοσιακές. Το ίδιο συμβαίνει και στις τεχνικές των σιδεράδων, καθώς τα σύγχρονα υλικά (ανοξείόωκών Έργων, Αθήνα 2006. σ. 251-271. 29. Ερευνητικό πρόγραμμα Μελέτη παραδοσιακών κονιαμάτων των μνημείων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, με υπεύθυνη την καθηγήτρια του Α.Π.Θ. κ. Ιωάννα Παπαγιάννη. 30. Στατικές μελέτες αρχοντικού τουρκοκρατίας και Αγά τζαμί από τις κ. Ε. Τσακανίκα και Κ. Αθανασιάδου. 31. Στατική μελέτη ιπποτικού καταλύματος της Ισπανίας από τις κ. Ε. Τσακανίκα και Κ. Αθανασιαδου.
τος χάλυβας, τιτάνιο κλπ.) συνδυάζονται με τα παραδοσιακά (μολύβι για τις στέγες, μπρούτζος για τις συνδέσεις κιόνων) και ενισχύουν τα μνημεία με μία καλύτερη προοπτική από αυτήν του χάλυβα 32. Πράγματι, στο θαλασσινό περιβάλλον της Ρόδου και στις έντονα πορώδεις λιθοδομές οξειδώνονται και δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στα μνημεία. Αναβιώνουν επίσης και άλλες τοπικές παραδοσιακές τεχνικές, οι οποίες συμβάλλουν στην ουσιαστική αποκατάσταση των μνημείων και των συνόλων, όπως τα βοτσαλωτά και τα κουρασάνια. Τα άφθονα βότσαλα, που στην ντοπιολαλιά ονομάζονται «χοχλάκια», αφθονούν στις παραλίες της Ρόδου και χρησιμοποιούνται στη διαμόρφωση των οδοστρωμάτων των δρόμων και των πλατειών. Η χρήση μάλιστα στρώσης από λάσπη αργιλώδους κοκκινοχώματος ως υπόστρωμα συμβάλλει και στην υγροπροστοσία των δρόμων (πίν. 22β). Η παραδοσιακή τεχνική της διαλογής των βότσαλων, της προετοιμασίας του υποστρώματος, της επίστρωσης της λάσπης, της τοποθέτησης των χοχλακιών και της τελικής διαμόρφωσης του οδοστρώματος, σε συνδυασμό με την κατασκευή όλων των υπόγειων δικτύων της σύχρονης πόλης, δίνουν θαυμάσια αποτελέσματα και αναβαθμίζουν το περιβάλλον της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Μια παραλλαγή της τεχνικής αυτής, με μικρότερα βότσαλα και δύο ή περισσότερα χρώματα, με τα οποία δημιουργούνται ποικίλα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια, και ασβεστοκονίαμα ως υπόστρωμα αντί του κοκκινοχώματος, χρησιμοποιείται στις αυλές και τα δωμάτια των σπιτιών και προσφέρει καταπληκτικά διακοσμητικά δάπεδα. Τα αντίστοιχα δάπεδα και δώματα από κουρασάνι θολωτών κυρίως κατασκευών δίνουν άριστα μονωτικά αλλά και αισθητικά αποτελέσματα (πίν. 22γ). Η πανάρχαια αυτή τεχνική, χρησιμοποιώντας τριμμένο κεραμίδι σε ψηφίδες και κεραμάλευρο, ασβέστη και νερό και ακολουθώντας μία ειδική διαδικασία προετοιμασίας των υλικών και του υποστρώματος, καθώς και συμπίεσης με παραδοσιακά εργαλεία για αρκετές ημέρες, κατασκευάζει υδατοστεγή κονιοδέματα, που προστατεύουν τα δώματα από τη βροχή. Αντίστοιχο παραδοσιακό μονωτικό υλικό, η «πατελιά». χρησιμοποιείται στα ξύλινα επίπεδα δώματα, συνηθισμένα στη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα. Η «πατελιά», ένα γκριζοπράσινο αργιλώδες χώμα, τοποθετείται κάθε φθινόπωρο σε μικρούς σωρούς στα ξύλινα δώματα και με τη βροχή διαλύεται και καλύπτει όλα τα κενά και τις ρωγμές, που δημιουργήθηκαν το καλοκαίρι. Έτσι πλέον παραμένουν αδιαπέραστα από το νερό καθ' όλη τη διάρκεια των βροχοπτώσεων. Η παράλληλη ενεργοποίηση των σύγχρονων τεχνολογικών γνώσεων για την εφαρμογή βελτιωμένων υλικών και τεχνικών στην υπηρεσία της αποκατάστασης των μνημείων οδήγησε στη συνεργασία με επιστημονικούς φορείς και πανεπιστήμια. Η ολοκλήρωση των περιβαλλοντικών μέτρων, που έχουν προβλεφθεί με ειδικά ερευνητικά προγράμματα για το σύνολο των ογκωδών επιχωματωμένων οχυρωματικών κατασκευών αλλά και για το χώρο της τάφρου, όπου αυτές εδράζονται, αναμένεται να επαναφέρει τη διαταραγμένη ισορροπία στο μνημειακό σύνολο 33. Το φρούριο του αγίου Νικολάου, αντίστοιχα, επιβαρύνεται με σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως ο θαλάσσιος άνεμος, ο έντονος κυματισμός και η ευαίσθητη γεωλογική σύσταση του εδάφους, τα οποία αντιμετωπίζονται με σύνθετες και διεπιστημονικές συνεργασίες και αποδίδουν, εκτός από τη σοβαρή αναλυτική τεκμηρίωση και χαρτογράφηση της παθολογίας των προβλημάτων, εντελώς εξειδικευμένες και τεκμηριωμένες προτάσεις 34. 32. Στατικές μελέτες τεμένους Σουλεϊμάν και Αγίας Κυριακής από τον πολιτικό μηχανικό Α. Χατζηδάκη. 33. Ερευνητικά προγράμματα Στερεωτικά προβλήματα οχυρώσεων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. με υπεύθυνο τον καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Κ. Πιτιλάκη. 34. Ό.π.. ειδικότερα η Σννολική μελέτη αντιμετώπισης των περίβαλλ.οντικών παραγόντων φθοράς του μεσαιωνικού φρουρίου του αγίου Νικολάου.
Ανάλογα παραδείγματα σύνθετων διεπιστημονικών μελετών εφαρμόζουμε σε. αστικά αρχοντικά και τζαμιά του 18ου και 19ου αιώνα με σύνθετο φέροντα οργανισμό από λιθοδομές και ξύλο με πλούσια ξυλόγλυπτη και ζωγραφική διακόσμηση. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται και στα ιπποτικά αστικά και εκκλησιαστικά μνημεία. Ιδιαίτερα χρήσιμη έχει φανεί στην πρακτική της Ρόδου η μελέτη των ιστορικών κονιαμάτων και προτείνονται νέα, συμβατά με τα παλιά, εμπλουτισμένα με σύγχρονα υλικά, που βελτιώνουν τη συμπεριφορά και παρατείνουν τη ζωή των μνημείων 35. 2) Ένταξη νέων χρήσεων, και ειδικότερα πολιτιστικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, συμβατών με τα μνημεία και απαραίτητων τόσο για τη ζωή των πολιτών, σύμφωνα με τις πολεοδομικές ανάγκες, όσο και για την πληροφόρηση των επισκεπτών. 3) Προσπάθεια λειτουργικής ένταξης των μνημείων στην πόλη (π.χ. Παναγία του Μπούργκου. Συσσίτιο, μεσαιωνική τάφρος), προσαρμοζόμενα ανάλογα με τις ανάγκες των πολιτών και των επισκεπτών, με κατάλληλη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου τους 36. Όσον αφορά τώρα το αναστηλωτικό πρόγραμμα της αποκατάστασης και ανάδειξης των μνημείων θρησκευτικής και αστικής αρχιτεκτονικής της μεσαιωνικής πόλης, στο πλαίσιο του οποίου προχώρησαν και ολοκληρώθηκαν σημαντικές παρεμβάσεις: Στην πρώτη ενότητα της βορειοδυτικής περιοχής της μεσαιωνικής πόλης και του Κολλάκιου εξελίσσεται ένα ευρύ πρόγραμμα ανάδει- ξης μνημείων και αρχαιολογικών χώρων 37 : Το αποκατεστημένο ορθόδοξο μοναστήρι του αγίου Γεωργίου του 14ου-15ου αιώνα 38, με το τετράκογχο καθολικό και τα κελιά του (Χάρτης μνημείων, αρ. 19) (πίν. 23α), χαρακτηριστικό παράδειγμα διαχρονικού μνημείου, δίνει τη δυνατότητα παράλληλης ανάδειξης των υπολειμμάτων μιας μεσοβυζαντινής εκκλησίας και του αίθριου μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής πάvω σε ένα αρχαίο σταυροδρόμι της ελληνιστικής Ιπποδάμειας πόλης 39 (πίν. 23β). Η ένταξη ενός κέντρου επιστημονικών συναντήσεων, λειτουργία που φαίνεται ιδιαίτερα ελκυστική, μπορεί να εγγυηθεί την αναβίωση του. Αλλωστε, αντίστοιχη δραστηριότητα διατηρούσε κατά την τουρκοκρατία ως ιεροδιδασκαλείο ή μεδρεσσές. Η συντήρηση του μικρού ναΐσκου του αγίου Μάρκου (Χάρτης μνημείων, αρ. 18) ανέδειξε τη σπάνια αρχιτεκτονική του ελεύθερου σταυρού με τρουλοκαμάρα, τις οικοδομικές του φάσεις και τον ενέταξε στο μνημειακό συγκρότημα του αγίου Γεωργίου, του αρχοντικού της τουρκοκρατίας και του ιδρύματος Marc de Montalembert με τον ιστορικό του κήπο 40. Στο συγκρότημα των αγίων Αποστόλων και του παλιού Συσσιτίου 41 (Χάρτης μνημείων, αρ. 22) οργανώθηκαν χώρος περιοδικών εκθέσεων της Δημοτικής Πινακοθήκης, δημοτικό αναψυκτήριο και, στην επισκέψιμη εκκλησία και την υπόγεια κρύπτη, παρουσίαση της ιστορίας και της αποκατάστασης του ιστορικού συνόλου, δραστηριότητες που είναι χρήσιμες στην πόλη και τις αγκάλιασαν οι κάτοικοι με ενθουσιασμό 42 (πίν. 24α, 24β). 35. Ό.π. (σημ. 29). 36. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 220-235. 37. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 112-135. 38. Gabriel, ό.π. (σημ. 10), σ. 206, και Α. Ορλάνδος; «Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία τη; Ρόδου», ΑΒΜΕ Στ' (1948). σ. 99-106. 39. Γ. Ντέλλας - Στ. Βλησίδης - Μ. Ζερλέντης, «Αποκατάσταση των εκκλησιών της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και πολιτιστική αξιοποίηση», στο Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου για τη Συντήρηση των Μνημείων της Μεσογείου (Ρόδος, 6-11 Μαΐου 1997), ο. 530-545. G. Dellas - Κ. Manousou-Della. «The transformation of the medieval city of Rhodes to a site of culture and citizens' education", στο Πρακτικά του 1st European Workshop (Βέροια, 27-29 Σεπτεμβρίου 2003), Fort med. Restoration and use of early Medieval fortifications in the east Mediterranean countries. Thessaloniki 2005. σ.219-225 και http://www.ec-fortmed.net. 40. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 128-129. 41. Γ. Ντέλλας. «Αγιοι Απόστολοι πόλεως Ρόδου», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση. τόμ. V. Αθήνα 1998, σ. 167-178. 42. Ντέλλας - Βλησίδης - Ζερλέντης, ό.π. (σημ. 39), και Μανούσου, ό.π. (σημ. I), ο. 124-125. 224.
Το αποκατεστημένο αρχοντικό του 18ου- 19ου αιώνα, με την εσωστρεφή σκιερή αυλή του και τη μουσουλμανική κρήνη, ενταγμένο σε ένα μεσαιωνικό δημόσιο κτίσμα με τετράπλευρο αίθριο, γνωστό ως κτίριο Villaragut, δίνει στους επισκέπτες την ευκαιρία γνωριμίας με την αστική αρχιτεκτονική και τον τρόπο ζωής της τουρκοκρατίας 43 (πίν. 25α). Η αποκατάσταση της νεοκλασικής κατοικίας του καδή ή παλιού μουσουλμανικού δικαστηρίου και η ανάδειξη του βυζαντινού πύργου του νότιου τείχους του Κολλάκιου, πάνω στον οποίο κτίσθηκε, δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσει το κοινό τη βυζαντινή αμυντική αρχιτεκτονική της Ρόδου και να ενταχθούν σε αυτά νέες χρήσεις, όπως χώροι περιοδικών εκθέσεων και πιθανώς ειδικοί ξενώνες 44 (πίν. 25β). Η διαμόρφωση και ανάδειξη της ανασκαφής του Αγίου Ιωάννη 45 (Χάρτης μνημείων, αρ. 16), που πρόσφατα ολοκληρώθηκε, σε συνδυασμό με την πρόσφατα αποφασισθείσα αποκατάσταση του επιβλητικού νεοκλασικού σχολείου, στο κέντρο της βορειοδυτικής περιοχής του Κολλάκιου, αποτελεί το σημαντικότερο έργο της περιοχής, το οποίο στοχεύει στην ένταξη των δύο μνημείων στο πλέγμα των αρχαιολογικών επισκέψιμων χώρων και στη ζωή της πόλης με νέες χρήσεις τους 46 (πίν. 26α, 26β). Η αναστήλωση του μιναρέ του μεγαλύτερου και ωραιότερου τεμένους του Σουλεϊμάν 47 (Χάρτης μνημείων, αρ. 21), η αποκατάσταση του οποίου και η συντήρηση των πλούσιων διακοσμήσεων του ολοκληρώθηκε το 2005, για να αποδοθεί ξανά στη λατρεία των μουσουλμάνων της Ρόδου, καθώς και τους επισκέπτες του νησιού 48 (πίν. 27). Το μόνο κτίριο της οδού Ιπποτών που δεν αναστήλωσαν οι Ιταλοί είναι το κατάλυμα της 43. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σημ. 17,19. 44. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σ. 112-113. Ντέλλας. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39). σ. 9. 45. Γ. Ντέλλας. «Οι μεγάλες ιπποτικές εκκλησίες της Ρόδου. Παναγία του Κάστρου. Αγιος Ιωάννης του Κολλάκιου. Παναγία του Μπούργκου», στην παρούσα έκδοση. 46. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 118-121. 47. Σ. Βογιατζής. «Το τέμενος του Σουλεϊμάν στη μεσαιω- Ισπανίας (Χάρτης μνημείων, αρ. 15). Σήμερα αποκαθίσταται η μεγαλύτερη αίθουσα αστικού κτιρίου της Ρόδου, με στόχο να στεγάσει ένα επισκέψιμο και πληρως εξοπλισμένο κατάλυμα, προκειμένου να αντιλαμβάνεται ο επισκέπτης την αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του 49 (πίν. 28). Αποκαθίσταται το αρχοντικό του 18ου και 19ου αώνα, σε άμεση επαφή με το μοναστήρι του αγίου Γεωργίου (Χάρτης μνημείων, αρ. 17), και θα αποτελέσει ένα ενιαίο σύνολο που θα συμβάλλει στην ιδιαίτερα σημαντική χρήση ενός μικρού κέντρου επιστημονικών συναντήσεων. Αποκαταστάθηκε το μικρό και χαριτωμένο τζαμί Χαμζά-μπεη, που αναδεικνύει την αρχιτεκτονική του για να αποτελέσει ένα μικρό κέντρο της γειτονιάς, όπως άλλωστε λειτουργούσαν πάντα τα τεμένη. Στη δεύτερη ενότητα, στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα της οβριακής συνοικίας, έχει αρχίσει εδώ και πολλά χρόνια μία συνολική παρέμβαση, ξεκινώντας από την επισκευή των κατοικών του δημοσίου, των κοινωφελών κτιρίων, την κατασκευή των υπογείων δικτύων και την αποκατάσταση των οδοστρωμάτων των δρόμων αλλά και τη διαμόρφωση των πλατειών. Στο πρόγραμμα, που βρίσκεται σε εξέλιξη, αποκαθίστανται τα μνημεία της γειτονιάς και διαμορφώνονται οι αρχαιολογικοί χώροι που είχαν αποκαλυφθεί παλαιότερα, καθώς και αυτοί που έρχονται σήμερα στο φως 50. Στην ιδιαίτερη περίπτωση του ιπποτικού ξενώνα της αγίας Αικατερίνης 51, η χρήση μελετήθηκε παράλληλα με την ολοκλήρωση της αποκατάστασης και τη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων του μνημείου. Η ένταξη του «Κέντρου Εκπαιδευτικών Αρχαιολογικών Προνική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση. 48. Μανούσου, ό.π. (σημ. 1). σ. 114-115, 122-123. 49. Κ. Κακακιοϋ - Μ. Γρύλλης. «Αποκατάσταση του καταλύματος της Ισπανίας στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση. 50. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σ. 136-139. 51. Αναπολιτάνος - Κάσδαγλη - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 8).
γραμμάτων» της 4ης Ε.Β.Α. (πίν. 29α) εμπλουτίζει το χαρακτήρα της βομβαρδισμένης και υποβαθμισμένης περιοχής κατοικίας, στην οποία διατηρήθηκε μέχρι σήμερα η εκπαιδευτική δραστηριότητα του Δημοτικού Σχολείου 52. Η διαχρονικότητα των μνημείων αλλά και των ακάλυπτων χώρων της περιοχής, ανάμεσα στους οποίους δεσπόζει η θεμελίωση της επιβλητικής ελληνιστικής οχύρωσης του μεγάλου λιμένος, εκφράζονται και στο περιεχόμενο των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που παράγονται ειδικά για τη Ρόδο. Σημαντική από άποψη εκπαιδευτικής σημασίας είναι και η πειραματική λειτουργία επισκέψιμων εργοταξίων κατά μήκος του περιπάτου της τάφρου, που ευαισθητοποιούν το κοινό όσον αφορά την έννοια της παλαιότητας, της φθοράς από φυσικούς και κοινωνικούς παράγοντες και της ανάγκης διαρκούς συντήρησης των μνημειακών κατασκευών. Η προστασία των ερειπίων της εκκλησίας της αγίας Αικατερίνης 53 (Χάρτης μνημείων, αρ. 51) και των υπολειμμάτων των σωζόμενων τοιχογραφιών με σύγχρονη τέντα (πίν. 29β) δίνει το στίγμα της εποχής μας και κινεί το ενδιαφέρον των επισκεπτών του διαχρονικού αρχαιολογικού χώρου γύρω από τον ξενώνα της αγίας Αικατερίνης για τη διαμόρφωση και την ανάδειξη των καταλοίπων της ελληνιστικής οχύρωσης και των εβραϊκών κτισμάτων της συναγωγής και της Alliance, που βομβαρδίστηκαν το 1943 54. Ιδιαίτερα η αποκατάσταση και η ανάδειξη των επιβλητικων ερειπίων της μεγάλης γοτθικής εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου 55 (Χάρτης μνημείων, αρ. 47), μετά την κατάργηση του οδικού άξονα που τη διέσχιζε από βορρά προς νότο (πίν. 30α), καθώς και η λειτουργία της ως στάσης ιστορικής αναδρομής και κοινόχρηστου χώρου ειδικών πολιτιστικών δραστηριοτήτων, όπως συναυλιών βυζαντινής και μεσαιωνικής μουσικής (πίν. 30β), έδωσαν μια βελτιωμένη ποιότητα επαφής των κατοίκων και των επισκεπτών στη σύγχρονη ζωή της πόλης 56. Η ανασκαφή του συγκροτήματος της Παναγιάς της Νίκης 57 (Χάρτης μνημείων, αρ. 50), που πρόσφατα αποκαλύφθηκε στη βορειοανατολική γωνία των οχυρώσεων, δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, διαμορφώνεται προκειμένου να είναι ελεύθερα επισκέψιμη στο κοινό, το οποίο και θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει την ιστορία ενός μνημείου που καταστράφηκε τρεις φορές κατά τον μεσαίωνα από τις επιθέσεις κυρίως των πολιορκητών της Ρόδου 58 (πίν. 31α). Η στερέωση και η διαμόρφωση της ερειπωμένης αταύτιστης εκκλησίας στην οδό Κισθινίου 59 (Χάρτης μνημείων, αρ. 52) ανέδειξε μια υποβαθμισμένη για χρόνια γωνιά της πόλης και έδωσε την αφορμή για την αρχαιολογική έρευνα ενός συγκροτήματος εκκλησιών, που πιθανώς σχετίζονται με την Παναγιά της Νίκης και τον Αγιο Παντελεήμονα 60 (πίν. 31 β). Επισκευάζεται και συντηρείται η συναγωγή Kahal Shalom, που λειτουργεί ως επισκέψιμο μνημείο-χώρος λατρείας των λίγων Εβραίων της Ρόδου και των πολυάριθμων επισκεπτών της. Η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε πολλά μέλη πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε αφανίστηκε. Στην κεντρική περιοχή της μεσαιωνικής πόλης, που περιλαμβάνει το βόρειο και νότιο τμήμα του μπούργκου, αποκαθίσταται ένα σύνολο μνημείων, στο πλαίσιο ενός αρχαιολογικού περιπάτου 61. 52. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), ο. 140-143.222-223. 53. Γ. Ψαρρή. «Νεότερα στοιχεία από την ανασκαφική έρευνα ανώνυμου βυζαντινού ναού στην οδό Θησέως, στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση. 54. Μανούσου-Ντέλλα, ό.πi. (σημ. 1). σ. 141-143. 55. Ντέλλας. ό.π. (σημ. 45). 56. Ντέλλας - Βλησίδης - 7.ερλέντης. ό.π. (σημ. 39). Μανούσου. ό.π, (σημ. 1), σ. 144-145, και Ντέλλας. Μανούσου- Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39) α. 2. 57. Η. Κόλλιας, «Αναζητώντας τα χαμένα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση. 58. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 146-147. 59. Η. Κόλλιας, ό.π. (σημ. 57). 60. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). σ. 148-149. 61. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). ο. 176-177.
Η αποκατάσταση του μοναστηριού του αγίου Αυγουστίνου 62 με το βομβαρδισμένο καθολικό, τη διαμορφωμένη αυλή του και την εκκλησία του αγίου Νικολάου (Χάρτης μνημείων, αρ. 35) (πίν. 32) μεταφέρουν τον επισκέπτη σε ένα μεσαιωνικό μοναστικό περιβάλλον, φορτωμένο με μνήμες που αναδύονται από την ιστορία και τις αρχιτεκτονικές φάσεις του 63. Η αυλή της αποκατεστημένης εκκλησίας του αρχαγγέλου Μιχαήλ (Χάρτης μνημείων, αρ. 38) μετατράπηκε σε μικρή κοινόχρηστη πλατεία με κρήνη και καθιστικό κάτω από μια παλιά γραμμιθιά και έδωσε ζωή σε μια απομονωμένη γειτονιά 64 (πίν. 33α). Η αποκατάσταση της ιπποτικής εκκλησίας των αγίων Θεοδώρων (Χάρτης μνημείων, αρ. 41) έδωσε τη δυνατότητα ανάδειξης της στους επισκέπτες κατά τη στάση τους στη διαμορφωμένη αυλή με κρήνη στην πορεία του αρχαιολογικού περιπάτου. Η αποκατάσταση της εκκλησίας της αγίας Αικατερίνης (Ιλκ-μιχράμπ) (Χάρτης μνημείων, αρ. 45) (πίν. 33β), με τις μοναδικές πρόσφατα συντηρημένες τοιχογραφίες της, μπορεί να αναδείξει την ροδίτικη ιπποτική ζωγραφική τέχνη του 15ου αιώνα 65. Στο κέντρο του παραδοσιακού παζαριού, στην εμπορική οδό Σωκράτους και σε όροφο, είναι κτισμένο από τις αρχές του 20ού αιώνα το Αγά τζαμί 66 (Χάρτης μνημείων, αρ. 26), το οποίο αποκαταστάθηκε (πίν. 34α), με σκοπό να στεγάσει μία σημαντική έκθεση για την ιστορία των μουσουλμανικών μνημείων της Ρόδου και τις πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης των έργων τέχνης που περιέχονται σ' αυτά 67, με τίτλο Η Ρόδος και το Ισλάμ. Το Σιαντριβάν τζαμί κατασκευάσθηκε το β' μισό του 19ου αι. πάνω από ένα παλιότερο τέμενος κοντά στην κεντρική πλατεία Ιπποκρά- τους και αποκαταστάθηκε (πίν. 34β) με παράλληλη συντήρηση του πλούσιου ζωγραφικού του διακόσμου 68. Η αποκατάσταση του χερσαίου τμήματος των οχυρώσεων και η ανάπλαση του ελεύθερου χώρου της τάφρου (πίν. 35, 36α, 36β) οδήγησαν στην ανάπτυξη ποικίλων δραστηριοτήτων κατά μήκος ενός αρχαιολογικού περιπάτου, με την ευρηματική πρωτοβουλία των χρηστών (πίν. 37α, 37β). Η οργανωμένη λειτουργία χώρων πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως το θέατρο «Μελίνα Μερκούρη», οι εκθεσιακοί χώροι στους προμαχώνες του αγίου Γεωργίου (πίν. 38α) και του Carretto και στο συγκρότημα των αιθουσών της πύλης d'amboise συνέβαλαν σε αυτόν τον σκοπό. Η οργάνωση υπαίθριων αρχαιολογικών και εκθεσιακών χώρων, όπως στις υδρευτικές και αποχετευτικές στοές της υποδομής της ελληνιστικής Ιπποδάμειας πόλης κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2000. με θέμα το «Αθάνατο Νερό», ενισχύει την ανάγνωση της ιστορίας ενός διαχρονικού χώρου 69 (πίν. 38β). Η αποκατάσταση του θαλάσσιου τμήματος των οχυρώσεων και των τριών μόλων των δύο κεντρικών λιμανιών (των Μύλων, του Naillac και του αγίου Νικολάου) 70. Η πειραματική ένταξη των αρχαιολογικών λειψάνων στον κοινόχρηστο χώρο διέλευσης και περιπάτου, με τη διαμόρφωση χαμηλωμένης πλατείας προ της κεντρικής θαλασσινής πύλης του μεσαιωνικού λιμανιού, είναι αρκετά επιτυχής και συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των πολιτών για την προστασία - ανάδειξη τους 71 (πίν. 39). Στο πλαίσιο, τέλος, του ολοκληρωμένου «Σχεδίου προστασίας - διαμόρφωσης - ανάδειξης του μνημειακού συνόλου των μεσαιωνικών οχυρώσεων της πόλης της Ρόδου», που εγκρί- 62. Γ. Ντέλλας, «Νέα στοιχεία για ένα μοναστήρι στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», ΔΧΑΕ. περ. Δ'. τόμ. ΚΑ' (2000). ο. 43-54. 63. Ντέλλας - Βλησίδης - Ζερλέντης. ό.π. (σημ. 39). και Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 180-181. 64. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 184-185. 65. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). ο. 182-183. 66. Ρ. Οικονομίδου. «Τέμενος Μεχμέτ Αγά. Ιστορική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση», στην παρούσα έκδοση. 67. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39). σ. 9-10. 68. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39), σ. 10. 69. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 150-163. 70. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 166-173. 71. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). σ. 164-165. 174-175.
θηκέ τον Οκτώβρη του 2002 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, προδιαγράφεται το μέλλον της παρέμβασης συνολικής αναβάθμισης του οχυρωματικού συνόλου, τουλάχιστον για την επόμενη εικοσαετία. Στον σχεδιασμό αυτό περιλαμβάνονται τα θαλασσινά τείχη με τους τρεις οχυρωμένους μόλους και η βυζαντινή οχύρωση ως δυναμικό στοιχείο, το οποίο διατηρείται σε ανασκαφικούς χώρους ή ενσωματώνεται σε νεότερες κατασκευές. Αξονας ανάδειξης των χερσαίων οχυρώσεων είναι ο χώρος της τάφρου, στο εσωτερικό της οποίας επιχειρούνται εναλλαγές στην αξιοποίηση του αρχαιολογικού, του φυσικού και του μνημειακού της χαρακτήρα. Η θεατρική λειτουργία θεωρείται απολύτως συμβατή με τον χαρακτήρα ανάδειξης των χώρων της τάφρου. Θεατρικά δρώμενα ή και θέατρο δρόμου είναι δυνατόν να προσαρμόζονται στα διάφορα τμήματα και στις διαπλατύνσεις του γραμμικώς εξελισσόμενου περιπάτου. Η ένταξη μιας οργανωμένης θεατρικής εγκατάστασης, υψηλής ποιότητας ως προς τον σχεδιασμό και την κατασκευή, προκύπτει ως ανάγκη κοινωνική και πολιτιστική για την πόλη της Ρόδου. Η ένταξη του νέου μόνιμου υπαίθριου θεάτρου «Μελίνα Μερκούρη» (Χάρτης μνημείων, αρ. 54) ολοκληρώθηκε το 2003, στο πλαίσιο της υποδειγματικής επέμβασης που βρίσκεται σε εξέλιξη στους τομείς της Ιταλίας και της Προβηγκίας. Ο χώρος θέασης, εναρμονιζόμενος με την ευρύτερη λειτουργία του αρχαιολογικού χώρου, διαχέεται στο φυσικό τοπίο, έτσι ώστε να επιτρέπει τις οπτικές φυγές που είχε πάντα και προς τις δύο πλευρές της συνέχειας του περιπάτου 72 (πίν. 40α, 40β, 40γ). Για την ολοκλήρωση των διαμορφώσεων στον πυθμένα του αρχαιολογικού χώρου, με τα ανάγλυφα απομεινάρια της υποδομής της ελληνιστικής περιόδου βαθιά χαραγμένα από τη συστηματική μεσαιωνική λατόμευση, είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος των πολυάριθμων χρηστών της Ρόδου, πολιτών και επισκεπτών 73. Τμήμα του υπό αναστήλωση φρουρίου του αγίου Νικολάου (Χάρτης μνημείων, αρ. 56), στο οποίο τοποθετήθηκε πρόπλασμα του οχυρού και ενημερωτικό οπτικοακουστικό πρόγραμμα, είναι ανοικτό στο κοινό από το Σεπτέμβριο του 1998 74 (πίν. 41α, 41β). Τον Ιούνιο του 2002, στο πλαίσιο των «Ανοικτών Ημερών» του Υπουργείου Πολιτισμού, διαμορφώθηκε ως επισκέψιμο το νοτιότερο τμήμα της εκτεταμένης διαχρονικής ανασκαφής του μόλου των Μύλων (Χάρτης μνημείων, αρ. 53). ενώ παράλληλα λειτούργησε και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της 4ης Ε.Β.Α. «Ιστορία μιας ανασκαφής. Από τον αρχικό σχεδιασμό στην τελική παρουσίαση», που είχε την ενθουσιώδη ανταπόκριση του κοινού της Ρόδου 75 (πίν. 42α, 42β). Η προοπτική του μετασχηματισμού του μνημειακού χώρου σε περιοχές μέσα στις οποίες οι πολίτες έχουν την ευκαιρία να ζουν, να κινούνται, να διασκεδάζουν και να εκπαιδεύονται, πλουτίζοντας συναισθηματικά, είναι καθοριστική για το μέλλον του εξαιρετικού δείγματος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που αντιπροσωπεύει η τειχισμένη πόλη της Ρόδου. 72. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39), σ. 12. 73. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39). σ. 12. 74. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 226-227. και Ντέλλας. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39), σ. 5. 75. Τυπώθηκε και σε ενημερωτικό φυλλάδιο, στο πλαίσιο των εορτών «Ανοικτές Ημέρες» του ΥΠ.ΠΟ.. στις 1 και 2 Ιουνίου 2002. και Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39), σ. 5-6.
Principles for the Restoration and Enhancement of Monuments in the Medieval Town of Rhodes Katerina Manoussou-Della, Giorgos Dellas In 1985, at the time when Greece signed the Granada Convention for the "Protection of the Architectural Heritage in Europe", began the comprehensive intervention in the fortified medieval town of Rhodes and the competent governmental and local authorities undertook coordinated action for the restoration and enhancement of the historic centre, under a Planning Contract signed by the Ministry of Culture, the Archaeological Receipts Fund and the Municipality of Rhodes. For the first time in the management of this aggregate of monuments an interdisciplinary team was called to confront the composite problems of the historic settlement. The innovative aspect of the interventions was that they were based on thorough documentation and study of the structural development of the buildings and town. Before long considerable expertise in the field of conservationrestoration field of monumental structures of Rhodes was acquired. The development of a fresh approach for the new reality of the historic settlement emerges as a composite formed by the post-war development of the urban environment and contemporary perceptions for the integration of monuments into modern life and led to an initiative by the local Ephorate of Byzantine Antiquities. Thus, after 1995, the Ephorate undertook large-scale interventions in the monumental complex, in two specific and specialised restoration programmes: the "Restoration Programme of Byzantine Churches in the Town of Rhodes" and the "Restoration Programme of the Medieval Fortifications in the Town of Rhodes". Restoration projects such as the rehabilitation of the impressive ruins of Santa Maria del Borgo (the gothic "Split Church"), after the interruption of traffic which passed through it, and undertaken when the installation of new drains in the area supplied the opportunity, were realized with the collaboration of the local authorities. After 1998 these projects expanded to include more listed buildings- such as the fort and mole of Saint Nicholas, the landward fortifications and the archaeological site of the medieval moat, the harbour fortifications, the Naillac mole and the mole of the Windmills. Within the historic centre, the Early Byzantine walls of the Collachio, the area from the Grand Master's Palace to the bastion of Saint George and the "Ano Ovriaki" (Upper Jewish) quarter, from Santa Maria del Borgo to Our Lady of Victory and the Carretto bastion, were also included. The establishment of the "Committee of Supervision of Works on the Monuments of the Medieval Town of Rhodes" of the Fund of Credit Management for Archaeological Projects" (T.D.P.E.A.E.) of the Ministry of Culture was a significant step which acknowledged that it was of the utmost importance to continue with these large-scale restoration projects- whether they could be funded by the special European Union programmes or not. In the summer of 2000 the entire archaeological promenade of the moat circling the landward part of the medieval fortifications became for the first time accessible to the public: it was the first restoration programme of such scale to be completed by the Greek government since the Annexation of the Dodecanese Islands by Greece. Within the extensive "Restoration of the Monuments in the Medieval Town of Rhodes" programme, important works went ahead alongside large-scale landscaping and an effort to integrate the function of monuments to the urban grid of the medieval town.
It is now clear that the complex problems of settlements composed of listed monuments can only be dealt with through coordination of all responsible authorities, thus ensuring public awareness for the new role of monuments in modern urban life. In the case of the medieval town of Rhodes, after 1985, the initially theoretical approach for socialization of monuments and the need for an organised intervention on the historic centre, at the urban and architectural level, was turned into action in less than a decade. In the even more expanded programmes which are are already in progress after the year 2000, in a coordinated action by local authorities after a pioneering intervention by the Ministry of Culture, are included projects handling substantial urban units. The general aim of altering the aspect of monumental setting through modifications in the integration of archaeological sites in the actual urban grid, has contributed to fresh thinking in the investigation and rehabilitation of the monuments. They are handled not as individual structures but as elements of a broader archaeological and urban setting, and the natural environment they were originally adapted to. It is clear that the experience gained through 16 years of organised intervention in the town, has opened the prospect for the transformation of monumental space into areas where the public will have free access; and will be decisive for the future of the comprehensive conservation of this World Heritage City. The fundamental objective of the coexistence of monuments of all periods in the contemporary city as vibrant features which will improve the quality of life must be a priority of urban planning. "Active protection" is the important element that will ensure continuity in the conservation of the visible remnants of the past, as dynamic elements in the future of a historic town.
α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Ο ξενώνας της αγίας Αικατερίνης πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Η μεγάλη αίθουσα του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης μετά τις εργασίες αποκατάστασης.