CAMILO CASTELO BRANCO ΟΛΕΘΡΙΟΣ ΕΡΩΤΑΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ. Μετάφραση-Επίμετρο-Σημειώσεις ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ

CAMILO CASTELO BRANCO ΟΛΕΘΡΙΟΣ ΕΡΩΤΑΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Μετάφραση-Επίμετρο-Σημειώσεις ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΑΘΗΝΑ 2011

ΝΕΦΕΛΗ / ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΑΣΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Τίτλος πρωτοτύπου: Amor de Perdiçᾶo, 1861 Σύμβουλος έκδοσης: Έφη Κορομηλά Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική συμβολή του Υπουργείου Πολιτισμού της Πορτογαλίας (Ιnstituto Português do Livro e das Bibliotecas) Σχέδιο εξωφύλλου: Σωτήρης Λιούκρας Μακέτα εξωφύλλου: Π. Δουβίτσας, Δ. Στεβής ISBN: 978-960-211-996-9 Για την ελληνική γλώσσα: Eκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ και Μαρία Παπαδήμα Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr

ΕΙΣΑΓΩΓΉ Ξεφυλλίζοντας τα παλαιά κατάστιχα των μητρώων της φυλακής του Εφετείου του Πόρτο, διάβασα στο μητρώο όπου καταγράφονται οι εισαγωγές των φυλακισμένων από το 1803 έως το 1805, στη σελίδα 232, τα ακόλουθα: Σιμάο Αντόνιο Μποτέλιο, κατά δήλωσή του ανύπανδρος, φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα, γεννημένος στη Λισαβόνα, ο οποίος σπούδαζε τη στιγμή της σύλληψής του στο Βιζέου, ηλικίας δεκαοκτώ ετών, γιος του Ντομίνγκος Ζοζέ Μποτέλιο και της Ντόνα Ρίτα Πρεσιόζα Καλντεϊράο Καστέλο Μπράνκο. Μεσαίο ανάστημα, πρόσωπο ωοειδές, μάτια καστανά, μαλλιά και γένια μαύρα, ντυμένος με σακάκι από μπλε τσόχα, γιλέκο από χρωματιστό βελούδο και παντελόνι τουίντ. Υπογράφω αυτή την εισαγωγή Φιλίπε Μορέιρα Ντίας. Στο αριστερό περιθώριο της σελίδας είναι γραμμένο: Έφυγε για την Ινδία στις 17 Μαρτίου 1807. 7

Δεν θα υπερέβαλλα ως προς την ευαισθησία του αναγνώστη μου, αν έλεγα ότι το κάτεργο για έναν νεαρό μόλις δεκαοκτώ ετών θα του προξενούσε αφόρητο πόνο. Δεκαοκτώ ετών! Η χρυσαφένια και κόκκινη λάμψη της αυγής της ζωής! Τα στολίδια της καρδιάς που δεν σκέφτεται ακόμη τους καρπούς και μεθάει ολόκληρη από το άρωμα των λουλουδιών! Δεκαοκτώ ετών! Ο έρωτας σ αυτή την ηλικία! Η μετάβαση από τους κόλπους της οικογένειας, την αγκαλιά της μητέρας, τα φιλιά των αδελφών, στις πιο γλυκές θωπείες της παρθένου, που ανθίζει δίπλα του σαν λουλούδι της ίδιας άνοιξης, με τα ίδια αρώματα, την ίδια στιγμή της ζωής! Δεκαοκτώ ετών! Εξόριστος από την πατρίδα, από την αγάπη, από την οικογένεια! Ποτέ πια ο ουρανός της Πορτογαλίας, ούτε ελευθερία ούτε αδέλφια ούτε μητέρα ούτε τιμή ούτε αξιοπρέπεια ούτε ένας φίλος Είναι λυπηρό! Ο αναγνώστης ασφαλώς θα λυπόταν. Και η αναγνώστρια, αν της έλεγαν σε λιγότερο από μία γραμμή την ιστορία αυτών των δεκαοκτώ χρόνων, θα έκλαιγε! Αγάπησε, οδηγήθηκε στο χαμό και πέθανε αγαπώντας. Ιδού η ιστορία. Μια τέτοια ιστορία μπορεί άραγε μια γυναίκα αυτό το πλάσμα το υπέροχα καμωμένο για όλη τη γλυκύτητα της ευσπλαχνίας, που κάποιες φορές φέρνει μαζί του από τον ουρανό μια αχτίδα της θείας φιλευσπλαχνίας να την ακού- 8

σει με μάτια στεγνά; Η αναγνώστριά μου, τρυφερή φίλη όλων των δυστυχισμένων, δεν θα έκλαιγε άραγε αν της έλεγαν ότι το καημένο το παλικάρι έχασε τιμή, όνομα, πατρίδα, ελευθερία, αδελφές, μητέρα, ζωή, όλα, για την πρώτη γυναίκα που ξύπνησε τις αθώες του επιθυμίες; Θα έκλαιγε, σίγουρα θα έκλαιγε, αν μπορούσα να της πω για την οδυνηρή ταραχή που μου προκάλεσαν αυτές οι γραμμές, τις οποίες αναζήτησα επιμελώς και διάβασα με πίκρα, με σεβασμό και συνάμα με μίσος! Ναι, μίσος Όταν έρθει η ώρα θα δείτε αν αυτό το μίσος είναι συγχωρητέο ή μήπως θα ήταν προτιμότερο να είχα εγκαταλείψει αυτή την ιστορία, που θα επισύρει εναντίον μου το μένος αυτών των παγερών κριτών της καρδιάς, καθώς επίσης και τις καταδίκες που θα προφέρω ενάντια στην ψεύτικη αρετή των ανθρώπων που γίνονται βάρβαροι στο όνομα της τιμής τους. 9

ΚΕΦΆΛΑΙΟ Ι O Ντομίνγκος Ζοζέ Κορέια Μποτέλιο ντε Μεσκίτα Μενέζες, άντρας από αριστοκρατική γενιά, από τις πιο παλιές οικογένειες της Βίλα Ρεάλ, πόλης στην περιοχή του Τρας-ους-Μόντες, ήταν το 1779 εξωτερικός δικαστής 1 στο Κασκάις, και την ίδια εκείνη χρονιά παντρεύτηκε μια κυρία του παλατιού, την Ντόνα Ρίτα Τερέζα Μαργαρίτα Πρεσιόζα ντα Βέιγκα Καλντεϊράο Καστέλο Μπράνκο, θυγατέρα ενός αξιωματικού του ιππικού και εγγονή ενός άλλου αξιωματικού, του Αντόνιο ντε Αζεβέδο Καστέλο Μπράνκο Περέιρα ντα Σίλβα, γνωστού για την ευγενική του καταγωγή αλλά και για ένα πολύτιμο, στον καιρό του, βιβλίο γύρω από την τέχνη του πολέμου. Δέκα χρόνια κακότυχου έρωτα έζησε στη Λισαβόνα ο επαρχιώτης νομικός. Για να εμπνεύσει τον 1. Σε αντίθεση με τον δικαστή της περιφέρειας που διοριζόταν από την εκάστοτε περιφέρεια, ο εξωτερικός δικαστής διοριζόταν από τον βασιλιά και είχε μεγαλύτερη αμεροληψία. (Σ.τ.Μ.) 11

έρωτα στην όμορφη κυρία επί των τιμών της Ντόνα Μαρία Α του έλειπαν τα φυσικά προσόντα: ο Ντομίνγκος Μποτέλιο ήταν εξαιρετικά άσχημος. Για να αποτελέσει επίσης ενδιαφέρουσα περίπτωση γαμπρού για μια δευτερότοκη θυγατέρα του έλειπαν τα οικονομικά προσόντα: τα περιουσιακά του στοιχεία δεν ξεπερνούσαν τα τριάντα χιλιάδες κρουζάδος σε ιδιοκτησίες στην περιοχή του Ντόρο. Τα πνευματικά του χαρίσματα δεν ήταν σπουδαία: η ευφυΐα του ήταν από τις πλέον μέτριες και οι συμφοιτητές του τού είχαν δώσει το παρατσούκλι Μπρόκας, με το οποίο είναι γνωστοί ακόμη και σήμερα οι απόγονοί του στη Βίλα Ρεάλ. Καλώς ή κακώς, το όνομα Μπρόκας φέρεται να προέρχεται από το broa [καλαμπόκι]. Οι συμφοιτητές του υπονοούσαν ότι οι άξεστοι τρόποι του οφείλονταν στο πολύ καλαμποκίσιο ψωμί που είχε καταναλώσει στη γενέτειρά του. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο πρέπει ωστόσο να είχε κάποια κλίση, και πράγματι είχε. Ήταν εξαιρετικός φλαουτίστας. Στον καιρό του ήταν πρώτο φλάουτο και παίζοντας φλάουτο κατάφερε να επιβιώσει στην Κοΐμπρα για δύο χρόνια, κατά τα οποία ο πατέρας του τού είχε κόψει το μηνιάτικο, γιατί τα έσοδα του σπιτιού δεν έφταναν για να αποφυλακιστεί ο άλλος του γιος που είχε καταδικαστεί για δολοφονία. 2 2. Πάνε είκοσι χρόνια που άκουσα από έναν αυτόπτη μάρτυρα το ιστορικό της δολοφονίας. Ήταν Μεγάλη Πέμπτη. Ο Μάρκος Μποτέλιο, αδελφός του Ντομίνγκος, βρισκόταν στην εκκλησία του Σάο Φρανσίσκο για τη λειτουρ- 12

Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο τελείωσε τις σπουδές του το 1767 και πήγε να εργασθεί στο Ανώτατο Δικαστήριο του Βασιλείου, όπως ήταν το συνηθισμένο ξεκίνημα όσων επιθυμούσαν να σταδιοδρομήσουν στον δικαστικό κλάδο. Ο Φερνάο Μποτέλιο, πατέρας του νομικού, είχε γνωρίσει πολύ καλή υποδοχή στη Λισαβόνα, κυρίως από τον δούκα του Αβέιρο, του οποίου η εκτίμηση λίγο έλειψε να του στοιχίσει το κεφάλι κατά την απόπειρα της βασιλοκτονίας του 1758. Ο επαρχιώτης βγήκε από τα μπουντρούμια της Ζουνκέιρα καθαρός από την κηλίδα της ντροπής και μάλιστα απολαμβάνοντας την εύνοια του κόμη του Οέιρας, καθότι είχε πάρει το μέρος του στην προσπάθειά του να αποδείξει την υπεροχή της καταγωγής του απέναντι σ αυτή των Πίντο Κοέλιο της οδού Μπονζαρντίν του Πόρτο: υπόγία και αντάλλασσε ματιές με την αγαπημένη του, η οποία ήταν ιδιαιτέρως φιλάρεσκη. Σε άλλο σημείο της εκκλησίας, με το βλέμμα και την καρδιά καρφωμένα στην ίδια γυναίκα, βρισκόταν ένας υπολοχαγός του πεζικού. Ο Μάρκος συγκράτησε τη ζήλια του μέχρι το τέλος της λειτουργίας των Παθών. Βγαίνοντας από την εκκλησία, κοίταξε στα μάτια τον στρατιωτικό και τον προκάλεσε. Ο υπολοχαγός τράβηξε το ξίφος του και ο αριστοκράτης το σπαθί του. Διασταύρωσαν τα σπαθιά τους για αρκετή ώρα χωρίς να χυθεί αίμα. Οι φίλοι τους είχαν καταφέρει να τους ηρεμήσουν, όταν ο Λουίς Μποτέλιο, ένας άλλος αδελφός του Μάρκος, άδειασε την καραμπίνα του στο στήθος του υπολοχαγού και τον ξάπλωσε νεκρό στην είσοδο της «Ρούα ντο Ζόγκο ντα Μπόλα». Ο δολοφόνος αποφυλακίστηκε με βασιλική χάρη. (Σ.τ.Σ.) 13

θεση γελοία, αλλά πολύκροτη, η οποία προκλήθηκε από την άρνηση του αριστοκράτη από το Πόρτο να δώσει τη θυγατέρα του στον γιο τού Σεμπαστιάο Ζοζέ ντε Καρβάλιο. Τα τεχνάσματα που χρησιμοποίησε ο φλαουτίστας νομικός για να αποκτήσει την εύνοια της Ντόνα Μαρία Α και του Πέδρο Γ δεν τα γνωρίζω. Η παράδοση λέει ότι έκανε τη βασίλισσα να γελάει με τα αστεία του και ίσως και με τις γκριμάτσες του, που ήταν ό,τι καλύτερο διέθετε το πνεύμα του. Το βέβαιο είναι ότι ο Ντομίνγκος Μποτέλιο σύχναζε στο παλάτι και ότι η βασίλισσα του έδινε από το πουγκί της έναν πολύ γενναιόδωρο μισθό, που έκανε τον υποψήφιο εξωτερικό δικαστή να ξεχαστεί ο ίδιος και να ξεχάσει τόσο το μέλλον του όσο και τον υπουργό Δικαιοσύνης, ο οποίος, μετά από επαναλαμβανόμενες οχλήσεις, του είχε δώσει βάσει των τίτλων του τη θέση του εξωτερικού δικαστή του Κασκάις. Είπαμε ήδη ότι δοκίμασε τους έρωτες του παλατιού, όχι γράφοντας στίχους όπως ο Λουίς ντε Καμόενς 3 ή ο Μπερναρντίν Ριμπέιρο, 4 αλλά ερωτοτροπώντας με την επαρχιώτικη πρόζα του και κερδίζοντας την εύνοια της βασίλισσας στην προσπάθειά 3. Luis de Camoens (1524-1579): εθνικός ποιητής της Πορτογαλίας, συγγραφέας τoυ έπους Lusiadas. Στη νεότητά του έζησε στην πορτογαλική Αυλή, από την οποία εξεδιώχθη διότι ερωτεύτηκε την Ντόνα Μαρία. (Σ.τ.Μ.) 4. Bernardin Ribeiro (1482-1552): ποιητής της πορτογαλικής Αυλής. Γνωστός για το έργο του Saudades ή Menina e moça. (Σ.τ.Μ.) 14

του να μαλακώσει την αντίσταση της καλής του. Θα πρέπει τελικά να ήταν ευτυχής ο «ντουτόρ 5 - φάρσας», παρατσούκλι με το οποίο ήταν γνωστός στην Αυλή, μη διαταράσσοντας τη δυσαρμονία που υπάρχει μεταξύ ταλέντου και ευτυχίας. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο παντρεύτηκε την Ντόνα Ρίτα Πρεσιόζα. Η Ρίτα ήταν μια καλλονή που ακόμη και στα πενήντα της χρόνια μπορούσε να καυχιέται γι αυτό. Δεν είχε άλλη προίκα πέρα από μια σειρά προγόνους, άλλους επισκόπους, άλλους στρατηγούς, και ανάμεσά τους κάποιον που πέθανε τσιγαριστός σ ένα καζάνι δεν ξέρω σε ποια αραβική επαρχία, μια δόξα, στ αλήθεια, κάπως καυτή, αλλά τόσο σπουδαία, ώστε οι απόγονοι αυτού του τσιγαριστού στρατηγού ονομάστηκαν Καζανάδες. 6 Η κυρία του παλατιού δεν υπήρξε ευτυχής με τον σύζυγό της. Τη βασάνιζε η νοσταλγία της Αυλής, της μεγαλοπρέπειας των βασιλικών διαμερισμάτων και των τερπνών και τρυφηλών ερώτων που είχε θυσιάσει στο καπρίτσιο της βασίλισσας. Αυτή η θλιβερή ζωή δεν την εμπόδισε ωστόσο να αποκτήσει δύο γιους και τρεις κόρες. Ο μεγαλύτερος ήταν ο Μανουέλ, ο δεύτερος ο Σιμάο. Από τα κορίτσια, η πρώτη ήταν η Μαρία, η δεύτερη η Άννα και η τε- 5. doutor: τιμητικός τίτλος που αποδίδεται ακόμη και σήμερα στους πτυχιούχους των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και/ή στους κατόχους διδακτορικών τίτλων. (Σ.τ.Μ.) 6. Απέδωσα έτσι το όνομα Caldeirᾶo: καζάνι. (Σ.τ.Μ.) 15

λευταία είχε το όνομα της μητέρας της και κάποια ίχνη της ομορφιάς της. Ο εξωτερικός δικαστής του Κασκάις, επιζητώντας μια πιο σημαντική θέση, έμενε το 1784 στη Λισαβόνα, στην ενορία της Αζούδα. Τη χρονιά εκείνη γεννήθηκε ο Σιμάο, το προτελευταίο από τα παιδιά του. Επέτυχε, τελικά, χάρη στην τύχη η οποία τον ακολουθούσε πάντα, μετάθεση για τη Βίλα Ρεάλ, που ήταν η μέγιστη φιλοδοξία του. Όλη η αριστοκρατία της πόλης ήρθε να προϋπαντήσει τον συμπατριώτη της μια λεύγα απόσταση από τη Βίλα Ρεάλ. Κάθε οικογένεια είχε την άμαξά της με το οικόσημό της. Η άμαξα των Κορέιας ντε Μεσκίτα ήταν η πιο απαρχαιωμένη στην όψη, και οι λιβρέες των υπηρετών οι πιο φθαρμένες και σκοροφαγωμένες όλης της συνοδείας. Η Ντόνα Ρίτα, βλέποντας τις άμαξες στη σειρά, στερέωσε στο δεξί της μάτι το μεγάλο χρυσό ματογυάλι της και είπε: «Ε, Μενέζες, τι είναι αυτό που βλέπω;» «Οι φίλοι και οι συγγενείς μας που ήρθαν να μας προϋπαντήσουν». «Σε τι αιώνα βρισκόμαστε εδώ σ αυτά τα βουνά;» ρώτησε η κυρία του παλατιού. «Σε τι αιώνα; Στον δέκατο όγδοο, όπως και στη Λισαβόνα». «Α, ναι; Νόμιζα ότι εδώ ο χρόνος είχε σταματήσει στον δωδέκατο αιώνα...» Ο σύζυγος θεώρησε ότι έπρεπε να γελάσει με το αστείο, αν και δεν ήταν πολύ κολακευτικό γι αυτόν. 16

Ο Φερνάο Μποτέλιο, ο πατέρας του εξωτερικού δικαστή, φάνηκε επικεφαλής της πομπής για να δώσει το χέρι στη νύφη του, που κατέβηκε από την άμαξά της, και να την οδηγήσει στην άμαξα του οίκου του. Η Ντόνα Ρίτα, προτού δει το πρόσωπο του πεθερού της, κοίταξε με το οπλισμένο μάτι της τους ατσάλινους κρίκους και το διχτάκι της περούκας. Αργότερα θα έλεγε ότι οι αριστοκράτες της Βίλα Ρεάλ ήταν πιο βρόμικοι κι από τους καρβουνιάρηδες της Λισαβόνας. Πριν μπει στην προγονική άμαξα του συζύγου της, ρώτησε, με την πιο επιτηδευμένη σοβαρότητα, μήπως διέτρεχε κίνδυνο μπαίνοντας σε μια τέτοια αρχαιότητα. Ο Φερνάο Μποτέλιο διαβεβαίωσε τη νύφη του ότι η άμαξά του δεν ήταν ακόμη εκατό χρόνων και τα μουλάρια του δεν είχαν περάσει τα τριάντα. Το υπεροπτικό ύφος με το οποίο δέχτηκε τις τιμές της αριστοκρατίας παλιά αριστοκρατία που είχε έρθει στην περιοχή από την εποχή του Ντον Ντινίς, ιδρυτή της πόλης έκανε τον νεότερο της πομπής που ζούσε ακόμη πριν από δώδεκα χρόνια να μου πει: «Ξέραμε ότι ήταν κυρία επί των τιμών της Ντόνα Μαρία Α, αλλά η έπαρση με την οποία μας αντιμετώπισε μας έκανε να σκεφτούμε ότι επρόκειτο για τη βασίλισσα αυτοπροσώπως». Όταν η πομπή έφτασε στο ύψος της Σενιόρα ντε Αλμουδένα, άρχισαν να χτυπούν όλες οι καμπάνες της περιοχής. Η Ντόνα Ρίτα είπε στον σύζυγό της ότι η υποδοχή με τις καμπάνες ήταν η πλέον θορυβώδης και φτηνή που θα μπορούσε να υπάρξει. 17

Έφτασαν στην πόρτα του παλιού σπιτιού του Φερνάο Μποτέλιο. Η κυρία του παλατιού κοίταξε την πρόσοψη του κτιρίου και μονολόγησε: «Ωραία κατοικία για κάποια που ανατράφηκε στα παλάτια της Μάφρα και της Σίντρα, της Μπεϊνπόστα και της Κελούς» 7 Μετά από λίγες μέρες, η Ντόνα Ρίτα είπε στον σύζυγό της ότι φοβόταν μην την καταβροχθίσουν οι αρουραίοι, ότι αυτό το σπίτι ήταν φωλιά άγριων ζώων, ότι τα ταβάνια ήταν έτοιμα να πέσουν, ότι οι τοίχοι δεν θα άντεχαν στο χειμώνα και ότι οι κανόνες της συζυγικής ευταξίας δεν μπορούσαν να υποχρεώσουν μια λεπτεπίλεπτη σύζυγο, συνηθισμένη στα μαξιλάρια των βασιλικών παλατιών, να πεθάνει από το κρύο. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο υπάκουσε στις επιταγές της συζύγου του και ξεκίνησε την κατασκευή ενός καινούργιου αρχοντικού. Οι οικονομίες του τού έφταναν ίσα ίσα για τα θεμέλια. Έγραψε στη βασίλισσα, η οποία του έστειλε μια γενναιόδωρη χορηγία που του επέτρεψε να τελειώσει το σπίτι. Τα μπαλκόνια των παραθύρων ήταν το τελευταίο δώρο που η βασιλική χήρα πρόσφερε στην κυρία επί των τιμών της. Στα μάτια μας, αυτό το δώρο είναι μια μαρτυρία, μέχρι στιγμής ανήκουστη, της παράνοιας της Ντόνα Μαρία Α. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο έστειλε στη Λισαβόνα να σκαλίσουν σε πέτρα το οικόσημό του. Η Ντό- 7. Mafra, Sintra, Bemposta, Queluz: βασιλικά παλάτια στα περίχωρα της Λισαβόνας. (Σ.τ.Μ.) 18

να Ρίτα επέμεινε να μπει και ο δικός της θυρεός. Αλλά ήταν πια αργά, ο γλύπτης είχε ήδη τελειώσει το έργο του και ο δικαστής δεν μπορούσε να μπει σε δεύτερο έξοδο ούτε και ήθελε να δυσαρεστήσει τον πατέρα του, που ήταν υπερήφανος για το οικόσημό του. Το αποτέλεσμα ήταν να μείνει το σπίτι χωρίς οικόσημο και να βγει νικήτρια η Ντόνα Ρίτα. Ο εξωτερικός δικαστής είχε στο μέρος αυτό ένδοξο σόι. Η υπερήφανη αριστοκράτισσα υποχρεώθηκε να σκύψει ώς τους πιο μεγάλους της επαρχίας ή, μάλλον, αναγκάστηκε να τους ανεβάσει ώς το ύψος της. Η Ντόνα Ρίτα είχε μια αυλή από εξαδέλφους, από τους οποίους άλλοι αρκούνταν στο ρόλο του εξαδέλφου και άλλοι ζήλευαν την τύχη του συζύγου. Αλλά ακόμη και ο πιο τολμηρός δεν τολμούσε να την κοιτάξει καταπρόσωπο όταν εκείνη τον εξέταζε με το ματογυάλι της, με τόση υπεροψία και κοροϊδία, ώστε δεν θα ήταν άτοπο να πούμε ότι το ματογυάλι της Ρίτα Πρεσιόζα ήταν ο πιο άγρυπνος φρουρός της αρετής της. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο δεν είχε εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα των προσόντων του για να γεμίσει την καρδιά της γυναίκας του. Τον βασάνιζε η ζήλια. Ωστόσο έπνιγε τους αναστεναγμούς του, φοβούμενος ότι η Ρίτα θα ένιωθε προσβεβλημένη από μια τέτοια καχυποψία. Και δεν είχε καθόλου άδικο. Η εγγονή του στρατηγού που πέθανε τσιγαριστός στο σαραζίνικο καζάνι γελούσε με τους εξαδέλφους που, για την αγάπη της, κρέπαραν και πουδράριζαν τις περούκες τους με αδέξιο τρόπο και 19

έκαναν τα άλογά τους να καλπάζουν με θόρυβο στο λιθόστρωτο, δείχνοντας έτσι ότι οι έφιπποι ταυρομάχοι της επαρχίας δεν αγνοούσαν τις ιππικές χάρες του μαρκησίου ντε Μαριάλβα. 8 Ο εξωτερικός δικαστής δεν το εννοούσε όμως έτσι. Ο δολοπλόκος που έσπερνε την ανησυχία στο πνεύμα του ήταν ο ίδιος ο καθρέφτης του. Έβρισκε τον εαυτό του στ αλήθεια άσχημο, ενώ έβλεπε τη Ρίτα να είναι ολοένα και πιο αστραφτερή, ολοένα και πιο δυσαρεστημένη στις προσωπικές τους σχέσεις. Δεν του ερχόταν στο νου από την αρχαία ιστορία κανένα παράδειγμα ανέφελης αγάπης ανάμεσα σ έναν δύσμορφο σύζυγο και μια πανέμορφη σύζυγο. Μονάχα ένα κατάτρυχε τη μνήμη του, κι αυτό, αν και προερχόμενο από τη μυθολογία, του ήταν δυσάρεστο. Ήταν ο γάμος του Ήφαιστου με την Αφροδίτη. Θυμόταν τα δίχτυα που ο κουτσός σιδηρουργός είχε φτιάξει για να συλλάβει τους μοιχούς θεούς και συνοφρυωνόταν με την υπομονή εκείνου του συζύγου. Στον εαυτό του έλεγε ότι, αν σηκωνόταν το πέπλο της απάτης, δεν θα παραπονιόταν στον Δία ούτε θα έστηνε παγίδες στους εξαδέλφους. Δίπλα στην πιστόλα του Λουίς Μποτέλιο, που είχε ξεκάνει τον υπολοχαγό, υπήρχε μια σειρά από πιστόλες, τις οποίες ο εξωτερικός δικαστής έδειχνε να κατέχει πολύ καλύτερα απ ό,τι τον Ποινικό Κώδικα ή τα Βασιλικά Διατάγματα. 8. marques de Marialva: σταβλάρχης του βασιλιά Ντον Ζοζέ, διάσημος για την ικανότητά του στην ιππική τέχνη και για τις ερωτικές κατακτήσεις του. (Σ.τ.Μ.) 20

Αυτή η πολυτάραχη ζωή κράτησε έξι χρόνια, ίσως και περισσότερο. Ο εξωτερικός δικαστής χρησιμοποίησε όλους του τους φίλους προκειμένου να επιτύχει τη μετάθεση, και κατάφερε πολύ περισσότερα απ όσα περίμενε. Τον διόρισαν εφέτη στο Λαμέγκο. Η Ρίτα Πρεσιόζα άφησε στη Βίλα Ρεάλ ένα μεγάλο κενό και μια άσβηστη ανάμνηση της υπεροψίας της, της ομορφιάς της και των πνευματικών της χαρισμάτων. Αλλά και ο σύζυγός της άφησε επίσης κάποια ανέκδοτα, που τα επαναλαμβάνουν μέχρι και σήμερα. Θα αναφέρω μόνο δύο, για να μη σας κουράσω. Ένας χωρικός τού έστειλε κάποτε δώρο μια δαμάλα, και μαζί της έστειλε και την αγελάδα για να μη μείνει μόνη της η δαμάλα. Ο Ντομίνκος Μποτέλιο διέταξε να οδηγήσουν στο στάβλο και τη δαμάλα και την αγελάδα, λέγοντας πως όποιος χάριζε την κόρη χάριζε και τη μάνα. Μια άλλη φορά, του έστειλαν δώρο γλυκά πάνω σε έναν περίτεχνο ασημένιο δίσκο. Ο εξωτερικός δικαστής μοίρασε τα γλυκά στα παιδιά και ζήτησε να κρατήσουν το δίσκο, λέγοντας ότι θεωρούσε κοροϊδία να του στείλουν δώρο γλυκά που κόστιζαν πενταροδεκάρες. Τα γλυκά ήταν το δίχως άλλο το διακοσμητικό στοιχείο του δίσκου. Ακόμη και σήμερα στη Βίλα Ρεάλ, σε ανάλογες περιπτώσεις, όταν κάποιος κρατάει τόσο το περιεχόμενο όσο και το περιέχον αντικείμενο οι ντόπιοι συνηθίζουν να λένε: «Ίδιος ο δικαστής Μπρόκας». Δεν έχω άλλες διηγήσεις που θα μου επέτρεπαν να ιστορήσω με λεπτομέρειες τη ζωή του εφέτη στο Λαμέγκο. Το μόνο που ξέρω είναι πως η Ντό- 21

να Ρίτα αποστρεφόταν εκείνο το μέρος και απειλούσε τον σύζυγό της ότι θα έπαιρνε τα πέντε παιδιά της και θα πήγαινε στη Λισαβόνα, αν δεν έφευγαν από αυτή την ανεκδιήγητη πόλη. Λέγεται ότι η αριστοκρατία του Λαμέγκο, υπερήφανη πάντα για την αρχαιότητα της καταγωγής της που αναγόταν στη διακήρυξη του Αλμακάβε, 9 αντιμετώπισε με περιφρόνηση τη φιλαυτία της κυρίας του παλατιού, πρόβαλε την ύπαρξη κάποιων διεφθαρμένων κλάδων από το γενεαλογικό δέντρο των Μποτέλιος Κορρέιας ντε Μεσκίτα, σπιλώνοντας και τους υγιείς κλάδους, επικαλούμενη το γεγονός ότι ο Μποτέλιο είχε ζήσει δύο χρόνια στην Κοΐμπρα παίζοντας φλάουτο. Το 1801 βρίσκουμε τον Ντομίνγκος Ζοζέ Κορρέια Μποτέλιο ντε Μεσκίτα αρχιδικαστή στο Βιζέου. Ο Μανουέλ, ο μεγαλύτερος από τους γιους του, είναι είκοσι δύο χρόνων και φοιτά στο δεύτερο έτος της Νομικής. Ο Σιμάο, που είναι δεκαπέντε, είναι γραμμένος στο Λύκειο της Κοΐμπρα. Τα τρία κορίτσια είναι η χαρά και η ζωή ολόκληρη για την καρδιά της μητέρας τους. Ο μεγαλύτερος γιος έγραψε στον πατέρα του παραπονούμενος ότι δεν μπορούσε να ζήσει με τον αδελφό του, επειδή φοβόταν τον οξύθυμο χαρακτή- 9. Έγγραφο του 17ου αιώνα, υποτιθέμενο αντίγραφο ενός εγγράφου του 12ου αιώνα, του οποίου η αυθεντικότητα αμφισβητείται από τους ιστορικούς. Ορίζει τους νόμους διαδοχής της πορτογαλικής δυναστείας καθώς και τις οικογένειες της πορτογαλικής αριστοκρατίας. (Σ.τ.Μ.) 22

ρα του. Του διηγήθηκε ότι ένιωθε πως σε κάθε του βήμα απειλούνταν η ζωή του, γιατί ο Σιμάο σπαταλούσε σε πιστόλια τα χρήματα για τα βιβλία, συναναστρεφόταν τους πιο γνωστούς ταραχοποιούς του πανεπιστημίου, και τις νύχτες τριγυρνούσε στους δρόμους βρίζοντας τους κατοίκους της πόλης και προκαλώντας τους με κραυγές να παλέψουν. Ο αρχιδικαστής θαύμασε την τόλμη του γιου του Σιμάο και είπε στη θορυβημένη μητέρα ότι το παλικάρι είχε το παράστημα και το πνεύμα του προπάππου του Πάουλο Μποτέλιο Κορρέια, του πιο θαρραλέου αριστοκράτη που γεννήθηκε ποτέ στο Τρας-ους-Μόντες. Ο Μανουέλ, όλο και πιο τρομαγμένος από τους τσακωμούς του Σιμάο, έφυγε από την Κοΐμπρα πριν από τις διακοπές και πήγε στο Βιζέου για να παραπονεθεί στον πατέρα του και να του ζητήσει να αλλάξει σταδιοδρομία. Η Ντόνα Ρίτα ήθελε να γίνει ο γιος της αξιωματικός του ιππικού. Ο Μανουέλ Μποτέλιο έφυγε από το Βιζέου για την Μπραγκάνσα, έχοντας μαζί του τα πειστήρια της ευγενικής του καταγωγής και από τις τέσσερις πλευρές της οικογένειας, προκειμένου να γίνει αξιωματικός. Στο μεταξύ ο Σιμάο επιστρέφει στο Βιζέου έχοντας περάσει επιτυχώς τις εξετάσεις του. Ο πατέρας, κατάπληκτος από τα χαρίσματα του γιου του, τον συγχωρεί για τις παρεκτροπές του. Του ζητάει εξηγήσεις για την ασυνεννοησία του με τον Μανουέλ κι αυτός του απαντάει ότι ο αδελφός του ήθελε να τον υποχρεώσει να ζει σαν καλόγερος. 23

Παρά τα δεκαπέντε του χρόνια ο Σιμάο φαίνεται είκοσι. Είναι γεροδεμένος, ομορφόπαιδο, με τα χαρακτηριστικά της μητέρας του και την κορμοστασιά της, αλλά εντελώς αντίθετος στο πνεύμα. Διαλέγει τους φίλους του και τις παρέες του από τα πιο λαϊκά στρώματα του Βιζέου. Όταν η Ντόνα Ρίτα του προσάπτει τις ανάρμοστες επιλογές του, ο Σιμάο κοροϊδεύει όλες αυτές τις γενεαλογίες και ιδίως τον στρατηγό Καλδεϊράο που πέθανε τσιγαριστός. Αυτό ήταν αρκετό για να επισύρει την εχθρότητα της μητέρας του. Ο αρχιδικαστής, βλέποντας τα πράγματα μέσα από τα μάτια της γυναίκας του, συμμερίστηκε κι αυτός την αποστροφή και την αντιπάθεια για τον γιο της. Οι αδελφές του τον φοβόντουσαν, εκτός από την πιο μικρή, τη Ρίτα, που μαζί της έπαιζε σαν παιδί, και την οποία υπάκουε όταν του ζητούσε με κοριτσίστικα καμώματα να μη συναναστρέφεται τους χειρώνακτες. Οι διακοπές βρίσκονταν στο τέλος τους, όταν ο αρχιδικαστής πήρε μια μεγάλη πίκρα. Ένας από τους υπηρέτες του είχε πάει τα μουλάρια για να πιουν νερό και, είτε από απροσεξία είτε εξεπίτηδες, τ άφησε να σπάσουν μερικές στάμνες που βρίσκονταν στο χείλος του πηγαδιού περιμένοντας να γεμίσουν. Οι ιδιοκτήτες τους τα βαλαν με τον υπηρέτη και τον ξυλοφόρτωσαν. Ο Σιμάο περνούσε από εκεί εκείνη τη στιγμή και, οπλισμένος μ ένα στειλιάρι που ξερίζωσε από ένα κάρο, άνοιξε κάμποσα κεφάλια και αποτελείωσε το τραγικό θέαμα σπάζοντας για πλάκα όλα τα σταμνιά. Όσοι από το λαου- 24

τζίκο γλίτωσαν, την κοπάνησαν κατατρομαγμένοι, γιατί κανείς δεν τολμούσε να τα βάλει με τον γιο του αρχιδικαστή. Οι πληγωμένοι, ωστόσο, συσπειρώθηκαν και πήγαν να ζητήσουν δικαιοσύνη στην πόρτα του δικαστή. Ο Ντομίνγκος Μποτέλιο άρχισε να ωρύεται εναντίον του γιου του και έδωσε διαταγή στον αρχηγό της Χωροφυλακής να τον συλλάβει. Η Ντόνα Ρίτα, εξίσου οργισμένη, αλλά οργισμένη σαν μητέρα, έστειλε κρυφά χρήματα στον γιο της για να φύγει χωρίς καθυστέρηση για την Κοΐμπρα και να περιμένει εκεί τη συγχώρεση του πατέρα του. Όταν ο αρχιδικαστής έμαθε το τέχνασμα της γυναίκας του, προσποιήθηκε πως θύμωσε και ορκίστηκε να τον συλλάβει στην Κοΐμπρα. Αλλά καθώς η Ντόνα Ρίτα τον κατηγόρησε πως ήταν βίαιος στην εκδίκησή του και ανόητος δικαστής μιας παιδικής σαχλαμάρας, ο αρχιδικαστής έχασε την ψεύτικη αταραξία του προσώπου του και ομολόγησε σιωπηρά πως ήταν ένας βίαιος και ανόητος δικαστής. 25

ΕΠΙΜΕΤΡΟ Η ζωή ως μυθιστόρημα ή το μυθιστόρημα ως ζωή Στη Μαρίνα Λεοντάρη Στον Αλέξανδρο Παπαδήμα-Leite Στον Αθανάσιο-Μάριο Ντενίση O Καμίλο Φερέιρα Καστέλο Μπράνκο (Cami- lo Ferreira Castelo Branco,1825-1890) είναι από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Πορτογαλίας και ο κυριότερος εκπρόσωπος της δεύτερης περιόδου του ρομαντισμού, του υπερρομαντισμού, όπως αποκαλείται στα πορτογαλικά γράμματα. 1 Οι ημερομηνίες της γέννησης και του θανάτου του οριοθετούν την ανθρώπινη ζωή του, η οποία φαίνεται πως υπόκειται σ ένα αδυσώπητο πεπρωμένο. «Είναι αναγκαίο να είσαι δυστυχής για να μη διαψεύσεις τη μοίρα της οικογένειάς μας», 2 υπενθυμίζει 1. Antonio Jose ose Saraiva & Oscar Lopes, «Camilo Castelo Branco», στο Historia da Literatura Portuguesa, 15η έκδοση, Porto Editora, Πόρτο 1989, σ. 847. 2. Maria de Santa Cruz, «Introdu ᾶo «Introduçᾶo στο Camilo Castelo Branco, A Queda de um anjo, 3η έκδοση, Biblioteca Ulisseia de Autores Portugueses, Λισαβόνα 1994, σ. 8. 275

στον νεαρό Καμίλο η Ρίτα Μποτέλιο, η θεία που αναλαμβάνει την ανατροφή του μετά το θάνατο του πατέρα του, η οποία στην πραγματική ζωή δεν είναι άλλη από την αδελφή του μυθιστορηματικού Σιμάο Μποτέλιο, φέρνοντας αναπόφευκτα στο νου το βαρύ παρελθόν της οικογένειας: παππούς δολοφονημένος, θείος καταδικασμένος στα κάτεργα, πατέρας στο έλεος της τρέλας. Ο Καμίλο συναινεί με λόγια αλλά και με πράξεις σε αυτή την εκ των προτέρων καταδίκη: «Η ζωή πάνω στη γη είναι μια ατελείωτη εξιλέωση. Πληρώνω για τα κρίματα του πατέρα μου, τα παιδιά μου θα πληρώσουν για τα δικά μου». 3 Ο Καμίλο, όπως τον αποκαλούν στοργικά με το μικρό του όνομα οι συμπατριώτες του, θα γνωρίσει όλα τα δεινά, φυσικά και κοινωνικά: γέννηση εκτός της νομιμότητας του γάμου, από τον παράνομο δεσμό ενός μεσήλικα επαρχιώτη αριστοκράτη με μια νεαρή κοπέλα του λαού, με το αναμενόμενο για την εποχή του στίγμα και τον συνακόλουθο αποκλεισμό, ορφάνια και από τους δύο γονείς, ασίγαστα ερωτικά πάθη, φυλακές και περιπλανήσεις, θανάτους παιδιών, συγγενών και φίλων, ασθένειες και δυστυχισμένα γηρατειά. Την πρώτη αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας για ερωτικούς λόγους («Η αυτοκτονία μού είναι κάτι τόσο συνηθισμένο που ούτε ποίη- 3. Jacques Parsi, «Préface», στο Amour de perdition, μτφρ. Jacques Parsi, Actes sud, col. babel, Αρλ 1984, σ. 18. 276

ση ούτε μεγαλείο έχει για μένα», 4 δήλωνε ο Καμίλο), θα ακολουθήσει εντέλει η καλά προμελετημένη ηρωική πράξη εξόδου από τη ζωή μπροστά στην απειλή της απόλυτης τύφλωσης, καθότι: «Η ζωή των ανεπανόρθωτα δυστυχισμένων, αν τους απαγορευόταν η καταφυγή στην αυτοκτονία, θα ήταν μια δόλια κοροϊδία εκ μέρους του Δημιουργού», 5 επισημαίνει και θέτει πάραυτα σε εφαρμογή ο Καμίλο. Σε απόλυτη σύμπνοια με τον δημιουργό τους, πεθαίνουν επίσης ή αυτοκτονούν οι ήρωες του Ολέθριου έρωτα, του πιο πολυδιαβασμένου έργου του Καμίλο, το οποίο ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο (Miguel de Unamuno) χαρακτηρίζει «το πιο δυνατό και πιο βαθύ μυθιστόρημα ερωτικού πάθους που έχει γραφτεί ποτέ στην ιβηρική χερσόνησο». 6 Γραμμένο τον Σεπτέμβριο του 1861, μέσα σε δεκαπέντε μέρες κατά δήλωση του ίδιου του συγγραφέα, και μάλιστα στη φυλακή, την ίδια εκείνη φυλακή που ο τριανταπεντάχρονος Καμίλο θα μοιραστεί με τον δεκαοκτάχρονο μυθιστορηματικό του ήρωα και θείο του στην πραγματική ζωή Σιμάο Μποτέλιο, αυτή η πορτογαλική εκδοχή του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας, με τις οικογένειες των Μποτέλιο και Αλμπουκέρκε στη θέση των Καπουλέτων και των Μοντέγων, γνώρισε εξαρχής τεράστια εμπορική επιτυχία. Οι επόμενοι αιώνες επιβεβαίωσαν αυτή την πρώτη 4. Maria de Santa Cruz, ό.π., σ. 10. 5. Maria de Santa Cruz, ό.π., σ. 11. 6. Jacques Parsi, ό.π., σ. 7. 277

επιτυχή συνάντηση με το αναγνωστικό κοινό, καθότι το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε πολλές φορές στην οθόνη και στο θέατρο, αρχής γενομένης το 1921 από τον βωβό κινηματογράφο, ενώ αξίζει να σημειωθούν, μεταξύ άλλων, η αριστουργηματική σκηνοθεσία του Μανοέλ ντε Ολιβέιρα (Manoel de Oliveira) το 1979 και η τελευταία παραγωγή, σε σκηνοθεσία του μαθητή του Μάριο Μπαρόζο (Mario Barroso), η οποία συμμετείχε το 2008 στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Λοκάρνο, υποψήφια για τη Χρυσή Λεοπάρδαλη. Πολυγραφότατος και πολυσχιδής ο Καμίλο, βιοποριζόμενος μέχρι το τέλος της ζωής του από την πένα του, υπηρέτησε όλα τα λογοτεχνικά είδη ποίηση, θέατρο, μυθιστόρημα, διήγημα, επιφυλλίδα, μολονότι το μυθιστόρημα είναι εκείνο που εδραίωσε τη φήμη του. Το έργο του αντανακλά την επιρροή της Αν Ράντκλιφ (Ann Radcliffe), αλλά και των Φρεντερίκ Σουλιέ (Frédéric Soulié), Πολ Φεβάλ (Paul Féval) και Εζέν Συ (Eug ne (Eug ne (Eug ne (Eug ne (Eug ne (Eug ne (Eug ne Eug ne ne Sue), κατά μίμηση του οποίου έγραψε Τα απόκρυφα της Λισαβόνας (1855), 7 και αργότερα της ρεαλιστικής κοινωνικής περιγραφής του Μπαλζάκ. Οι επιρροές αυτές 7. Τη στιγμή Μάρτιος του 2011 που έκανα τις τελευταίες διορθώσεις σε αυτή τη μετάφραση, πληροφορήθηκα τη μεταφορά του εν λόγω μυθιστορήματος για πρώτη φορά στην κινηματογραφική οθόνη από τον Χιλιανό Ραούλ Ρουίς (Raul Ruiz) και την ενθουσιώδη υποδοχή της ταινίας στην Ισπανία. 278

ψηλαφώνται απρόσκοπτα στο έργο του συγγραφέα, ο οποίος επιλέγει ως μυθιστορηματική τοπογραφία τον πορτογαλικό βορρά, με τα σκοτεινά ήθη και έθιμα και την απαρχαιωμένη κοινωνική διαστρωμάτωση με τους άτεγκτους κανόνες της, και για κεντρικό θέμα τον έρωτα ως ειμαρμένη, ο οποίος προσανατολίζει, ορίζει και καθορίζει τη ζωή και το θάνατο των ηρώων του. Πρόκειται για έναν έρωτα στην πλέον υπερβατική και εξιδανικευμένη μορφή του, έναν έρωτα απαγορευμένο, αδύνατο, αλλά διαρκώς τροφοδοτούμενο από τα ανυπέρβλητα εμπόδια, που καθοσιώνουν μέσω των δοκιμασιών τους «εραστέςμάρτυρες» στο βωμό μιας αληθινής «θρησκείας του έρωτα», 8 η οποία απαιτεί τη μέγιστη θυσία, τη στέρηση της ίδιας της ζωής και την εκούσια και λυτρωτική αποδοχή του θανάτου ως εκ τούτου έναν έρωτα ρομαντικό στον υπέρτατο βαθμό. Η διολίσθηση της γραφής του Καμίλο από το ρομαντισμό στο ρεαλισμό αποτυπώνεται, αφενός, στην εξέχουσα θέση που κατέχει στο μυθιστόρημά του η περιγραφή της επαρχιώτικης αριστοκρατίας με τους ανελέητους νόμους της τής τάξης και της τιμής, αφετέρου, στην απόδοση της ζωντάνιας και της ακεραιότητας του χαρακτήρα και της ηθικής των ανθρώπινων τύπων του λαού, που δεν φέρουν επώνυμο παρά μόνον όνομα (δεν είναι δηλαδή fidalgo, ήτοι γιοι κάποιου, όπως δηλώνει η ετυμολογική προέλευση της λέξης, συνώνυμης του αριστο- 8. Antonio Jose Saraiva & Oscar Lopes, ό.π., σ. 855. 279

κράτη), αλλά ενεργούν στο όνομα μιας τιμής αντάξιας της πλέον ευγενούς καταγωγής. Η ρεαλιστική αυτή συνιστώσα ενισχύεται με την περιγραφή των θρησκευτικών χώρων, εν προκειμένω των μοναστηριών, ως άντρων της υποκρισίας και της ακολασίας, με τα αναρίθμητα παραδείγματα των ανήθικων και αμαρτωλών μοναχών, οι οποίες καταλύουν με τη συμπεριφορά τους κάθε έννοια ηθικής ή ευλάβειας. Ο εγκλεισμός της πρωταγωνίστριας του Ολέθριου έρωτα σε μοναστήρι δεν υπηρετεί μόνο την αδιέξοδη πλευρά του ρομαντικού έρωτα, αλλά χρησιμεύει για να καταδειχθούν με απόλυτο ρεαλισμό η κοινωνική υποκρισία και ανηθικότητα. Η μεταστροφή του Καμίλο από το ρομαντισμό στο ρεαλισμό, και συγκεκριμένα στην υιοθέτηση ενός ρομαντισμού με ρεαλιστικές συνιστώσες, αντικατοπτρίζεται στην ακόλουθη δήλωσή του: «Οι μέθοδοι του συγγραφέα είναι, ως φαίνεται, επιστημονικές, η μελέτη των κοινωνικών χώρων, ο προσανατολισμός των ιδεών λόγω του γεωγραφικής τοποθεσίας, οι πανίσχυροι κανόνες της φυσιολογίας και του κλίματος που επηρεάζονται από την ιδιοσυγκρασία και τη θερμοκρασία, ο δεσποτισμός του αίματος, η τυραννία των νεύρων, το ζήτημα της διαφορετικότητας των φυλών, η μελέτη των ηθών, η ασύνειδη κληρονομικότητα των οικογενειακών δυσμορφιών, όλα, ο διάβολος». 9 9. Helena elena Cidade Moura, «Nota preliminar», στο Camilo Castelo Branco, O que fazem mulheres, 8η έκδοση, 280

Η εποχή του και, κυρίως, η πολυτάραχη ζωή του υπήρξαν η κύρια πηγή της έμπνευσής του. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ολέθριος έρωτας φέρει τον υπότιτλο Αναμνήσεις μιας οικογένειας και ότι η πολυτάραχη και προκλητική ζωή του Καμίλο και των φίλων του θα εμπνεύσει μια άλλη Πορτογαλίδα συγγραφέα, την Αγκοστίνα Μπέσα Λουίς (Αgustina Bessa-Luis) (1922-), που θα του δώσει το ρόλο του συμπρωταγωνιστή στο μυθιστόρημά της Φάννυ Όουεν. Στον Ολέθριο έρωτα, o αναγνώστης γίνεται μάρτυρας μιας τραγικής ιστορίας αγάπης και θανάσιμου πάθους ενός μοναδικού, ως προς την ένταση των συναισθημάτων και το αίσθημα τιμής, ερωτικού τριγώνου. Ο Σιμάο Μποτέλιο, στον οποίο αναγνωρίζουμε χωρίς δυσκολία τον θείο του συγγραφέα, ερωτεύεται την Τερέζα ντε Αλμπουκέρκε, η οποία ανταποκρίνεται στον απαγορευμένο από τις δύο οικογένειες έρωτά του, ενώ η Μαριάννα, μια κοπέλα του λαού, ερωτεύεται με πάθος και ανιδιοτέλεια τον Σιμάο και του παραστέκεται με αυτοθυσία και ηρωισμό σε όλα του τα βάσανα και τις περιπέτειες μέχρι τέλους. Ήρωες και γεγονότα, παρότι εγγράφονται στον συνηθισμένο καμβά των μυθιστορημάτων της εποχής, έχουν άμεση συνάφεια με τη βιογραφία του Καμίλο. Η ταπεινότητα της γέννησής του και η ατίμωση υπήρξαν σε όλη του τη ζωή πηγή πικρίας γι Parceria A. M. Pereira LDA, Λισαβόνα 1967, σ. 7. 281

αυτόν, τον κρυφό γιο ενός επαρχιώτη αριστοκράτη και της θυγατέρας μιας οικογένειας ψαράδων, ενώ μόλις πέντε χρόνια πριν από το θάνατό του, το 1885, ο βασιλιάς Ντον Λουίς θα αποκαταστήσει την αδικία, δίνοντας στον Καμίλο τον τίτλο του υποκόμη. Η ίδια πηγή άρδευε επίσης το μίσος του ενάντια στους αριστοκράτες και τους πλούσιους αστούς, τη δικαιοσύνη και τα όργανά της. Η προσήλωση του Σιμάο στην Τερέζα είναι χωρίς αμφιβολία η μυθοπλαστική εκδοχή της σχέσης του Καμίλο με την ορφανή Πατρίσια Εμίλια, η οποία θα του στοιχίσει μια ολιγοήμερη φυλάκιση κατόπιν κατηγορίας από τον θείο της όχι μόνο για απαγωγή αλλά και κλοπή, κυρίως όμως της σχέσης του με την Άννα Πλάσιντο, «τη μοιραία γυναίκα», 10 την οποία ο πατέρας της, προκειμένου να εμποδίσει τη σχέση της με τον Καμίλο, θα την παντρέψει με τον πλούσιο και πολύ μεγαλύτερό της Πινιέιρο Άλβες. Μετά από οκταετή πολιορκία, η Άννα θα εγκαταλείψει τον σύζυγό της και θα ακολουθήσει τον Καμίλο, με αποτέλεσμα να διωχθούν αμφότεροι για μοιχεία. Ο σύζυγός της θα την αναγκάσει να κλειστεί σε μοναστήρι, απ όπου θα την απαγάγει ο Καμίλο, για να βρεθούν στη συνέχεια έγκλειστοι στη φυλακή του Εφετείου του Πόρτο, από την οποία θα ελευθερωθούν ένα χρόνο αργότερα. Η φυλακή και η θανατική καταδίκη φαίνεται επίσης ότι αποτελούν κοινό οικογενειακό πεπρω- 282 10. Maria de Santa Cruz, ό.π., σ. 13.

μένο. Ο πατέρας του Καμίλο γνώρισε αυτή τη μοίρα απάγοντας τη γυναίκα ενός φοιτητή της ιατρικής, γεγονός το οποίο στο μυθιστόρημα αποδίδεται στον Μανουέλ Μποτέλιο. Ο Σιμάο Μποτέλιο σκοτώνει τον Μπαλταζάρ Κοτίνιου μπροστά στα μάτια της Τερέζας στην πόρτα του μοναστηριού, θυμίζοντας αναπόφευκτα τον πρόγονό του Λουίς Μποτέλιο, ο οποίος σκότωσε έναν υπολοχαγό του πεζικού που τόλμησε να κοιτάξει την ερωμένη του αδελφού του Μάρκος Μποτέλιο, μπροστά στα μάτια της, μετά το πέρας της λειτουργίας, έξω από την εκκλησία. Ο πρόγονος αυτός του Καμίλο αποφυλακίστηκε με βασιλική χάρη, ενώ ο μυθιστορηματικός του ήρωας Σιμάο θα αποφυλακιστεί χάρη στην παρέμβαση του πρίγκιπα-αντιβασιλέα. Το βιωματικό και οικογενειακό υλικό που έχει στη διάθεσή του ο Καμίλο είναι πλούσιο, ώστε να του επιτρέπει τη συγγραφή ενός συναρπαστικού σε πλοκή και δράση μυθιστορήματος, αφού δηλώσει ρητά στην εισαγωγή και σε πρώτο πρόσωπο την προέλευσή του. Εν συνεχεία, ο συγγραφέαςαφηγητής, παντογνώστης και παντεπόπτης, χρησιμοποιεί εν γένει το τρίτο αφηγηματικό πρόσωπο για να περιγράψει τις ενέργειες και τα συναισθήματα των μυθιστορηματικών προσώπων. Ωστόσο, αρκετές φορές εγκαταλείπει την αφήγηση προκειμένου να απευθυνθεί στους αναγνώστες του με σχόλια και παροτρύνσεις, παίρνοντας θέση, οικτίροντας τους ήρωές του για τη δυστυχία τους και προκαταλαμβάνοντας τη στάση του αναγνώστη απέναντί 283

τους. Επιζητείται η αληθοφάνεια των γεγονότων, τόσο με την παρουσίαση στον πρόλογο των μητρώων των φυλακών όσο και με την ανταλλαγή των επιστολών μεταξύ των δύο εραστών, πρακτική ιδιαιτέρως διαδεδομένη στους ρομαντικούς συγγραφείς, προκειμένου να επιτύχουν τη συμπάθεια, τη «συμμετοχή στην ξένη λύπη», του αναγνώστη. Αν ο Ολέθριος έρωτας εντάσσεται στη ρομαντική παράδοση, αυτό οφείλεται πρωτίστως στην απαράμιλλη τριάδα των ρομαντικών ηρώων του, του Σιμάο Μποτέλιο, της Τερέζας ντε Αλμπουκέρκε και της Μαριάννας, οι οποίοι θα βιώσουν τον έρωτα στην απολύτως ρομαντική του διάσταση: τον έρωτα που μεταμορφώνει τις ψυχές, επανορθώνει τα σφάλματα, διακηρύττοντας την αγνότητα και την εντιμότητα των προθέσεων και αναζητώντας την αιωνιότητα μέσα από το θάνατο. Ο Σιμάο Μποτέλιο έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός τυπικού ρομαντικού ήρωα: οπαδός των νέων ιδεών ενάντια στην κοινωνική αδικία, πιστός στα ιδεώδη και στις αρχές του, ιδιοσυγκρασία βίαιη και φλογερή, θα διοχετεύσει όλο το πάθος της νεανικής του ψυχής στον έρωτά του για την Τερέζα και θα θυσιαστεί στο βωμό της τιμής, σκοτώνοντας τον άνανδρο και ανέντιμο αντίζηλό του Μπαλταζάρ και αντιμετωπίζοντας αγόγγυστα τη σκληρή τιμωρία. Η Τερέζα, παρά την εύθραυστη εικόνα της δεκαπενταετούς νεάνιδος, καθώς προχωρεί η πλοκή, αποκαλύπτει τον ίδιο αδάμαστο χαρακτήρα με τον Σιμάο, αντιπροσωπεύοντας τη θηλυκή εκδοχή του 284

ρομαντικού ήρωα, διότι ως γυναίκα δεν ενεργεί βίαια αλλά ανθίσταται σθεναρά στα μαρτύρια και τις τιμωρίες, δηλώνοντας μέσα από τα γράμματά της την αλύγιστη απόφασή της να υπερβεί όλα τα εμπόδια, προκειμένου να ενωθεί με τον αγαπημένο της Σιμάο σε αυτόν ή στον άλλο κόσμο. Ωστόσο, η απολύτως ρομαντική ηρωίδα είναι η Μαριάννα, η οποία υποφέρει λόγω του ανεκπλήρωτου έρωτά της για τον Σιμάο, φέροντας το βάρος μιας διπλής οδύνης: του πάθους της και της μη ανταπόκρισης σε αυτό, την οποία ουδέποτε θα διεκδικήσει. Συντροφεύει, φροντίζει, παρηγορεί τον Σιμάο ως άγγελος, φίλη, αδελφή, εξαϋλωμένη γυναικεία μορφή, παρά τα αδιαμφισβήτητα χαρακτηριστικά της νιότης και της ομορφιάς της. Ο θάνατος, προαναγγελθείς ήδη στον πρόλογο, ζοφερός συνοδοιπόρος του έρωτα σε όλους τους αναβαθμούς της κλιμάκωσής του και τους σταθμούς του μαρτυρίου του, θα σφραγίσει εντέλει τη μοίρα των τριών τραγικών ηρώων, προσφέροντας έτσι και στους τρεις καθώς ο ένας παίρνει από τον άλλο τη σκυτάλη του θανάτου σ αυτή την τελευταία πράξη τη θριαμβευτική έξοδο από τη ζωή και την πανηγυρική είσοδο στην αιωνιότητα, τη μόνη δυνατότητα πραγμάτωσης που γνωρίζει ο ρομαντικός έρωτας. Αίγινα, 25 Μαρτίου 2011 Μαρία Παπαδήμα 285