2.1 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ (σελ 27-28) Η πολιτική οικονομία: είναι κοινωνική επιστήμη μελετάει τα οικονομικά φαινόμενα Το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας είναι η περιγραφή και η ανάλυση των τρόπων που παίρνονται αποφάσεις για: τι και πόσα προϊόντα θα παραχθούν οι παράγοντες που το συναποφασίζουν είναι: οι καταναλωτές, το κράτος, οι επιχειρήσεις πως θα θα παραχθούν αυτά τα προϊόντα αυτό εξαρτάται από την τεχνολογία που έχει στη διάθεσή της μια κοινωνία πως θα διανεμηθούν τα προϊόντα ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας να μοιραστούν εξίσου σε όλα τα μέλη της κοινωνίας να μοιραστούν ανάλογα με την εργασία να μοιραστούν ανάλογα με την οικονομική δύναμη για την απόκτηση τους να μοιραστούν ανάλογα με τις ανάγκες των μελών της κοινωνίας πως θα αναπτυχθεί οικονομικά η κοινωνία η αύξηση του όγκου παραγωγής μπορεί να βελτιώσει τη ζωή των μελών της κοινωνίας Τα παραπάνω οικονομικά ερωτήματα δεν είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους Οι επιλογές και οι αποφάσεις που αφορούν τα παραπάνω ερωτήματα σε τελική ανάλυση είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης και πολιτικών επιλογών 2.2 ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ (σελ 29-30) Ως οικονομικό πρόβλημα ορίζεται η αναντιστοιχία ανάμεσα στις απεριόριστες ανάγκες των ανθρώπων και τα περιορισμένα διαθέσιμα αγαθά. Η στενότητα των αγαθών οφείλεται στη σχετική έλλειψη των παραγωγικών συντελεστών (εργασία, έδαφος, κεφάλαιο) Το οικονομικό πρόβλημα αφορά κάθε κοινωνία Οι άνθρωποι προσπαθούν να το αντιμετωπίσουν με την βελτίωση της τεχνολογίας, την εύρεση νέων πόρων κλπ 2.2.1 Η κατανομή των πόρων Οι πόροι είναι περιορισμένοι γιατί: αυξάνεται ο πληθυσμός εξαντλούνται οι φυσικοί πόροι καταστρέφεται το περιβάλλον αυξάνονται συνεχώς οι ανάγκες (μέσω διαφήμισης κλπ) 2.2.2 Η οικονομική ανάπτυξη Η οικονομική ανάπτυξη είναι η απάντηση στο οικονομικό πρόβλημα Η οικονομική ανάπτυξη σημαίνει: αύξηση της παραγωγής προϊόντων αύξηση του αριθμού και της ποιότητας των προϊόντων εξαιτίας της βελτίωσης της τεχνολογίας
αύξηση των θέσεων εργασίας αύξηση των εισοδημάτων των μελών μιας κοινωνίας 2.2.3 Η οικονομική σταθερότητα Η πολιτεία προσπαθεί με διάφορα μέτρα να διατηρήσει την σταθερότητα της οικονομίας και να αποφύγει την αποσταθεροποίηση της οικονομίας 2.2.4 Η διανομή του εισοδήματος Η διανομή του εισοδήματος έχει οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις: όλο και μικρότερα εισοδήματα φέρνουν όλο και μεγαλύτερη κρίση (φαύλος κύκλος της κρίσης) οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες (πλούσιοι φτωχοί) επιφέρουν νέα κοινωνικά προβλήματα (εγκληματικότητα, αυτοκτονίες κλπ) 2.2.5 Η επίλυση των βασικών οικονομικών προβλημάτων Τα μέτρα που λαμβάνονται για την επίλυση των βασικών οικονομικών προβλημάτων είναι το περιεχόμενο της οικονομικής πολιτικής. Υπάρχουν τρεις διαφορετικές οπτικές: Η ανάπτυξη θα έρθει μέσα από την ιδιωτική επιχειρηματικότητα (οικονομολόγοι υπέρμαχοι της ελεύθερης αγοράς και της επιχειρηματικότητας) Η ανάπτυξη θα έρθει μέσα από τον δημόσιο τομέα και το κράτος (οικονομολόγοι υπέρμαχοι της σχεδιασμένης οικονομίας) Η ανάπτυξη θα έρθει μέσα από συνδυασμό ιδιωτικών και δημοσίων παρεμβάσεων (υπέρμαχοι της μεικτής οικονομίας) 2.3 Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ (σελ 31-32) Η οικονομική σκέψη έχει της ρίζες της στην αρχαιότητα Οικονομία: διαχείριση του οίκου (οίκος= σπίτι, περιουσία οικοδεσπότη) ΞΕΝΟΦΩΝ περισσότερο τεχνοκρατική προσέγγιση χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο οικονομικός ορίζει την οικονομία ως την επιστήμη της αποτελεσματικής διαχείρισης του οίκου διακρίνει τον κάτοχο περιούσιας από τον ικανό διαχειριστή της περιουσίας υποστηρίζει το εμπόριο διατυπώνει την άποψη ότι η μεγάλη προσφορά ενός προϊόντος ρίχνει την τιμή του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ περισσότερο θεωρητική προσέγγιση διακρίνει τα οικονομικά συστήματα: κοινοκτημοσύνη: όλα ανήκουν από κοινού σε όλους ιδιωτική οικονομία: δεν υπάρχει τίποτα κοινό μεικτή οικονομία: κάποια κοινά, κάποια όχι διατυπώνει τις έννοιες: χρηστική αξία: το ψωμί τρώγεται και καλύπτει το αίσθημα της πείνας ανταλλακτική αξία: το ψωμί ανταλλάσσεται με χρήμα ή με άλλα εμπορεύματα διατυπώνει τον ρόλο του χρήματος ως μέσο ανταλλαγής συνδέει τα μέσα παραγωγής με τις παραγωγικές σχέσεις
2.5 ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΣ (ΑΝΤΑΜ ΣΜΙΘ) (σελ 35-36) Με το έργο του Σμιθ: η οικονομία διακρίνεται και συστηματοποιείται σε χωριστό κλάδο των κοιν. επιστημών ιδρύεται η Κλασική Σχολή της Οικονομίας, βασικές αρχές της οποίας είναι: πίστη στην ατομική ιδιοκτησία και την οικονομική ελευθερία βεβαιότητα ότι η οικονομική συμπεριφορά των ατόμων μπορεί να διατυπωθεί σε νόμους η κοινωνία μπορεί να ευημερήσει με ελάχιστη κρατική παρέμβαση Ο Σμιθ είναι υπέρμαχος της οικονομικής ελευθερίας (θεωρείται ο ιδεολογικός πατέρας του οικονομικού φιλελευθερισμού) Το έργο του αποτελεί ύμνο στην ατομική πρωτοβουλία, την ελεύθερη επιχείρηση και την επιδίωξη του κέρδους Πιστεύει ότι το κράτος δεν πρέπει να εμποδίζει την ελευθερία της οικονομίας. Ο ρόλος του κράτους πρέπει να περιορίζεται στους τομείς της δικαιοσύνης και της ασφάλειας Το αόρατο χέρι είναι το ατομικό συμφέρον που σπρώχνει τους ανθρώπους να δραστηριοποιηθούν οικονομικά Εν τέλει ένα άτομο που δρα για προσωπικό όφελος προωθεί τελικά και το συμφέρον της κοινότητας Η προσφορά και η ζήτηση διαμορφώνουν την τιμή ενός προϊόντος Το μοντέλο που περιγράφει ο Σμιθ είναι ένα ιδεατό μοντέλο. Στην πραγματικότητα ο ανταγωνισμός είναι ατελής, υπάρχουν μονοπώλια/ολιγοπώλια τα οποία ρυθμίζουν τις προσφερόμενες ποσότητες ενός προϊόντος και άρα μπορούν να ρυθμίζουν και την τιμή του 2.6 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ (ΝΤΕΙΒΙΝΤ ΡΙΚΑΡΝΤΟ) (σελ 37-38) Ανήκει στην Κλασική Σχολή της Οικονομίας Θεωρεί ότι τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων και των βιομηχάνων συγκρούονται οι γαιοκτήμονες θέλουν να πωλούν σε υψηλή τιμή τη σοδειά τους οι βιομήχανοι θέλουν φθηνά αγροτικά προϊόντα Κατανομή εισοδήματος ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις: εργάτες: το εισόδημα είναι ο μισθός και πάντα θα είναι καταδικασμένοι να ζουν στο όριο της συντήρησής τους. Αναλυτικά: αύξηση των μισθών --> αύξηση γεννήσεων/αύξηση πληθυσμού --> αύξηση προσφορά εργατικών χεριών -->μείωση μισθών βιομήχανοι: στόχος τους είναι το κέρδος, συγκρούονται με τους γαιοκτήμονες αλλά και με τους εργάτες γαιοκτήμονες: εισπράττουν πρόσοδο. Κατά τον Ρικάρντο ζουν εις βάρος των δυο άλλων τάξεων Η αξία των προϊόντων η αξία (κόστος παραγωγής) ενός προϊόντος καθορίζεται από την ποσότητα εργασίας που απαιτείται για να παραχθεί (ώρες εργασία που δαπανήθηκαν για την παραγωγή του
προϊόντος συμπεριλαμβανομένων και των ωρών εργασίας που δαπανήθηκαν για να κατασκευαστούν οι μηχανές και οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν στην παραγωγική διαδικασία) η αξία ενός προϊόντος προσδιορίζει και την τιμή του: αξία > τιμή = ζημιά, αξία < τιμή = κέρδος Σημαντική η μείωση του κόστους παραγωγής Συγκριτικό πλεονέκτημα κάθε χώρα πρέπει να εξάγει τα εμπορεύματα που το κόστος παραγωγής τους είναι πιο φθηνό σε αυτήν από ότι σε άλλες χώρες Κριτική στον Ρικάρντο αυτό που καθορίζει την τιμή ενός προϊόντος δεν είναι η αξία του αλλά η ζήτηση του το κεφάλαιο των βιομηχάνων (μηχανήματα κτλ) δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί σε ώρες εργασίας 2.8 Η θεωρία της αξίας της εργατικής δύναμης και του εμπορεύματος (Καρλ Μαρξ) (σελ. 41-42) Ο Μαρξ με τον Ένγκελς θεωρούνται οι θεμελιωτές του σοσιαλισμού Θεωρούν ότι κοινωνική ευημερία μπορεί να υπάρξει μόνο με την υπέρβαση του καπιταλισμού Ο Μαρξ έχει μελετήσει σε βάθος όλους τους προηγούμενους και σύγχρονους του οικονομολόγους (Σμιθ, Ρικάρντο κλπ) Το πρόβλημα της ανισότητας, σύμφωνα με τον Μαρξ, έχει ως αφετηρία όχι τη διανομή αλλά την παραγωγή των προϊόντων στον καπιταλισμό η παραγωγή στηρίζεται δε δυο κοινωνικές τάξεις: α) κεφαλαιοκράτες: έχουν την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (μηχανήματα, εργοστάσια κλπ) β) εργάτες: έχουν μόνο την εργατική του δύναμη, την ικανότητα τους να εργάζονται ο κεφαλαιοκράτης μισθώνει την εργατική δύναμη του εργάτη για κάποιες ώρες ο εργάτης δεν πληρώνεται όμως την αξία της εργασίας του Παράδειγμα: ένας εργάτης κατασκευάζει 10 καρέκλες σε 8 ώρες. Η αξία αυτών των καρεκλών που κατασκεύασε ο εργάτης είναι 100 ευρώ. Ο μισθός του όμως θα είναι μικρότερος από 100 ευρώ. Η απλήρωτη εργασία των εργατών την οποία ιδιοποιούνται οι κεφαλαιοκράτες, ονομάζεται υπεραξία: Απόλυτη υπεραξία: προκύπτει μέσω της αύξησης των ωρών εργασίας Σχετική υπεραξία: προκύπτει μέσα από την αλλαγή των συνθηκών εργασίας 9πχ αύξηση παραγωγικότητας) Η υπεραξία είναι η πηγή του πλούτου των κεφαλαιοκρατών αλλά και της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας Το εμπόρευμα έχει: ανταλλακτική αξία: το ψωμί ανταλλάσσεται με χρήματα αξία χρήσης: το ψωμί ικανοποιεί την ανάγκη της πείνας
2.9 Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος (Τζ. Μ. Κέυνς) (σελ. 43-44) Ασκεί μεγάλη επίδραση στην οικονομική σκέψη του 20ου αιώνα Με το έργο του δημιουργεί την τρίτη σχολή της οικονομίας (Κλασική, Μαρξιστική, Κεϋνσιανή) Το έργο του εστιάζει στο πως μπορούν να αποφευχθούν οι πόλεμοι και να ξεπεραστούν οι οικονομικές κρίσεις (ζει σε μια περίοδο πολέμων, ζει την οικονομική κρίση των ΗΠΑ, ζει την εποχή του ιμπεριαλισμού) Προβλέπει ότι η Γερμανία δεν θα μπορέσει να ανταπεξέλθει στις οικονομικές δεσμεύσεις της ως ηττημένη χώρα του Α ΠΠ και μοιραία η Ευρώπη θα οδηγηθεί σε έναν νέο πόλεμο Το 1929 ξεσπά η μεγάλη οικονομική κρίση στην Αμερική (Το κραχ του 29) Ο Κέυνς αναλύει τα αίτια της κρίσης και προτείνει τρόπους ξεπεράσματός της: στόχος των καπιταλιστικών χωρών πρέπει να είναι η πλήρης απασχόληση (εξάλειψη ανεργίας) αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την παρέμβαση του κράτους αφού ο μηχανισμός της αγοράς δεν μπορεί να πετύχει τον παραπάνω στόχο η ανεργία απειλεί την ίδια την κοινοβουλευτική δημοκρατία το κράτος πρέπει να κάνει επενδύσεις (πχ δημόσια έργα) άνθρωποι θα βρουν εργασία θα αποκτήσουν εισόδημα θα καταναλώσουν εμπορεύματα οι επιχειρήσεις θα αυξήσουν την παραγωγή τους οι επιχειρήσεις θα χρειαστούν κι άλλους εργαζόμενους Ο Ρούσβελτ, πρόεδρος των ΗΠΑ υιοθετεί τις απόψεις του Κέυνς, εφαρμόζοντας τη Νέα Συμφωνία (New Deal) 2.10 Η ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου και η πρόοδος της κοινωνίας (Κόλιν Κλαρκ, Ζαν Φουραστιέ, Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ, Γιόζεφ Σουμπέτερ) (σελ 45-46) Κόλιν Κλαρκ ασχολήθηκε με το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης (αύξηση εθνικού προϊόντος) το εθνικό προϊόν είναι η συνολική αξία των τελικών αγαθών και υπηρεσιών κατά τη διάρκεια μιας ορισμένης χρονικής περιόδου (έτος) από παραγωγικούς συντελεστές που ανήκουν σε μόνιμους κατοίκους της χώρας, ανεξάρτητα από τη χώρα που βρίσκονται οι συντελεστές αυτοί μέσα από την ανάπτυξη του ΕΠ κα μέσω της παρέμβασης του κράτους θα δημιουργηθούν οι όροι για να έρθει κοινωνική δικαιοσύνη Ζαν Φουραστιέ Όσο η οικονομία αναπτύσσεται τόσο δίνεται λιγότερη βαρύτητα στον πρωτογενή τομέα και περισσότερη στον τριτογενή ταξινομεί τις κοινωνίες ανάλογα με την κατανομή του εργατικού δυναμικού στους τρεις τομείς η κοινωνική δικαιοσύνη θα έρθει αν η οικονομική ανάπτυξη συνδυαστεί με μέτρα επέκτασης της εκπαίδευσης, της δημόσιας υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας για τις αδύναμες κοινωνικές ομάδες Τζ. Κ. Γκαλμρέιθ θεωρεί απαραίτητη την κρατική παρέμβαση για να μειωθεί η δύναμη των πολυεθνικών επιχειρήσεων πιστεύει ότι ο τέλειος ανταγωνισμός είναι μύθος η οικονομία κυριαρχείται από τα μονοπώλια ο καταναλωτής δεν επηρεάζει την αγορά, αντίθετα χειραγωγείται από τη διαφήμιση
οι ανεπτυγμένες κοινωνίες (κοινωνίες της αφθονίας) πρέπει να δώσουν βαρύτητα όχι στο τι παράγουν αλλά στο πως θα το διανείμουν πιο δίκαια ώστε να καταπολεμηθεί η φτώχεια Γιόζεφ Σουμπέτερ βασικός παράγοντας εξέλιξης της οικονομίας είναι η καινοτομία οι επιχειρήσεις που καταφέρνουν να εισάγουν νέες καινοτόμες ιδέες επιβιώνουν σε αντίθεση μου τους ανταγωνιστές τους που απαξιώνονται και καταστρέφονται (αυτή η διαδικασία ονομάζεται δημιουργική καταστροφή)