t QUAE FUERIT EDUCANDI RATIO ROMANORUM ANTE LIBERTATEM AMISSAM ADUMBRATA DESCRIPTIO. QUAM VENIA AMPL. FACULT. PIIILOS. UPS. P. P. Mag. LAURENTIUS FREDRICUS KUMLIN, Stij). Med. Tlieol. CAROLUS FREDRICUS BERGSTEDT, Sudermando-Ncricii IN AUDIT. GUSTAV. DIE V II DEC. MDCCCXL. Η. Λ. M. S. P. I. UP8ALIAE,
T IB I, IN SACRAM REGIAM MAJESTATEM SPECTATAE FID EI V IR, HONESTISSIME ET NOBILISSIME J O iv M A T I I vox E X G E S T U Ö M, REGII CUBICULI M INISTER, CUI TOT TANTAQUE BENEFICIA DEBEO HAS PRIMITIAS INDUSTRIAE MEAE gratissimo animo dicsftas volui L. F. K U M L IN.
QUAE FUERIT EDUCANDI RATIO ROMANORUM ANTE LIBERTATEM AMISSAM, ADUMBRATA DESCRIPTIO.... * U)7 0 V v.xl nat r*? ivrtttot it τούτοι! κι φαχαιον α γ α γ η a n otiate* xtti πα Stlx tqutfaqf ftt, xott ταντοί φο{* t t * >», \ j xat avitpyoi ηξ',( x p ir y v *u,t rrpos iv- 3χ μο\!α* φημ,ί. Plutaicli. Educ Puer. C. 8: i. Consideranti milii s':< pcnuinero, quales quanliquc Romani primis essent temporibus et deinceps proxime insequenlilms, operae pretium fore visum est, si rausas investigare potuissem, ex quibus nata esset illa animi magnitudo, illa patriae caritas, illa in vita et rebus gerendis prudentia, ceterae denique illae virtutes, quas in iis admiramur. Necesse tum fuit, ut ante omnia ad educandi rationem animum adverteremus. Quis est enim, quin intelligat, in educatione magnam atque adeo maximam inesse vim in utramque partem, vel ad bonos vel ad pravos bomines atque cives formandos? Animus enim bnminum agri similis est, qui ut fructuosus fiat, non sit feililis tantum, sed etiam excolatur, necesse est, omnisque educatio est quasi quaedam sementis, quae prout cum majorc vel minore cura terrae mandata sit, cum majore vel minore fruge redeat. Igitur quo magis et quo plures mentis bumanac partes subactae fuerint, eo laetiores segetes, ut in eodem simili verser, fundetj si omnes, 1
quantum fieri poterit, laetissimas: quae uno nomine summae humanitatis continentur. Illius humanitatis illustrissimam imaginem ex omnilnis antiquis populis Graeci in iisque nominalim Athenienses exhibuerunt. Quorum omnis instituendi ratio in eo versabatur, ut quidquid praestans et praeclarum in humana natura cernerent, id educando omni ratione, ne* gleclis aliis consiliis, excoleretur. Romani contra, quippe qui omina, quaecumque agerent, ad utilitatem vitae, rem publicam, humana consilia revocarent, etiam in juventute educanda non tam illum concentum omnium animi partium, in quo et ex quo exsistit vera illa humanitas, sequebantur, quam quaerebant, quibus (ncultalihus excolendis rei publicae a ut familiari maxime prodessent. Quanta sit inter Graecos et Romanos haec morum sludiorumque distantia, res gymnicae optime indicant. Apud Graecos enim omnes corporis partes sua sponte exercebantur, ut, quoad fieri posset, ad summam perfectionem pervenirent. Volebant enim Graeci, ut in liberali bonestaque quasi domo mens liberalis et ingenua habitaret; vel potius vestiretur extrinsecus integumento quodam pellucido et apto, quod et ipsum pulchrum interiorem omnem pulchritudinem venustis gestibus exprimeret. Tantus erat pulchritudinis amor tantoque studio has exercitationes amplectebantur, ut, salva muliebri modestia, Laeedcmone etiam feminae in bis artibus elaborarent. Quid? quod vestibus positis nudae coram viris sese exercere solebant, ut tamen hi facibus libidinum non magis inflammarentur, quam si nuda simulacra deorum aut infantium viderent. Apud Romanos e contrario omnis corporum exercitatio eo pertinuit, ut ad bella aliosque labores sustinendos aptiora redderentur. An vero quid Trojae ludus, quo habuerunt frequentiorem nullum, nisi exercitatio fuit, qua ad bella proluderetur? Hunc eundem omnino ex ingenio et indole Romanorum Augustus et edidit frequentissime et ad extremum prohibuit: illud, prisci deccrique moris existimans, clarae stirpis indolem sic notescere ; hoc, Asinio Rollione graviter
questo* quod Aeserninus nepos erus ludens fregisset i). In Graecia vero omnes ejusmodi ludi ab interiore^quodam 'pulchritudinis amore profecti sunt, quam eodem studio, quo Daphnen Apollo, ubique sequebantur. Quantum Graeci artes propter ipsas, etiamsi nihil eum vita haberent conjunctum, honorarent, vel ex eo intellegitur, quod μονπχη et γνμνκπκη lam late patebant, ul omnes res praeclaras, quae in hominem Iiberaliter doctum cadere poterant, comprehenderent totumque quasi orbem artium conficerent. Romani contra neutram nimis umquam celebrarunt. Immo vero hanc adeo contemnebant, ut gymnasia ludos impudentiae, servitutis, o- mnium turpitudinum dicerent 3 ). Et Vero si quis in exercendo corpus nudaverat, is quam duro esse ore videbatur! Nec in gymnasiis magis, quam in publico hanc artem easque, quae sunt generis ejusdem, humiles et abjectas ducebant. I- taque ut apud Graecos amplissimus quisque et clarissimus vir certamina publica de parva corolla inibat, quam qui assecutus erat, tamquam deus in omnium Versabatur ore stntuisque immortalitati tradebatur 3); sic in Romana civitate contra infimi homines mercedula adducti aut vi coacti et necessario se populo praebebant spectaculo 4). Verum haec quidem hactenus de re salis superque decantata! Alia infra quasi digito monstrabimus, ex quibus patebit, quantum inter se Graci et Romani dilferant et tamquam adversa urgeant vestigia.»farn rationem tibi, R. L., reddere paucis Volumus, cur hoc in opere, etsi de ratione educandi in universum inscribitur, nihil fere dictum sit, quo modo homines tenuioris conditionis educarentur. Legimus apud Herod dum 5), Astyagem regem, quum Cyri liberaliorem corporis habitum ingenuaiuquc loquendi 1) Suet Aug. 43. 2 ) Phn. Qu R. 40. Gfr. Cic. Tuse. I V i 33. Rep. IV : 5. 3) Plin tj. N. XXXIII: -t, *) Pliebuhr Ιίυιο, Gcscli. ι 833 1: 0 7 9 5) 1: 1 1 6.
libertatum vidisset, continuo esso suspicatum, eum ex servis nasci non potuisse et regia esse origine. Haec autem sentiendi ratio tantum abfuit, ut Medorum propria esset, ut omnes fere antiqui populi in eo mire consensisse videantur, quod animus a natura bene informatus nisi in ingenuis et liberis hominibus esse non posset, et quo quis esset genere nobilior, eo esset animo quoque generosior. Nam de Graecis accepimus, Megarensium rerum Scriptores negasse, Scironem illum, quem Theseus occidisse fertur, latronem fuisse, ncc id ullam magis aliam ob causam, quam quod eum a nullis oriundum, nisi optimis majoribus dicerent, i) Atque etiam Aristoteles, divinus alias veri investigator ct semper suus, quem admirabiliter suam aetatem praevertisse videmus, communi opinioni nain vere dicitur in proverbio, vel maximos homines suum saeculum referre communi igitur opinioni obnoxius censuisse videtur, ut quisque optimos haberet parentes, ita eum esse natura optimum, et ivytvtiuv, quia ex similibus similes gignerentur, generi nalalibusque deberi. Servis, qui nihil fere erant, nisi instrumenta, quae sponte moverentur, rationem dedit illis quidem, sed eam, quae se ipsa tueri non posset. Eodem fere loco opifices habebat, quos ne civitate quidem donavit. 2 ) Quid dicam de Platone, qui in fabula illa, qua ostendere voluit, quam dissimiles naturae essent hominum, iis, qui rcmpuldi- cam essent administraturi, aureum animum nascentibus adeo ingenerari facit, argenteum nutem futuris rei publicae defensoribus, contra ferreum aut aeneum agricolis reliquisque opificibus? 3) In eadem opinione, qua reliqui populi, summis infimos et virtute et discendi facultate esse dispares, Romani quoque fuisse videntur. Nam quod Cyro, idein fere Remo contigit, cujus minime servilis indoles fecit, ut a Numitore prope agnosceretur. 4) Et quidem quo longius l) Plui. Thes. 1 2) Ciam. Ii: 434 44o. 3) Piat. Pep. III ^ 1'* 4) Liv. I: 5. Plut. Rom 7. Dionya. Hal. I: 79.
antiquitatem repetimus, eo magis emergit, quantum distarent domini a servis, Patricii a Plebejis, verbo, quam homines genere metiendi viderentur. Quamquam ea vis est ubique virtutis, ut, quantumvis opprimatur, ocius serius praevaleat. Sic Romae quoque virtus et merita nobilitatem quasi a regno tandem amoverunt; nec tamen id certamen stetit sine sanguine. Nam plebejorum cum patriciis perpetua certamina quid aliud fuerunt, nisi aptae ex sesc virtutis conatus, quibus istam opinionem perversam, prae genere omnia pro nihilo esse ducenda, revellere merilisque viam ad justos honores munire vellent? Itaque quantum de jure patriciorum detrahere studerent plebeji, tantum videmus repugnasse patricios, nihil ut juris ac postetatis cum illis communicarent, omniaque summa fecisse, ut, quoad fieri posset, eos sibi obnoxios tenerent. Praefer hanc patriciorum difficultatem et repugnantiam, qua quidem non tantummodo suae utilitatis causa utebantur, istaec opinio, quae timeo ne numquam prorsus exstinguatur, in multis eliaui vitae antiquorum institutis et legibus cernitur: sicut in illa lege Aegyptiorum et Indorum, ut, in qua quisque conditione natus esset, in ea permaneret; in hac Romanorum, ne promiscua patriciorum et plebejorum connubia permitterentur i), cet. Adde, quod antequam lux divina Christianismi civitati adfulserat animosque hominum illustratos docuerat, quam late officia hominum erga homines paterent, cura alienorum magis ad corpora vilamque sustentandam perlinebat a), quam ad id spectabat, ut animi scientia rerum imbuerentur ad virtutemque remigrarent. Quem quidem sciam primum misericordia pietateque ductum afflictorum liberos instituendos suscepisse, Laberius Ilicra fuit, qui temporibus Syllanis proscriptorum liberos gratis in disciplinam suscepit 3). Quae omnia si quidem vera sunt, non i ) Liv. IV: 2. sqq. 2) NeC tamen ea autiqui* temporibus multis de causis, qua» vid. Ciam. I: 4g o 4^ 5, opus fuit. 3) Suet. Gr. i 3.
est, quod illa aetate speres aliquid de industria facium esse, ut tenuiores ex teneliris et ignorantia emergerent, in qua cos permanere etiam utilitatis optimatium plurimum interluit. Quapropter in iis nihil litterarum fuisse, jure~quodam coutendi potest. Neque tamen hoc ita disputo, ut prorsus immanes et barbari fuerint, neque ullius cultus participes. Etenim si minus schola, at vita certe discendi occasionem praebebat optimam. Piimis reipublicae temporibus, dum agricultura etiamtum in tanto erat honore, ut summi magistratus a gubernaculo reipublicae ad arathrum cum gloria reverterentur, plebeji agricolae, qui in Italia 11011 tam subditi nobilibus erant, quam hoc in aliis terris fuisse comperi* mus, suam religionem, sua sacra, sua instituta, suos mores habuerunt. Ille tamen proprius et nativus ltomanorum cultus paullatim obsolevit et ad postremum totus evanuit; eum autem excepit insitivus quidam et adventitius, qui, Graecis disciplinis et artibus coloratus, a splendidis ad tenuiores redundavit, quocuui vix comparandus est cultus sordidorum hominum nostrae aetatis. Neque id mirandum! Quocumque enim in urbe artificiis omnis generis aliisque rebus novis et insolitis referta, quae Itoniam undique comportabantur, convertebant oculos, discendi aliquid ubique occasionem habebant, Saepius judiciis et concioni!.us intererant, ubi summos oratores de rebus gravissimis et ad omnes pertinentibus dicentes audiebant, quorum in orationibus saepenumero multa inerant, quae ad mores formandos judiciumque augendum proficerent, quod genus sunt Paradoxa Ciceronis, I11 theatris denique, ut alia omittam, saepius optimos histriones a- gentes intuebantur. Quibus omnibus rebus si 11011 doctiores redditi essent, profecto plumbei omnino fuissent. Comperimus autem, eos tam eruditos oculos, tam teretes et religiosas aures habuisse, vix ut ullo modo eos aequare nostrates videantur. Cicero, omnium oratorum facile princeps, eum mullis locis negat oratorem sibi videri, qui ad populum
frigeat i). Quod vulgo probetur, idem doctis et inlelligentihus probari contendit, ut hoc maxime inter utrosque interesse videatur, quod vulgus tantummodo quid placeat, scientes autem et eruditi etiam c u r placeat, intelligant. Qua de causa etiamsi pro certo fortasse ponendum sit, eum i- psum voluisse aurihus voluntalique populi populariter dicendo morigerari; tamen in divinis ejus orationibus is sonus elocutionis, is lepos dicendi, eae facetiae, id filum argumentandi, eae significationes, mulla denique obscure festiveque dicta cernuntur, quae animos auresque coelus rudis alque impoliti pellere non potuissent. Quocirca, quum constet, Ciceronem summum artificem fuisse animos hominum tractandi, ex ipsa divinitate orationum Ciceronianarum existimari potest, quantum fuerit judicii in iis quoque, qui audiebant. Praeterea ab exemplis copiose boc populi judicium, bane aurium vel in minimis rebus religionem, quae quidem non rationis et scientiae, sed bonae consuetudinis fuit, multifariam testificatur Cicero. Nibil facete festiveque dictum, nulla arguta alque illustris sententia multitudinem fugiebat. Tam difficiles et religiosi in modis numerisque erant, ut, si quid in bis paullum modo offensum esset, si una syllaba aut brevior aut longior esset pronuntiata, si histrio se extra numerum paullulum movisset, tota theatra cum offensione reclamarent, exploderent 2 ). Contra haud raro factum est, ut, si quae sententia aptius cecidisset, si quid incise rnem- bratiiuve auribusque accommodate dictum esset, conciones admirantes bene et praeclare, ut solebant, itidem exclamarent 5). Haec dicere necessarium duximus, quo facilius intclligcrc- tur, multitudinem Humanorum non fuisse omnino omnis cultus animi judiciique expertem alque ignaram. Id autem, quod- 1) Brut. 49 5a. Cfr. d. Or. I: 3: 1 2. II: 38: l 5y. Or. 33: 1 1 7. 2) Cic. Or. 5i : 1 7 3. d. Or. JIΓ: 25: 9 8. 5o -, 1 9 6. Tarad. Iit: 2 : 2 0. cet. 3) Cic. Or. 5o : ig 8. G3 : 2 14. d Or. II: 83. III: 2 6. cet.
cumque in iis fuit, ut ante monuimus, non tam ex disciplina et institutione, quniu usu ac vita habuerunt. Nam liumili fortuna nati, ah initio aetatis sibi relicti, omnino fere negligebantur. Lauti autem homines jam inde ab incunabulis summa cura parentum utebantur, ut haud sciam, an Ployhius, auctor alias locupletissimus, maxima cum injuria in disciplina puerili Humanorum institutorum negligentiam, auctore Cicerone i), accusaverit: nisi forte memoria Ciceronem fefellerit. Nam Polybius, quantum equidem memini, compluribus locis ex. c. VI: 5o sqq. instituta Romanorum summis effert laudibus. Id tamen forsitan Graecum hominem maxime offenderit, quod parum potestatis domesticae singulorum vitae instituendae iis, qui personam civitatis gerebant, concedi videretur. Noe hanc conjecturam verba ipsa, quibus Cicero usus est, vprosimilem non reddunt. Jam reliquum est, ut de fontibus, cx quibus materiam hujus disputationis hausimus, cuicuimodi est, breviter dicendum esse videatur. Cave igitur, credas, apud antiquos e- dueandi rationem suam et ab aliis sejunctam battuisse disciplinam. Mulla ab illis quidcin de omni juventutis instituendae ratione ingeniosissime disputantur et praecipiuntur; ncc tamen, quae de hac re traduntur, separalim ct, ut ita dicam, sua causa traduntur, sed cum aliis rebus gravissimis et quidem saepissime cum iis disciplinis, quae in republica versantur, conjuncta sunt. Sic Plato et Aristoteles, ille in libris de re publica ct de legibus, hic in libris Politicis, quae de educandis liberis senserint, in medium protulerunt. Neque boc aliter fieri potuit, quamdiu homines aut ad rcmpuhlicam tantummodo capessendam et tuendam, aut ad serviendum natos esse placuit. Elaee de Graecis. Romanorum autem, temporis injuria deperdito libro Calonis de educandis liberis et quarto Ciceronis de rcpuhlica, nullum, quem quidem sciam, excepto uno i) Hep. IV: a.
Quintiliano, habemus, qui perpetua disputatione copiosius hanc rem persecutus sit. Is autem in principio operis, quod de Institutione Oratoria inscribitur, et alias passim mulla ingeniosissime excogitata illa quidem de universa ra> tione educandi intexuit, quae ad nostram sentiendi rationem proxime accedere videantur; sed tamen frustra apud eum, qui sibi non proposuisset, ut praecepta traderet, quomodo iu universum ad summam humanitatem perveniri posset, sed tantummodo qua ratione futurus orator esset instituendus; apud eum igitur frustra hujusmodi educationis descriptionem requiras, quae ah omni parte satisfaciat. Itaque quum non via ct ratione, sed ut rerum ratio tractandarum ferebat, neque qualem esse oporteret omnium educationem, nec quae in rerum veritate esset, a Romanis disputatum sit; qvi- eurnque hanc rem penitus ab iis ipsis cognoscere volet, nae is ad plerosque auctores sese conferat, necesse erit, ex singulis singula passim collecturus. Ea autem in unum quasi corpus conjungere, ct, sit venia verbo, conglutinare, quod absolutum et perfectum sit, id neque parvi negotii est, neque exiguarum virium. Et vero quamvis diligenter investiges, multa tamen iu obscuritate manebunt, cujus te rei maxime poenilehit. Quod quidem in iis temporibus praecipue dici potest, quae nobis sumsimus illustranda. Nam de aetate post libertatem eversam, ut alios omittam, Quintilianum habes auctorem et locupletissimum ct copiosissimum, Mullum luminis Collegia quoque Graeco - Latina adferunt, quae in Dosilhii Grammatica continentur et ad exitum primi aut initium secundi saeculi p. Chr. n. conscripta putantur. Nonnulli quidem reeentiori memoria ct in nostra patria et in aliis terris de hac rc scribere adgrcssi sunt; quorum a- lii i), pace mortuorum dixerim, tam insulsi ct inepti sunt, i ) TleJenberg, De iustilulioue juventutis Rom. litterarii, Dissert, Ups, 1 7 * 3. Slobaetis. Dc institutione juventutis ap. Romanos, Disseri. Lomliui Golli. 1 7 7 0. Jleu&inger. De studiis juventutis generoso sanguine ortae ap. Rom anos, Disteri. Jsenac.
ut in snmma brevitate fastidium tamen moveant, alii i) breviores quam pro rerum magnitudine. Quo etiam feci libentius, ut ad hoc negotium gravissimum memet applicarem, non quod sperarem, fore ut susceptum, sicut oporteret, ita perficerem, sed ut doctos et omnibus, quae mihi desunt vel naturae vel doctrinae praesidia instructos viros, si nihil aliud, ad haec jam diu iu patria intermissa studia meo periculo revocarem. Profligato autem jam opere nostro, ut omnia simpliciter indicem, in auctorem a) incidi summa laude dignum, cui multa gratissimo animo accepta refero. Quod superest, non desino o- ptare, ut in faciliores, quam justiores judices et existimatores incidam. Jam vero, ut aliquando ad propositum veniamus, a familia vitaque domestica dicendi capiamus exordium, quae qualis sit, in educandi doctrina plurimum interest. Etenim natura tenacissimi sumus eorum, quae rudibus annis percepimus; praesertim pravissima quaeque opinio, qui quasi morbus si ab aetatis initio mentem infecerit, maximo cura negotio u radicitus exeuti solet, 1) Bernhardy. Grundriss der Rön». Litteratur. i 83o, Nilsch. Zustaud der Riimer. 1 8 0 7. Magna professus, iu parvis versatur Boederus quoque, cujus dissertatio (De scholastica Romanorum institutione. Bonnae 1828) nihil fere est, nisi adumbrata quaedam descriptio ratiouis, quam Quintilianus psit. iu iuforinando oratore vel ipse sectilus e st, vel aliis praescri Praeter eo s, quos jam nominavimus, in his iisdem rebus versantur etiam A. F. Egger. (Ktude sur 1educaiion et part. sur 1 educalion lileraire chcz 1. Romains &c. Paris 1833.) et Cr. /<Ysc/ier (Einige Blicke auf das Ei ziehuugsvveseu des alten Roms. Marienwerder 1 8 2 6 ), quorum opera ut nobis mitterentur, frustra ad externos bibliopolas scripsimus. 2 ) Friedr. Cramer. Geschichte der Erziehung u, des Unlerricliis im Alterthume. I. II. Elberf. 1 8 3 2. l 838,
A (754 200 a. CLr. n.) Åge j a ni, tamquam al> oricntc reduces, in domum aliquam, in qua re vera vigeant antiqui et It o nian i nmres, quasi introeamus puullispcr; matrem familias, in qua salus totius domus nimium quantum vertitur, cum admiratione vi- deliimus neque in interiore parte aedium uiore orientalium populorum inclusam, neque servilia munera obeuntem; sed vdebimus, eam primum locum tenere in celchrilatequc versari. In atrio eodem, quo in negotiis suis oceupala sedet, viros de rebus publicis aliisque causis magnis et gravibus colloqucntes audit. Etiamsi modestior sit, quam quae colloquiis eorum se immisceat, boc tamen modo judicium ejus augetur pariturque prudentia, quae ad liberos bene educandos sufficiat camque in quotidiana consuetudine gratam utilernque marito reddat. Quum alias, tum eo ipso 1'omani, quod poliores sexui muliebri partes, quam plerique populi antiqui, tribuebant, recentioris aetatis sentiendi rationi propius accedebant. Erant satis exculti, ut etiam in feminis virtutem magnitudinemqoe animi suspicere possent: cujus sanctissimam imaginem, deam Vestam, in intima douto inter penates quotidie venerabantur, tamquam si in feminis maxime salutem beatitudinemque domesticam positam esse arbitrarentur. Feminis in civitate Humana tantus lionor babitus est, ut iis occurrentibus de via cederent viri, quique dicto vel facto verecundiam earum laesisset, capitale facinus commisisse videretur; is autem, ejui uxorem vendidisset, inferis facer baberclur i). Quid? quod bis imperii forma mutata in muliebris pudicitiae violatores insigne do< uiuentuin, ne quis talia auderet, dederunt. In Graecia optimae eae videbantur, quae ita viverent, ut neque bene, ni que male audirent 2 ); Hornae contra, cl ut feminae quoque ad 1) Wieb. I: a 43. 2) Tkucyd. II: 45.
praeclara facinora accenderentur, et honoris causa, quod, quum in puhlico deesset aurum, ex quo summa pactae mercedis Gallis redigeretur, omnem suum mundum feminae contulerant, ut sacro abstineretur, matronis is honor a senatu tribulus est, ut earum, sicut virorum, post mortem sollemnis laudatio esset i). Tam verecundae autem multa saecula fuerunt, ut constet fere, Popiliam, matrem Catuli illius, qui sermoni interfuit, quem continet liber Ciceronis de Oratore, in civitate Romana primam hoc modo honora-, tam esse 2 ). Post. C. Jul. Caesarem autem ille honor tantum increbuit, ut non magis matronae, quam virgines laudationibus funebribus pro rostris ornarentur. Etsi legibus, quas Romulus sanxerat, viro licuit nuntium uxori remittere 3), connubium tam sanctum habebatur, ut intra quingentos annos et amplius nullum divortium factum memoriae traditum sit. Cujus rei praecipua causa in eo posita videtur, quod traduntur, quoties aliqua dissensio animos eorum alienasset, ad templum Viriplacae deae sese contulisse, unde, placide inter se locuti, quae gratiae essent reconciliandae, deamque precati, domum concordes revertebantur 4), Hanc tam felicem rerum domesticarum conditionem, ut ingenium antiquorum Romanorum minime leve mobilcque silentio praetereamus, Censoribus quoque fortasse debebant. Quos verisimilo est, ut in mullis aliis rebus, sic in familiaribus quoque rebus privalaque vita singulorum potestate usos esse. Certe P. Nasica quidam, quum M. Porcio Caloni Censori rite in hanc formulam quaerenti: ut tu ex aniuii tui sententia uxorem habes?, irridendi causa respondisset: habeo equidem uxorem, sed non ex animi tui sententia, in aerarios relatus perhibetur 5). Quem exstet et de quo sit memoriae proditum uxori renuntiasse, primus est Sp. Carvilius Ruga, (*231 1) Liv. V : 5o. 2 ) Cic. d. Qr. II: i 1: 44. δ) Plut. Eom. 2 2. 4) Val. Max. II: 1 : 6. 5) G eli. IV: 2 o. Hoc idem ut oppido ridiculum apuil Ciceronem, paucis mutatis, citatur d. Or. II: 64: 2 6 0. Cfr. Plui. Cai. Maj. 16.
a. Chr. n.), qui uxorem, quam ex animo dilexerat, improbante populo, dimisit, quod ex ea liberos non suscepisset i). Nam ut fere omnia apud Humanos ad communem utilitatem referebantur, ita connubium quoque reipublicae causa et liberum procreandorum inslitutum erat 2 ). Quapropter unusquisque in haec verba, quae Censor praeire solebat: uxorem se liherum quaerendorum gratia habiturum jurare cogebatur 3). Temporum autem decursu divortia adeo in consuetudinem venerunt, ut nobiles feminae apud Senecam dicantur non consulum numero, sed maritorum, annos computare, matrimoniique causa viros deserere, nubere repudii 4). Optimis illis temporibus, qui honor fuit Romanarum mulierum, quem summa morum gravitate castitateque tuebantur, ad credendum adducimur, eas maximam vim in totam vitam habuisse. Etenim, quum feminae in ceteris populis, a liberorum educatione sejunctae, ad humiliora levioraque tantum detruderentur, hoc gravissimum officium Romanarum proprium fuit. Spartanae quoque, quae in Graecia omnium maxime a viris suis colebantur, filios usque ad annum septimum educabant illae quidem; sed omnis earum educandi via magis eo dirigebatur, ut inlelligentiam acueret 1) Geli. IV : 3. XVII: 2 1. Val Max. II: 1: 4. Dionys. I I : 2 5. Omnes in re consentiunt, 111 tempore discrepant. Auctore Dionysio, lioc accidit uon intra DXX annos a. U. C., sed Olympiade CXXXVR, Valer Maximo autem auno D X X. Gellius pugnantia loquitur, nunc anno DXXIII nunc DXIX edito. Is, qui Gellium commentariis illustravit, argumentis probasse videtur, anuum DXXIII proximum esse veritati. 2) Pauperes s. proletarii salis stipendii pendere videbantur, si liberos educarent. Liv. II: g. 5) Geli. et. Dionys. U. cc. 4) Sen. fienef. III: 16. Cfr. Juven. V I: 22 - - - (1uni octo mari'i Quinque per autumnos. Martial, X^I: 7. Aut minus aut certe non plu» tricesima lux Iit ntibil decimo jam Thelesiua vito.
accenderctquc fortitudinem, quam puerilem animum in melius transformaret. Illae maluerunt, ut brevi praecidam, bonos milites, quam homines fingere. ratio matrum Romanarum. Eadem non fuit Quae quum naturam hominis non aspernarentur nec muliebriter teneros sensus a se alienos putarent, non facile passae sunt, bellicis civilibusque tantummodo artibus iisque, quae sunt ejusmodi, ut in animos penetrare cosque meliores reddere non possint, imbui pueros, et voluerunt, aliqua saltem parte se ipsas liberi referrent. Quid itaque magis natura fieri potuit, quam ut jam inde a prima aetate teneros mollesque puerorum animos ad optima et honestissima quaeque ducere, in eosque religiosas illas opiniones ingerere conarentur, sine quibus Romani, quales fuerunt, fieri non potuissent? Nam si semper necessarium est, ut animi, dum teneri et molles sint, fingantur et quasi transformentur, quanto id magis illis tam bellicosis et, prope dicam, ferreis temporibus fieri neccsse fuit! An vero, nisi a pueris, priusquam perpetuo usu armorum ad ferri similitudinem obduruissent, humanitatem et religionem didicissent, quo pacto fieri potuit, ut tam religiosi evaderent, ut dubitem, an Romani primi omnium tere antiquorum populorum sint ponendi? Quamquam quid loquor? Ncquc enim desunt, qui censeant, Romanorum religionem magis in otiosis et inanibus caerimoniis, quam in animis colentium esse versatam. Equidem is non sum, qui negem in externis caerimoniis Romanos fuisse plurimos. Verum enimvero aliter nostri, aliter Romanorum religiosi ritus judicandi sunt; explicare autem, quo modo judicandi sint, et longum est, nec hujus disputationis i). Volumus tantummodo paucis pro viribus demonstrare, in externis illis caerimoniis, de quiiius secus judicatur, non omnia fuisse, sed i ) Qui Iiane rem cognoscere volet., eum hil anciorem sumina laiule cumulatum delegam us, J. sl. Ilartung. Die Religion def Riiniei i II. Erlaugeu l 836.
bene moratos et affectos animos diis magis placuisse. Ad ilivos adeunto caste: pietatem adhibento: opeis amovento. Qui secus faxit, deus ipse vindex erit, prisca fjuadam^lcge jubetur l). Ex quo nonne efficitur, animi affectus caput religionis esse, pictatcmque esse omnium virtutum causam et sententiam? Pietatis autem vox, quae cognatione quadam Graeca vocabula^wrroiy et ymtt attingere videtur a), significat ejus animi affectionem, qui, quemadmodum uva solis luce mollitur, sie lumine divinitus demisso mollitus et maturatus sit, ut in eo nihil insit acerbitatis et duritiae. Qui animus enim sibi non praehdat, sibi non placeat, quique divino nuinini sese totum subjecerit, ab eo demum animo diis atque hominibus grata proficisci possunt. Sit, per me licet, ut pietatis nomen neque recte duxerimus, neque recte interpretati simus; hoc tamen certissimum est, eo nomine omnia officia, quotquot sunt, erga omnes et deos et homines contineri a pietalequc, tamquam fonte quodam, manare δ). Pietatem coli oportebat non( modo erga deos, parentes, liberos, amicos, propinquos, eos denique, qui bene de quo meriti essent, sed etiam patriae, sed alienis hominibus, sive noti, sive i- gnoti erant, quin etiam hostibus patriae fides pietasque debebatur. Ae belli quidem aequitas, quaeque ad justitiam in hostes pertinebant, fetiali populi Humani jure sanctissime perscripta erant. Ea autem quam religiose observanda esset, primo Punico bello est a Regulo illustrissimum exemplum constitutum, qui ad supplicium redire maluerit, quam non stare promissis. Et secundo Punico bello nonnulli, quuin Hannibali fidem dedissent nec praestitissent, fraude usi, a Censoribus ouincs in aerarios relati sunt, in quibus, quoad quisque eorum vixit, permanebant 4). Pius erga deos l) Cic. Leg. It: 8 Cfr. io. N. D. I: a. a) Flari. I: p. i8 3. 3) Cic. N. D. I: 2. Plauc. 12. 33. Quint. Fr. I: I: q. 4) Cic. OiF. I: 13. Rep. VI: 8. Liv. IX: 8. XLIV: 1. Plura exempla v. Cic. Oif. I:' 11. 111 : 3 l. 3 2. Liv. XXII: 64.
is appellabatur, qui eos grato animo propter beneficia pro* sequeretur, debitosque iis honores praestaret. Quare, si modo ullus, populus Romanus sine controversia pius et religiosus nominandus est. Neque enim ullum negotium gravius susceperunt, neque perfecerunt, quin precibus ad deos, quos omnibus negotiis horisque interesse credebant i), se converterent. Quotidie, antequam munia solita obirent, deorum templa adibant venerabundi; nec tamen privatiori siuguli magis, quam publice universi, sive magnum quiddam idemque arduum incepturi erant, sive jam absolverant, deorum gratiam precabantur 2 ). Ne maximi quidem duces, si religionem deosque spernerent, animos populi vincere poterant, qui in deorum pietate magis sanctitateque ducum, quam in victoriis vel illustrissimis publicam salutem credebat esse repositam 3). Quae sententia tam praeclare ab Horatio exprimitur: Dis te minorem quod geris, imperas. Hinc omne principium, huc refer exitum 4), ea quidem optimis illis temporibus omnium commuuis fuisse videtur. Et qualiacumque tempora fuerunt, si pauca exceperis, quibus fallaces homines, qui multitudinis superstitionem in suum quaestum convertere volebant, a diis opinioni, husque patriis animos vulgi paullisper avertebant, in eadem religione iisdemque caerimoniis, quas a majoribus quasi per manus traditas acceperant, admirabili constantia usque 1) Plin. Η. N. XXVIII: a. 2 ) Serv. Aen. 1 : 656. Apud majores noslros mos fuit, ut magistratu* post res serias, quae consulto peragebantur, in fiue a - ctus adderent: diis /tonorem dico, vel alio modo : hinc a d deos. Cic. D iv. I: 45. Idcirco omnibus rebus agendis, quod botllim, fa u s tu m, fe lix, forlunatum que esset, praefabantur. 3) Plut. Marcell. 4. JV noti πχτξίων Imgo^ixv ovi' int tk 7s y.iyirotts ιΐιπρχξίχις χτιίίχοντο f μ ι7ζον νγιυμινοι ηξιλ σωτ^ξίχν ηολιω! το ^χυ/χΰζΐιν τχ Βι7χ τοιχ χξχοντχί, ϊ] το τ ι7ν των vtoxijuiiiv. 4) lior. Od. III: 6. 5 6. Cfr. Val. Max. I: 1 : 9.