ΠΡΩΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ 13 ος 14 ος ΑΙΩΝΑΣ Όσο αφορά στην ζωγραφική απεικόνιση, αυτή θεωρείται η περίοδος της μετάβασης από τον συμβατικό και στερεότυπο τρόπο αναπαράστασης, στην αναπαράσταση «εκ του φυσικού». Συμβατική αναπαράσταση ( στερεότυπο ή σχηματοποίηση) σημαίνει ότι δανείζομαι μία τυποποιημένη μορφή από εγκεκριμένη πηγή, συνήθως θρησκευτικά βιβλία. Μαθαίνω να αντιγράφω εικόνες από παλαιά βιβλία, να τροποποιώ την διάταξή τους και να την προσαρμόζω στις ανάγκες της τρέχουσας αναπαράστασης. Παραδείγματος χάριν, δανείζομαι μία συμβατική μορφή, προσθέτω εμβλήματα εξουσίας, όπως στέμμα και σκήπτρο για τον βασιλιά, μίτρα και ποιμαντορική ράβδο για τον μητροπολίτη. Ακριβώς για τον λόγο ότι οι φιγούρες αυτές προέρχονταν από ένα κοινό πρωτότυπο και έμοιαζαν μεταξύ τους, συνήθως έγραφαν το όνομα του αναπαριστώμενου για να μην γίνει λάθος. Εκ του φυσικού αναπαράσταση σημαίνει ότι αναπαριστώ κάτι παρατηρώντας το φυσικό αντικείμενο μπροστά μου με πρόθεση η εικόνα να μοιάζει όσο περισσότερο στο πραγματικό από μία συγκεκριμένη οπτική γωνία, π.χ. το πορτρέτο ενός συγκεκριμένου προσώπου. Συνήθως αυτό συνέβαινε όταν δεν υπήρχε συμβατικό σχέδιο στο οποίο θα μπορούσαν να στηριχθούν. Στις αρχές του 14 ου αιώνα στην Ιταλία παρατηρούμε μία επανάσταση στην ζωγραφική με την επιστροφή στην αναπαράσταση εκ του φυσικού. Η επανάσταση αυτή ξεκίνησε στην Λούκα, Πίζα, Σιένα και Φλωρεντία. Η Φλωρεντία ήταν επικεφαλής απορροφώντας τις μικρότερες πόλεις πολιτικά. 98
Τίτλος: Τέμπλο του Αγίου Φραγκίσκου Χρονολογία: 1235 Καλλιτέχνης: Μποναβεντούρα Μπερλιγκιέρι Υλικό: Τέμπερα σε ξύλο, (σκόνη διαλυμένη σε νερό με συνδετικό υλικό κόλα ή κρόκο αυγού). Περιγραφή: Ο άγιος φορά το ένδυμα που χαρακτηρίζει το τάγμα που ίδρυσε και κρατά ένα μεγάλο βιβλίο. Επιδεικνύει τα στίγματα στα πόδια και στα χέρια του, τα οποία είναι σημάδι ουράνιας εύνοιας. Δεξιά και αριστερά του βρίσκονται δύο βυζαντινοί άγγελοι σε μετάλλια και σκηνές από την ζωή του οι οποίες μας θυμίζουν εικονογραφημένα χειρόγραφα. Παραδείγματος χάριν, στην κεντρική σκηνή στα δεξιά ο άγιος Φραγκίσκος κάνει κήρυγμα στα πουλιά. Στιλιστική περιγραφή: Η φιγούρα του άγιου Φραγκίσκου είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας συμβατικής αναπαράστασης που περιγράψαμε. Είναι αντιγραφή από παλαιότερες αναπαραστάσεις αγίων. Πραγματικά μας θυμίζει φιγούρα που συχνά συναντάμε στα εικονίσματα ψηλή, απόμακρη και αυστηρή με μετωπική στάση. Παρατηρούμε την αυστηρή τυπικότητα της όλης σύνθεσης: ρηχό βάθος και επιπεδότητα, συμμετρική σύνθεση και αυστηρό περίγραμμα. Οι φιγούρες στις παράπλευρες σκηνές εμφανίζονται επίπεδες και ευθυγραμμισμένες μπροστά σε ένα ρηχό φόντο. Αυτό συνήθως αναπαριστά ένα πύργο ή κτίριο τα οποία είναι επίσης στυλιζαρισμένα σύμβολα μίας πόλης των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. 99
Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που προέρχονται από την βυζαντινή παράδοση, για αυτό και ονομάζουμε αυτή την περίοδο της ιταλικής ζωγραφικής ιταλο-βυζαντινό στιλ ή ο ελληνικός τρόπος. Κατά την διάρκεια όμως του 13 ου αιώνα αυτό σύντομα θα αντικατασταθεί σταδιακά, και δειλά αρχικά, από ένα νέο στιλ, μία ζωγραφική που απομακρύνεται από τα μεσαιωνικά συμβατικά χαρακτηριστικά και επιστρέφει στην ζωγραφική εκ του φυσικού. 100
Τίτλος: Ένθρονη Παναγία Χρονολογία: 1310 Καλλιτέχνης: Τζιόττο Υλικό: Τέμπερα σε ξύλο Στιλιστική περιγραφή: Η ένθρονη Παναγία με αγγέλους και το βρέφος, μία κατά τα άλλα συνηθισμένη θεματολογία, έχει εδώ απεικονιστεί με νεωτεριστικό τρόπο: 1. Έχει δοθεί έμφαση στην αναπαράσταση της τρίτης διάτασης. Ο γοτθικός θρόνος είναι αρκετά βαθύς για να χωρέσει το σώμα της Παναγίας. 2. Το σώμα της δε δεν χάνεται κάτω από τα ρούχα, αλλά αναδύονται τα μέλη του και το στήθος. Ο ζωγράφος λοιπόν ενδιαφέρεται να αναπαραστήσει την υλική υπόσταση της φιγούρας σαν να είναι ένας άνθρωπος αυτού του κόσμου. Με αυτό τον τρόπο απομακρύνεται από την πιο πνευματική και στερεότυπη αναπαράσταση των ιερών προσώπων που είδαμε στην βυζαντινή και μεσαιωνική τέχνη. Αντίθετα μας προσφέρεται η υλική υπόσταση ενός ουρανίου όντος. Η Παναγία έχει λοιπόν υπόσταση, διαστάσεις και όγκο. Οι υπόλοιπες φιγούρες δέχονται το φως σαν τρισδιάστατα αντικείμενα και δημιουργούν σκιές. Η όλη σύνθεση αποπνέει σταθερότητα, ισορροπία και τρισδιάστατη στερεότητα. Έχουμε λοιπόν το παράδειγμα ενός καλλιτέχνη που προσπάθησε να παραστήσει πειστικότερα την φύση και που κυριάρχησε στην σκηνή στης Φλωρεντίας. Για να γίνουν αυτές οι νεωτεριστικές ποιότητες πιο ευκρινείς θα κάνουμε μία σύγκριση με ένα έργο που αναπαριστά το ίδιο θέμα και το οποίο έγινε 30 χρόνια νωρίτερα. 101
Τίτλος: Ένθρονη Παναγία με αγγέλους Χρονολογία: 1280 Καλλιτέχνης: Τσιμαμπούε Υλικό: Τέμπερα σε ξύλο Στιλιστική περιγραφή: Εικάζεται ότι ο Τσιμαμπούε ήταν δάσκαλος του Τζιόττο, γεγονός που κάνει την σύγκριση των έργων τους ακόμη πιο ενδιαφέρουσα. Παρατηρούμε μία πολύ πιο επίσημη και άκαμπτη αναπαράσταση του ιδίου θέματος. Οι φιγούρες είναι επίπεδες χωρίς όγκο. Είναι σαν κομμένες σε χαρτί και κολλημένες πάνω στην επιφάνεια του πίνακα. Η φιγούρα της Παναγίας είναι πιθανά επηρεασμένη από παλαιότερες, θεσμοποιημένες από το χρόνο, αναπαραστάσεις της. Βεβαίως το θέμα της ένθρονης Παναγίας απαιτεί αξιοπρέπεια και επισημότητα στον τρόπο αναπαράστασης και απαγορεύει την χρήση νεωτερισμών. Αυτό ίσως εξηγεί τον στερεότυπο τρόπο αναπαράστασης της Παναγίας και του Χριστού ο οποίος δεν απομακρύνεται πολύ από παλιότερα πρότυπα. Ίσως το μοναδικό προοδευτικό στοιχείο απομάκρυνσης από την ιταλοβυζαντινή παράδοση είναι η τρισδιάστατη αναπαράσταση του θρόνου. Με την σύγκριση αυτή κατανοούμε την αλλαγή που πρέπει να έφερε ο Τζιόττο και τι εντύπωση θα πρέπει να έκανε στους σύγχρονούς του. 102
Τίτλος: Ο θρήνος. Χρονολογία: 1305 Καλλιτέχνης: Τζιόττο ντι Μποντόνε Υλικό: Νωπογραφία ( τοιχογραφία η οποία ζωγραφίζεται πάνω στον σοβά ενώ είναι ακόμη νωπός). Περιγραφή: Η τοιχογραφία αυτή είναι μία από τις πολλές που διακοσμούν το εσωτερικό της εκκλησίας της Αρένα στην Πάντοβα, η οποία πήρε το όνομά της από ένα ρωμαϊκό αμφιθέατρο εκεί κοντά. Οι τοιχογραφίες αναπαριστούν επεισόδια από την ζωή της Παναγίας και του Χριστού. Το έργο αυτό του Τζιόττο ήταν ανάθεση παραγγελίας ενός πλούσιου εμπόρου της Πάντοβα, πράγμα που επιβεβαιώνει ότι οι πάτρωνες της τέχνης είναι πλέον κοσμικοί. Στιλιστική περιγραφή: Σε αυτό του το έργο πιστοποιούμε τις επιρροές που είχε ο Τζιόττο από την βυζαντινή και μεσαιωνική παράδοση, αλλά διακρίνουμε και τους νεωτερισμούς που αναγγέλλουν την ιταλική Αναγέννηση. Το πλέον σημαντικό στοιχείο νεωτερισμού είναι η δημιουργία της ψευδαίσθησης του βάθους πάνω στην ζωγραφική επιφάνεια. Ο Τζιόττο δεν μελέτησε απλά τα παλαιότερα πρότυπα του ιδίου θέματος όπως έκαναν οι καλλιτέχνες στον μεσαίωνα ή στο βυζάντιο. Αντίθετα φαντάστηκε πως θα ήταν στην πραγματικότητα εάν μία μητέρα με τους συγγενείς θρηνούσε τον χαμένο γιο της. Ανανέωσε λοιπόν τα καθιερωμένα από τον χρόνο βυζαντινά πρότυπα με τους εξής τρόπους: 1 Ο Χριστός ο οποίος είναι πρωταγωνιστής της σύνθεσης δεν βρίσκεται στο κέντρο. 103
2. Οι διάφορες φιγούρες δεν εμφανίζονται μετωπικά, αλλά σε προφίλ, ¾ και από πίσω. 3. Οι φιγούρες έχουν επίσης όγκο και βάρος. Είναι συμπαγείς και ακουμπούν με σαφήνεια στο έδαφος. 4. Υπάρχει δράση και συναισθήματα. Οι πόζες, οι χειρονομίες και οι εκφράσεις καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα συναισθημάτων θλίψης κάνοντας την όλη αναπαράσταση πιο πιστευτή. Η Μαίρη εμφανίζεται σαν να μην μπορεί να συγκρατήσει την απελπισία της, ενώ η Μαγδαληνή αδυνατεί να πιστέψει την απώλεια. Ο Ιωάννης κάνει μία γεμάτη πάθος κίνηση καθώς σκύβει μπροστά ανοίγοντας τα χέρια του. Οι δύο μαθητές στα δεξιά δείχνουν μία φιλοσοφική παραίτηση, ενώ οι φιγούρες στο πρώτο πλάνο μία σιωπηρή οδύνη. Έχουμε λοιπόν την οργάνωση της σύνθεσης γύρω από ένα συμβάν το οποίο προκαλεί έντονες αντιδράσεις και διάφορες ψυχολογικές στάσεις. Παρόλα αυτά δεν έχουμε περιττές λεπτομέρειες ή υπερβολικές εκφράσεις συναισθημάτων. 5. Όσο αφορά στην σύνθεση, ο Τζιόττο έχει καταφέρει να οργανώσει τις μορφές σε ένα μάλλον περιορισμένο χώρο. Τρεις διαφορετικές ομάδες συνεισφέρουν στην ρυθμική οργάνωση όλης της σύνθεσης. Η δε σύνθεση έχει σπιράλ σχήμα: ξεκινά από τον Χριστό και περνώντας από τις διάφορες ομάδες, καταλήγει πάλι σε αυτόν. Με αυτό τον τρόπο ο Τζιόττο καταφέρνει να κατευθύνει το μάτι του θεατή. Ακόμη ένα τέχνασμα χρησιμοποιείται για να κατευθύνει την ματιά του θεατή στο κέντρο σύνθεσης, δηλαδή στον Χριστό. Είναι ο διαγώνιος βράχος που κατηφορίζει από το νεκρό δένδρο, σύμβολο του καλού και του κακού. 6. Ο ζωγραφικός χώρος που δημιουργείται είναι λοιπόν πειστικός. Μπορούμε να φανταστούμε την απόσταση ανάμεσα στις φιγούρες οι οποίες έχουν στραμμένη την πλάτη στο πρώτο πλάνο και στον άγιο Ιωάννη. Είμαστε σίγουροι ότι υπάρχει αρκετός χώρος και αέρας ανάμεσά τους για να κινηθούν. Ακριβώς εδώ ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί το τέχνασμα της επικάλυψης που είχαμε συναντήσει στην αρχαία Ελλάδα. Οι μπροστινές φιγούρες καλύπτουν μέρος αυτών που βρίσκονται πιο πίσω δημιουργώντας την αίσθηση του βάθους. Αυτό σημαίνει ότι με αυτή του την κίνηση ο Τζιόττο απομακρύνεται από την μεσαιωνική πεποίθηση ότι για να είναι ευανάγνωστη η αφήγηση θα έπρεπε όλες οι φιγούρες να είναι ακέραιες. Αντίθετα επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην ρεαλιστική και πειστική αναπαράσταση, σαν το γεγονός να εξελισσόταν μπροστά μας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του ενδιαφέροντος είναι οι φιγούρες στο πρώτο πλάνο τις οποίες βλέπουμε από πίσω. Για πρώτη φορά η θλίψη μπορεί να εκφραστεί χωρίς να βλέπουμε το πρόσωπο. Αυτές οι φιγούρες είναι βέβαια ένα ακόμη τέχνασμα του Τζιότο στην προσπάθειά του να τονίσει την ψευδαίσθηση του βάθους. Τοποθετώντας τες, στο χαμηλότερο σημείο της σύνθεσης, ορίζει το πρώτο πλάνο του ζωγραφικού χώρου. 7. Ο Τζιόττο προτείνει εδώ ένα νέο ρόλο του θεατή. Οι φιγούρες στο πρώτο πλάνο μας θυμίζουν την δική μας στάση μπροστά στη σκηνή, δηλαδή ο ένας θεατής πίσω από τον άλλο. Εντείνεται λοιπόν η αίσθηση ότι συμμετέχουμε και εμείς ή παρακολουθούμε την σκηνή. Αυτός θα είναι και ο νέος ρόλος του αναγεννησιακού θεατή: συμμετοχή και εμπάθεια στην αναπαριστώμενη σκηνή. Αυτός ο νέος ρόλος έχει και θρησκευτική σημασία. Τον 13 ο αιώνα η λειτουργία στις εκκλησίες ήταν ένα είδος 104
θεάματος, μία θεατρική παράσταση με συγκεκριμένες σκηνές και μέρη. Η πρόθεση της εκκλησίας ήταν να παρουσιάσει το θείο δράμα σαν ένα ανθρώπινο γεγονός και να το φέρει πλησιέστερα στον πιστό. Αυτή την στάση ονομάζουμε «ανθρωπισμό». Έχουμε λοιπόν την εντύπωση κοιτώντας αυτή την τοιχογραφία, ότι παρακολουθούμε το πραγματικό γεγονός σαν να το παίζουν στο θέατρο. Το θρησκευτικό θέμα παρουσιάζεται ως θεατρικό δράμα με πραγματικούς ανθρώπους και ο θεατής καλείται να συμμετάσχει. Είναι θα λέγαμε ένα μοντέλο αναπαραστατικής αφήγησης το οποίο μάλιστα θα επηρεάσει μελλοντικούς καλλιτέχνες. Η ζωγραφική δεν είναι πλέον υποκατάστατο του γραπτού λόγου, αλλά συναγωνίζεται το θέατρο. 8. Τέλος μία ποιότητα χαρακτηριστική του Τζιόττο είναι η απλότητα και η οικονομία των μέσων που χρησιμοποιεί. Οι κινήσεις είναι χαμηλών τόνων και μετρημένες και γενικά αποφεύγει τις υπερβολές. Εξάλλου η επιβλητικότητα του έργου του οφείλεται σε αυτή ακριβώς την απλότητα και αμεσότητα. Ο Τζιόττο, θα λέγαμε, εγκαινιάζει ένα καινούργιο μοντέλο καλλιτέχνη. Αποκτά ο ίδιος φήμη μεγάλου καλλιτέχνη και επιβάλλει το σεβασμό στο επάγγελμά του. Από εδώ και πέρα η ιστορία της τέχνης της Ευρώπης είναι ιστορία μεγάλων καλλιτεχνών. 105
Τίτλος: Ευαγγελισμός Καλλιτέχνης: Σιμόνε Μαρτίνι Χρονολογία: 1333 Υλικό: Τέμπερα σε ξύλο, επίχρυσο φόντο και πλαίσιο. Περιγραφή: Κοσμεί το τέμπλο της Αγίας Τράπεζας του καθεδρικού της Σιένας. Αναπαριστά τον αρχάγγελο Γαβριήλ που κατεβαίνει από τον ουρανό για να χαιρετίσει την Παρθένο. Από το στόμα του βγαίνει ο λόγος του εν είδη γραφής, «Χαίρε Κεχαριτωμένη». Στο αριστερό χέρι κρατά κλαδί ελιάς, σύμβολο ειρήνης, ενώ έχει το δεξί χέρι ανασηκωμένο σαν να πρόκειται να μιλήσει. Προφανώς διέκοψε την Παναγία από το διάβασμά της η οποία αιφνιδιάστηκε, αποτραβιέται με δέος και γυρνά να κοιτάξει τον απεσταλμένο. Το βάζο με λευκά κρίνα στο πίσω πλάνο της εικόνας είναι το σύμβολο της παρθενίας. Η περιστερά, σύμβολο του Αγίου Πνεύματος είναι περιτριγυρισμένη από τετραπτέρυγα χερουβείμ. Στιλιστική περιγραφή: Οι Σιενέζοι καλλιτέχνες επηρεάζονταν από τους καλλιτέχνες του βορρά και για αυτό παρατηρούμε στην δουλειά τους στοιχεία του γοτθικού στιλ, όπως τις οξυκόρυφες αψίδες στο πλαίσιο του έργου του Μαρτίνι. Επιρροή από τέχνη του βορρά είναι επίσης οι τα καμπυλόγραμμα περιγράμματα των μορφών, οι λεπτογραμμένες φόρμες και η προσοχή στις λεπτομέρειες. Εξαιτίας της επιρροής από την βόρεια Ευρώπη, αυτό η καλλιτεχνική τάση ονομάστηκε «Διεθνής ρυθμός». 106
Αυτός ο λυρισμός και τα πλούσια μοτίβα εξηγούνται επίσης από το γεγονός ότι ο η τέχνη του Μαρτίνι απευθύνεται σε αριστοκρατικά γούστα καθώς δούλευε για τους Γάλλους βασιλιάδες και τον πάπα. Πραγματικά, ο τρόπος παρουσίασης θυμίζει μεγαλοπρεπείς ακολουθίες της βασιλικής αυλής. Με τον ίδιο τρόπο εξηγούνται και τα φωτεινά χρώματα που ακτινοβολούν, τα πλουσιοπάροχα κουστούμια, οι περίπλοκες διακοσμήσεις, αλλά και το χρυσό φόντο. Παρατηρούμε τα κομψά σχήματα, τις αβρές καμπύλες των πτυχώσεων και την λυγερή χάρη των σωμάτων που είναι λιγνά και χωρίς βάρος. Πραγματικά αυτό το έργο μοιάζει με πολύτιμο έργο χρυσοχόου. Τον Μαρτίνι δεν φαίνεται να τον ενδιαφέρουν οι δομικές ανησυχίες του Τζιόττο, αλλά οι ποιότητες της επιφάνειας, η περίπλοκη διακόσμηση και το πρωτόκολλο της αυλής των ιπποτών. Αυτό εξηγεί και την έλλειψη βάθους σε αυτήν την εικόνα την οποία επιτείνει το χρυσό φόντο. Όμως είναι θαυμαστός ο τρόπος που έχουν τοποθετηθεί οι μορφές μέσα στο περίπλοκο σχήμα του τρίπτυχου με τις οξυκόρυφες αψίδες και ο τρόπος που έχουν συνταιριαστεί οι μορφές μέσα στην σύνθεση. Οι φτερούγες του αγγέλου είναι μέσα στην αριστερή αψίδα. Η μορφή της Παναγίας που αποτραβιέται για να προστατευτεί στην δεξιά αψίδα και στο κενό ανάμεσά τους, το βάζο και η περιστερά. Αναγνωρίζουμε τις εξής ρεαλιστικές επιρροές από τον Τζιόττο που μαρτυρούν αναπαράσταση εκ του φυσικού: 1. Το τρισδιάστατο βάζο που είναι έτσι τοποθετημένο στο πέτρινο δάπεδο ώστε να μπορούμε να υπολογίσουμε ακριβώς την θέση του σε σχέση με την Παναγία και τον άγγελο. Αυτό είναι πιθανά αποτέλεσμα παρατήρησης. 2. Το κάθισμα της Παναγίας έχει βάθος, αποτέλεσμα και πάλι παρατήρησης. 3. Το βιβλίο που κρατάει είναι πραγματικό προσευχητάρι και η σκιά ανάμεσα στις σελίδες μας λέει ότι ο Μαρτίνι μελέτησε κάποιο συγκεκριμένο προσευχητάρι και δεν αναπαρήγαγε ένα σύμβολο βιβλίου. Παρατηρούμε πάλι ότι ο οπτικός ρεαλισμός εφαρμόζεται για τα λιγότερο σημαντικά αντικείμενα ή χωρίς σημαντικό θρησκευτικό περιεχόμενο. Παρόλα αυτά, αυτήν την εποχή αρχίζει η ζωγραφική «εκ του φυσικού» ακόμα και για πορτρέτα σημαντικών ανθρώπων. 107
Τίτλος: Μάης Καλλιτέχνης: Αδελφοί Λίμπουργκ Χρονολογία: 1410 Υλικό: Εικονογραφημένη σελίδα. Περιγραφή: Είναι μία σελίδα ενός μηνολογίου ενσωματωμένου στο προσευχητάρι του Βουργουνδού δούκα του Μπερρύ. Σελίδες από αυτό το μηνολόγιο παρουσιάζουν παραστάσεις από τις διάφορες ασχολίες του κάθε μήνα, όπως την σπορά, το κυνήγι, τον θερισμό κλπ. Είναι σημαντικό να προσέξουμε ότι όλες οι εικόνες είναι παρμένες από την ζωή παρόλο που βρίσκονται σε θρησκευτικό βιβλίο. Πρόκειται για μικρογραφίες που γίνονταν πιθανόν με μεγεθυντικό φακό και πρέπει να μελετηθούν με την ανάλογη προσοχή. Η συγκεκριμένη αναπαριστά τον μήνα Μάη, απεικονίζοντας πως οι αυλικοί γιόρταζαν την ετήσια γιορτή της άνοιξης. Περνάνε από ένα δάσος με άλογα, ντυμένοι με χαρούμενες φορεσιές και στεφανωμένοι με κλαριά και λουλούδια. Η εικόνα εκφράζει την χαρά για τις απολαύσεις και την λαμπρότητα της ζωής, την ομορφιά της φύσης και των ανθρώπων. Στιλιστική περιγραφή: Επιδεικνύει την κομψότητα και αγάπη για την λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει τον Διεθνή Ρυθμό. Έχει σαφώς στοιχεία συμβατικής ζωγραφικής, δηλαδή γίνεται χρήση στερεότυπων προτύπων: 1. Στο δεύτερο πλάνο έχουμε ένα παραπέτασμα από δέντρα το ένα δίπλα στο άλλο τα οποία δεν διαφέρουν μεταξύ τους, άρα είναι στερεοτυπικές αναπαραστάσεις. 2. Τα πρόσωπα των ανθρώπων είναι επίσης παραλλαγές ενός και του αυτού τύπου. Δεν είναι λοιπόν ρεαλιστικές, αλλά συμβατικές αναπαραστάσεις, δηλαδή στερεότυπα. Η σκηνή μοιάζει όμως και με σκηνή από την πραγματική ζωή. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι συνδυασμός οπτικού και διανοητικού ρεαλισμού. Οπτικός ρεαλισμός είναι η απόδοση εκ του φυσικού 108
με τον πιστότερο δυνατό τρόπο ενώ διανοητικός είναι η όσο το δυνατόν σαφέστερη εξιστόρηση μίας σκηνής με την χρήση συμβατικών μορφών. Οι δύο αντιλήψεις δεν φαίνεται να καταλήγουν εδώ αναγκαστικά σε σύγκρουση. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν και συνδυάζουν τους δύο τρόπους με επιτυχία. Σύμφωνα με τον παλαιό τρόπο, χρησιμοποιούν τους καθιερωμένους τύπους εφαρμόζοντάς τους σε ολοένα νεότερους συνδυασμούς. Σύμφωνα με τον καινούριο τρόπο μελετούν την φύση και μεταφέρουν τις παρατηρήσεις τους στο έργο τους. Τίτλος: Σπουδές για ένα πίθηκο Καλλιτέχνης: Αντόνιο Πιζανέλλο Χρονολογία: 1430 Υλικό: Ακιδογραφία σε χαρτί. Στιλιστική περιγραφή: Είναι ένα καλό παράδειγμα μελέτης εκ του φυσικού, των καθιερωμένων δηλαδή τετραδίων σχεδίου όπου ο καλλιτέχνης συγκέντρωνε τις σπουδές της φύσης, συχνά σπάνιων φυτών και ζώων. Το κριτήριο προφανώς ήταν η επιδεξιότητα στην απόδοση της φύσης, ο πλούτος των λεπτομερειών και η μελέτη της μορφής από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Το επόμενο στάδιο θα είναι η διερεύνηση των νόμων της οπτικής και η γνώση της δομής του ανθρωπίνου σώματος. Ο συνδυασμός δηλαδή επιστήμης και ζωγραφικής ο οποίος είναι και οι βάση της Αναγέννησης. 109