A ΦIEPΩMA ΣABBATO- KYPIAKH 28-29 OKTΩBPIOY 1995 2-31 AΦIEPΩMA Bούλα Παπαϊωάννου: η φωτογράφος της Kατοχής. Aποτύπωσε με το φακό της, κορυφαίες στιγμές α- πό τη νέωτερη ελληνική ιστορία. O μαύρος χειμώνας 1941-1942. H πείνα και το δράμα του λαού στην κατοχική Aθήνα. Aποστείλατε σίτον ή φέρετρα. Ποιοι ευθύνονται για τον τραγικό λιμό του χειμώνα 1941-1942. Bούλα Παπαϊωάννου: η φωτογράφος της Kατοχής Aποτύπωσε με το φακό της, κορυφαίες στιγμές από τη νεώτερη ελληνική ιστορία 28 Oκτωβρίου 1940. H απόρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου εκφράζει τη θέληση του ελληνικού λαού και προκαλεί εκδηλώσεις θαυμασμού στον ελεύθερο κόσμο. Tις ελλείψεις σε πολεμικό εξοπλισμό αναπληρώνει ο ενθουσιασμός και η καρτερία των στρατευμένων Eλλήνων. Παρά τις σημαντικές α- πώλειες και τις κακουχίες, η νίκη κατά των Iταλών θα κρατήσει υψηλό το ηθικό του στρατού και του λαού. Oι πρώτοι τραυματίες που θα φωτογραφίσει η Bούλα Παπαϊωάννου στα νοσοκομεία της Aθήνας, ζητούν επίμονα να επιστρέψουν στο μέτωπο. Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Θα ακολουθήσει η γερμανική εισβολή. H φωτογράφος της Kατοχής, όπως χαρακτηρίστηκε η Bούλα Παπαϊωάννου, θα καταγράψει τότε τα δεινά του αθηναϊκού λαού, και, κυρίως, τον τραγικό λιμό του χειμώνα 1941-1942. Σε αυτό το κομμάτι της δουλειάς της, όπως και στο φωτογραφικό της οδοιπορικό στην κατεστραμμένη μεταπολεμική Eλλάδα που ποθούσε την Aνασυγκρότηση και σπαρασσόταν από τον Eμφύλιο, επικεντρώνονται σήμερα οι «Eπτά Hμέρες». Mικρότερη είναι η αναφορά στις άλλες θεματικές ενότητες, όπου κοινό στοιχείο παραμένει η έμφαση στον άνθρωπο. Tο δώρο της Oύνρα. Mια αληθινή ιστορία. Eμφυτο φωτογραφικό μεράκι. Aφησε έργο κοινωνικού προβληματισμού γεμάτο ποίηση και ανθρωπιά. Mε έμφαση στον άνθρωπο. Aπό το κοινωνικό φωτορεπορτάζ στην καλλιτεχνική φωτογραφία. Aσπρο-μαύρο, σε φυσικό φως. H φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου σε θραύσματα μνήμης και λόγου. Προσδοκία για καλύτερη ζωή. Φωτογραφίες-ντοκουμέντο για τη μεταπολεμική Eλλάδα που ατένιζε το μέλλον. Eξώφυλλο: Παιδί στην κατοχική Aθήνα: με παλιό, τριμμένο παλτουδάκι και καρτερικό βλέμμα, κρατάει στη μασχάλη τη χειροποίητη σχολική τσάντα. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H Bούλα Παπαϊωάννου επεξεργάζεται φωτογραφίες της από τη μεταπολεμική Eλλάδα, την οποία διέτρεξε ως διευθύντρια του φωτογραφικού τμήματος της U.N.R.R.A. Tης Φανής Kωνσταντίνου Yπεύθυνης του Φωτογραφικού Aρχείου του Mουσείου Mπενάκη «EIMAΣTE στη Kατοχή, στις εφιαλτικότερες ημέρες της Kατοχής... με τον τρόμο της πείνας επάνω στα πρόσωπα, με τον κίνδυνο, με το θάνατο. Tότε η κυρία που σας παρουσιάζομε σήμερα έπαιρνε τη φωτογραφική της μηχανή, όπως παίρνει έ- νας άντρας το ντουφέκι του, το πιστόλι του και χαμένη μέσα στον κόσμο έκανε αντίσταση του ματιού της ελληνικής μνήμης. Tον καιρό που το μάτι έβλεπε μόνο με την καρδιά κι η μνήμη ήτανε η τιμή μας, το τελευταίο που μας έμενε. Eφωτογράφιζε όλες τις τραγικές, τις καταθλιπτικές σκηνές και φιγούρες του αθηναϊκού δρόμου, τα μικρά παιδιά με τα σβησμένα τους βλέμματα και με τα αποσκελετωμένα κορμιά τους, τόσο μακάβρια που δεν θα μπορούσε να τα αντικρύσει, ούτε ο Γκόγια. Tι να γινε τα χα αυτή η συλλογή; Oσο και ν άλλαξε το πολιτικό κλίμα του κόσμου, έπρεπε να μείνει σαν φυλαχτό, ένα ιερό ενθύμιο του μαρτυρίου μας». Aυτά επεσήμανε ο αρθρογράφος Γ. Φτέρης το 1953 (Bήμα 11-10) σχετικά με τη φωτογραφική συλλογή της Bούλας Παπαϊωάννου χωρίς όμως να κινήσει το παραμικρό ενδιαφέρον των αρμοδίων. Eν τούτοις το πολύτιμο αυτό υλικό είχε την καλή τύχη να φυλαχθεί ευλαβικά για πολλά χρόνια από τη συνετή δημιουργό του, έως το 1976, όταν, ηλικιωμένη πλέον, α- ποφάσισε να το εμπιστευτεί στο Φωτογραφικό Aρχείο του Mουσείου Mπενάκη, που μόλις είχε ιδρυθεί, μα- 2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 Συνέχεια από την 27η σελίδα
Aναχώρηση για το Aλβανικό μέτωπο. Παρά τις ελλείψεις σε πολεμικό υλικό και τις δυσοίωνες προβλέψεις, ποτέ πριν οι Eλληνες δεν έσπευσαν στο μέτωπο με τον ενθουσιασμό που έσπευσε η γενιά του 40. ζί με το σύνολο του φωτογραφικού της έργου. Δώδεκα χιλιάδες αρνητικά, πολλές φωτογραφίες και λευκώματα, που ταξινομήθηκαν προσεχτικά και στη συνέχεια παραδόθηκαν στη νεώτερη ιστορία του τόπου μας. Πρώτα βήματα H διακριτική και ευγενική Bούλα Παπαϊωάννου έκρυβε μια σπάνια κοινωνική ευαισθησία που μαζί με τη δυνατή και λιτή φωτογραφική της γραφή χαρακτήρισε εξαρχής το έργο της. Γεννημένη το 1898 στη Λαμία, τρίτο παιδί από τα πέντε της Aφροδίτης και του αξιωματικού Θεοχάρη Παπαϊωάννου, έζησε τα παιδικά της χρόνια μέσα στη θαλπωρή και την τάξη μιας καλοβαλμένης αστικής οικογένειας των αρχών του αιώνα. H ανατροφή της στηρίχθηκε στην αγάπη για την πατρίδα, την κοινωνική συνεισφορά, την έφεση για καλλιέργεια, την εργατικότητα και τη συνέπεια, αρχές που σταθερά ακολούθησε στη ζωή της. Tο έντονο ενδιαφέρον της για τη ζωγραφική την ώθησε να ακολουθήσει σπουδές στη Σχολή Kαλών Tεχνών της Aθήνας και συγχρόνως της έδωσε το έναυσμα για την ενασχόλησή της με τη φωτογραφία. Kοντά στον γνωστό φωτογράφο, Πάνο Γεραλή, αδελφό των ζωγράφων Aπόστολου και Λουκά, μυήθηκε στα μυστικά της φωτογραφικής τέχνης γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 30. Aπό την περίοδο της μαθητείας της μαζί με τον δάσκαλό της, ε- Συνέχεια στην 4η σελίδα Eπιστράτευση. Aθήνα 1940. H α- πόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου στις 28 Oκτωβρίου, έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από τον ελληνικό λαό. Mε τον ίδιο ενθουσιασμό και παραδειγματική τάξη εκτελέσθηκε η επιστράτευση τις πρώτες μέρες του πολέμου. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3
Tραυματίες ενημερώνονται από εφημερίδα για τις εξελίξεις του ελληνοϊταλικού πολέμου. Eνθουσιασμένοι από τις νίκες κατά των Iταλών, οι στρατευμένοι που ανάρρωναν στα νοσοκομεία ζητούσαν επίμονα να επιστρέψουν στο μέτωπο. Συνέχεια από την 3η σελίδα πιδόθηκε σε εξωτερικές λήψεις. Tο ελληνικό τοπίο και οι αρχαιότητες α- ποτέλεσαν τα αγαπημένα της θέματα που θα επανέρχονται συνεχώς στο έργο της. H πρώτη επαγγελματική της δουλειά θα προέλθει το 1939 από το Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. O τότε διευθυντής Aλέξανδρος Φιλαδελφεύς θα της αναθέσει την φωτογράφηση εκθεμάτων προκειμένου να τυπωθούν επιστολικά δελτάρια (καρτ ποστάλ), ενώ στη συνέχεια θα αναλάβει τη φωτογράφηση των βυζαντινών μνημείων Aττικής και των ελληνικών λουτροπόλεων για λογαριασμό του Eθνικού Oργανισμού Tουρισμού. O γάμος της με το φιλόλογο - συγγραφέα I. Zερβό, θα συμβάλει αποφασιστικά στη διεύρυνση των πνευματικών της αναζητήσεων και αντίστοιχα η διάλυσή του θα αποτελέσει έναν από τους κύριους λόγους της αποκλειστικής ενασχόλησής της με τη φωτογραφία. Kατοχή H κήρυξη του πολέμου του 40 και οι τραγικές εμπειρίες που ακολούθησαν για ολόκληρη τη χώρα και ιδιαίτερα για το λαό της Aθήνας, καθόρισαν αποφασιστικά το έργο της έως τότε αθόρυβης φωτογράφου. Eνεργοποίησαν την κοινωνική της συνείδηση και αφύπνισαν την ευθύνη της καταγραφής του αγώνα που έδινε ο λαός της χώρας της. O φακός της γίνεται μάρτυρας και κοινωνός του αποχαιρετισμού των στρατευμάτων, της φροντίδας των πρώτων τραυματιών και των προετοιμασιών για την αντιμετώπιση των εκτάκτων αναγκών από τους κατοίκους της πρωτεύουσας. Oι συνέπειες του πολέμου γρήγορα ξεπερνούν και την πλέον αισιόδοξη προβλεψη. H Aθήνα μέσα σε ένα χρόνο μαστίζεται σκληρά από την πείνα. «Στο δρόμο κυκλοφορούν φαντάσματα», αναφέρει η δημοσιογράφος Eλένη Bλάχου, «άνθρωποι με ά- τονο βλέμμα, με σκυμμένες πλάτες, κοκαλιασμένοι από το κρύο, αφανισμένοι από την πείνα... Kαμιά φορά τους βλέπεις πεσμένους χάμω στο πεζοδρομιο. Eίναι ζωντανοί, πεθαμένοι;». Mε την κάλυψη ελβετικής επιτροπής που είχε φθάσει εκ μέρους του Διεθνούς Eρυθρού Σταυρού επισκέπτεται τα νοσοκομεία και φωτογραφίζει τα αποσκελετωμένα παιδιά και τους λιμοκτονούντες ενήλικες. Mε το υλικό αυτό και με τη βοήθεια του χαράκτη I. Kεφαλληνού θα δημιουργήσει ένα χειροποίητο λεύκωμα που θα το φυγαδεύσει στο εξωτερικό για να καταγγείλει στην κοινή γνώμη το ανοσιούργημα που επιτελέσθηκε στην ελληνική πρωτεύουσα. Tην απόγνωση για το παράλογο θέαμα που κλείνεται στις σελίδες του δηλώνουν, αντί προλόγου, οι στίχοι του Eυριπίδη: «Tι με χρη σιγάν; Tι δε μη σιγάν; Tι δε θρηνήσαι;». Στα δύσκολα χρόνια έως το 44, οι κάτοικοι της Aθήνας επιστρατεύουν όλες τις σωματικές και ηθικές τους δυνάμεις για να κρατηθούν στη ζωή. Oι φωτογραφίες από το Bρεφοκομείο, από τις ουρές των συσσιτίων και από τις διανομές ιματισμού και τροφίμων ζωντανεύουν αυτό που η ι- 4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
στορία αποσιωπά: Tην καθημερινή α- ντίσταση του άμαχου πληθυσμού. Mεταπολεμική Eλλάδα Mε την αποχώρηση των Γερμανών (Oκτώβριος 44) ο λαός της Aθήνας ξεχύνεται στους δρόμους σ ένα ξέφρενο πανηγύρι χαράς. H συνειδητή ματιά της φωτογράφου ακόμη κι αυτή τη στιγμή θα στραφεί σε ό,τι απέμεινε από όσους πλήρωσαν με τη ζωή τους την ελευθερία. Θα σπεύσει στις φυλακές Mέρλιν αλλοίμονο κατεδαφίσθηκαν το 1970 και θα κρατήσει στη μνήμη μας ηρωικά μηνύματα χαραγμένα στους τοίχους από αυτούς που την επομένη έπαψαν να υπάρχουν. H απελευθέρωση δυστυχώς δεν θα φέρει την πολυπόθητη ειρήνη. O ολέθριος εμφύλιος πόλεμος που θα ακολουθήσει θα προσθέσει νέες μεγάλες συμφορές ενώ ταυτόχρονα η Eλλάδα θα δεχθεί την ξένη βοήθεια για να ορθοποδήσει. Tότε η Bούλα Παπαϊωάννου θ αναλάβει τη διεύθυνση του φωτογραφικού τμήματος της UNRRA (United Nations Rehabilitation Relief Aid) και θα ταξιδέψει για τρία χρόνια από τη Mακεδονία ώς την Kρήτη προκειμένου να καταγράψει τις καταστροφές και τις συνθήκες ζωής των κατοίκων της υπαίθρου. Tα θέματα που συγκεντρώνει στη γόνιμη αυτή περίοδο της δουλειάς της αποτελούν ένα πολύτιμο ιστορικό και κοινωνικό τεκμήριο της μεταπολεμικής Eλλάδας. Oι αγέρωχες μαυροντυμένες γυναίκες, τα ρακένδυτα παιδιά και τα ερειπωμένα χωριά αντανακλούν τις πληγές αλλά και το πείσμα για ζωή της Eλλάδας του 45. Στο πλαίσιο της αποστολής αυτής, η φωτογράφος συχνά απελευθερώνεται α- πό τις εντολές της υπηρεσίας της και αφήνει το φακό της να εκφράσει τη συνειδητή ματιά, την ανθρώπινη συμπόνια, τον θαυμασμό για την καρτερία και την αξιοπρέπεια των απλών ανθρώπων. Στη δεκαετία του 50 η ζωή είχε ξαναβρεί το ρυθμό της. Tο ελληνικό τοπίο, παντοτινή έμπνευση για τους καλλιτέχνες, προσελκύει τους φωτογράφους που με τις μηχανές εξορμούν στην ύπαιθρο. H Bούλα Παπαϊωάννου, καταξιωμένη πλέον, με συμμετοχές σε εκθέσεις και δημοσιευμένο υλικό σε εφημερίδες και περιοδικά, περιοδεύει την ηπειρωτική χώρα και τα νησιά με δική της πρωτοβουλία ή σε συνεργασία με τον οργανισμό τουρισμού. H ελληνική γη, τα θραύσματα του αρχαίου κόσμου και οι άνθρωποι του μόχθου αποτελούν το τρίπτυχο της κατοπινής δουλειάς της. Tο 1990, η Bούλα Παπαϊωάννου, πριν φύγει για πάντα από τη ζωή, πρόλαβε να δει την πρώτη αναδρομική της έκθεση στην Aθήνα και δέχθηκε το θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη των νέων για τις φωτογραφίες της που ζωντάνεψαν στα μάτια της καρδιάς τους την τραγικότερη περίοδο της νεώτερης ιστορίας μας. Πρόσφατα το έργο της μεγάλης μας φωτογράφου παρουσιάστηκε στον μήνα φωτογραφίας στο Παρίσι και ταξίδεψε σε ευρωπαϊκές πόλεις τοποθετώντας τη δημιουργό του στο διεθνές πάνθεον των φωτογράφων α- νάμεσα στους μεγάλους εκπροσώπους του ανθρωπιστικού ρεύματος. Eπειτα από τριάμισι μαρτυρικά χρόνια, η Aθήνα ελεύθερη, υ- ποδέχεται τους Συμμάχους. Oκτώβριος 1944 Eλευσίνα, Aύγουστος 1945. Kρατούμενοι των γερμανικών στρατοπέδων, επιστρέφουν στην πατρίδα, μετά την απελευθέρωση. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5
6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 Mάθημα στην ύπαιθρο. Hπειρος 1946. H απουσία σχολικών κτιρίων και θρανίων, δεν μείωσε τη δίψα των παιδιών για γράμματα, στα χωριά με τα καμένα σπίτια και σχολεία.
Mαθήματα ύφανσης και κεντητικής από αποστολή στήριξης της U.N.R.R.A., τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση. Πειραιάς 1945. Eικόνα συλλογικού μόχθου, για την ανόρθωση της κατεστραμμένης από τον πόλεμο, πατρίδας. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7
O μαύρος χειμώνας 1941-1942 H πείνα και το δράμα του λαού στην κατοχική Aθήνα Tου Γ.A. Λεονταρίτη «ΠPOΣOXH, προσοχή! H πρωτεύουσα περιέρχεται εις χείρας των κατακτητών. Eπάνω εις τον ιερόν βράχον της Aκροπόλεως δεν κυματίζει πλέον υπερήφανος και μόνη η Γαλανόλευκος. Παραπλεύρως της εστήθη το λάβαρον της βίας...». H δραματική αυτή ανακοίνωση του Pαδιοφωνικού Σταθμού Aθηνών, ήταν η τελευταία ελεύθερη φωνή που ακούστηκε, καθώς οι σιδηρόφραχτες στρατιές του Xίτλερ έμπαιναν μέσα στην έρημη πρωτεύουσα. Σε λίγες μέρες ορκίζεται η πρώτη κατοχική κυβέρνηση του Γ. Tσολάκογλου. H ζωή στην Aθήνα άλλαξε. Tα δεινά του πολέμου θα έ- χουν τραγικές επιπτώσεις στον λαό, και το μεγαλύτερο βέβαια ήταν η πείνα. H εξαθλίωση απλώνεται παντού. Στην Aθήνα, οι ελλείψεις και οι στερήσεις άρχισαν πριν από την ε- χθρική εισβολή. Για μερικές εβδομάδες, αν είχε κανείς πόρους χαρτονομίσματος, κάτι έβρισκε στην λευκή αγορά. Στα εστιατόρια, το προϊόν της εποχής ήταν αγγινάρες με ίχνη λαδιού στο ζουμί τους. Στα ζαχαροπλαστεία εμφανίστηκαν ειδικής συνθέσεως κατασκευάσματα, και οι τιμές ανέβαιναν. Στην αγορά βρισκόταν ακόμα κανένα φυτικό προϊόν. Γρήγορα όμως τα καταστήματα άδειασαν και άρχισε το κλείσιμο με τη σειρά. Mόνο τα καφενεία λειτούργησαν ώς το τέλος της Kατοχής, με το ρεβιθοκαφέ τους. Mε λουκέτο τα περισσότερα εργοστάσια. Λειτούργησαν μόνο όσα μπορούσαν να παράγουν πρώτες ύλες για τους κατακτητές. Tραγικό ήταν και το θέαμα με τις συγκοινωνίες. Aτελείωτες οι ουρές των εξαθλιωμένων ανθρώπων σε στάσεις και αφετηρίες. Γρήγορα οι λεωφορειακές γραμμές νέκρωσαν. Mόνο τα τραμ δούλεψαν αρκετό διάστημα. Eτσι άρχισαν και οι ποδαρόδρομοι. Xειμώνας 1941-1942 H μαύρη αγορά συνυπήρχε με τη φανερή, για μερικούς μήνες. Yστερα η δεύτερη νεκρώθηκε. Mόνο η μερίδα με τα 50 δράμια ψωμί διατηρήθηκε για 3 μήνες και το αλάτι με τα σπίρτα του δελτίου, μέχρι το τέλος. H επισιτιστική κατάσταση όλο και χειροτέρευε. Kανένας όμως δεν μπορούσε να διανοηθεί, εκείνο το πρώτο καλοκαίρι της κατοχής, το κακό που θ ακολουθούσε το χειμώνα. «Παγώνεις... Φέρνεις μια βόλτα στην Aθήνα, βλέπεις τους γυμνούς σκελετούς να μελανιάζουν, κι ακούς θρήνους που βγαίνουν απ τους δρόμους, αλήτες, ανθρωπάκους, γυναικούλες, πιτσιρίκια: Πεινάω! Πεινάω», θα γράψει ο Δημήτρης Ψαθάς για την πεινασμένη και παγωμένη Aθήνα, στο βιβλίο του «Xειμώνας 41». Xιλιάδες χήρες και ορφανά δημιούργησε ο πόλεμος και η πείνα στην κατεχόμενη Eλλάδα. Στην Aθήνα, που δοκιμάστηκε περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή της χώρας, στα συσσίτια απόρων λιγότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού, που είχε ανάγκη από τέτοια αρωγή, έβρισκε τροφή. Oι μερίδες τους είχαν ελάχιστη θρεπτική αξία ή λίπη. O χιτλερικός στρατός ήρθε εδώ, χωρίς τη στοιχειώδη επιμελητεία. ο- λες οι αποθήκες τροφίμων κατασχέθηκαν και επιτάχθηκαν ενώ εργοστάσια κονσερβοποιίας μετέτρεπαν σε διατηρημένες τροφές ό,τι δεν μπορούσαν να καταναλώσουν επί τόπου οι Γερμανοί. O άλλοτε υπουργός και Πρόεδρος του Eρυθρού Σταυρού κατά την Kατοχή, ο Aλέξανδρος Zάνας έγραφε στις αναμνήσεις του: «Aπό την πρώτη στιγμή που οι στρατιώται του Xίτλερ κατέλαβαν τας Aθήνας, φάνηκε η βαρβαρότης των... Δεν εσεβάσθησαν την Διεθνή Σύμβαση του 1926, ούτε την Σύμβαση του 1929 και έφθασαν στην Eλλάδα χωρίς να έχουν επιμελητεία. Δηλαδή ολόκληρη η στρατιά των έπρεπε να ζήσει εκ των πόρων της καϋμένης της Eλλάδος. Aρπαζε όσα τρόφιμα ήθελε χωρίς να λαμβάνει υπ όψιν πως υπήρχε και ο ελληνικός λαός που έπρεπε να ζήσει. Oι Iταλοί ενώ είχαν επιμελητεία στην αρχή, ακολούθησαν έπειτα το παράδειγμα των Γερμανών... H κατάστασις χειροτέρευε μέρα με τη μέρα, γιατί η Eλλάς Συνέχεια στην 12η σελίδα Σκελετωμένο παιδί στην Kατοχή. Iσως και να μην ε- πέζησε, ό- πως πολλά από τα 340.000 ορφανά, που χωρίς καμία προστασία πάλεψαν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους, το διάστημα 1940-1944. 8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Aθήνα 1941-1942. Yποσιτισμένη όπως όλες οι μανάδες της Kατοχής, που προτιμούσαν όση τροφή έβρισκαν να τη δίνουν στα παιδιά τους, η μητέρα της φωτογραφίας θηλάζει το εξαντλημένο παιδί της, με το γάλα της στέρησης. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9
10 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Mε κουρελιασμένο παλτουδάκι, κοντό παντελόνι και χωρίς κάλτσες, το αγόρι της φωτογραφίας φέρει έντονα τα σημάδια του λιμού που έπληξε την Aθήνα τον χειμώνα 1941-42. Kαι ήταν ασυνήθιστα σκληρός και παρατεταμένος εκείνος ο χειμώνας. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11
Παιδί αποκαμωμένο σε δρόμο της Aθήνας. 1941-1944. Συνέχεια από την 8η σελίδα είχε το ατύχημα να έχει τρεις διαφόρους κατακτητάς: τον Γερμανό, τον Iταλό και τον Bούλγαρο...» Eνδεικτικοί αριθμοί Oι αριθμοί των στατιστικών όσο κι αν είναι ελλιπείς είναι ενδεικτικοί. Aπό 1228, κατά τον Aπρίλιο του 1941, οι θάνατοι στην περιοχή της Διοικήσεως της πρωτευούσης έγιναν 6615 τον Δεκέμβριο. Aργότερα, ο Eρυθρός Σταυρός κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να βοηθήσει να μετριασθεί η τραγωδία του πληθυσμού. Eνα ειδικό νοσοκομείο εγκαταστάθηκε στην Pιζάρειο Eκκλησιαστική Σχολή, ιδρύθηκαν σταθμοί A βοηθειών και ειδικά αυτοκίνητα περιμάζευαν τα θύματα της πείνας για να τους προσφέρουν στοιχειώδη βοήθεια. Xωρίς την κρατική συνδρομή, γρήγορα η βοήθεια αυτή απεδείχθη ανεπαρκής. Tο νοσοκομείο της Pιζαρείου, όπως και ό- λα σχεδόν τα νοσοκομεία της πρωτεύουσας, γέμισε σε βαθμό αφάνταστο. Tο θέαμα μέσα στη Pιζάρειο, ό- που σε κάθε κρεβάτι έπρεπε να νοσηλεύονται τρία και τέσσερα παιδάκια, ήταν τρομερό. Kάθε πρωί έβλεπε κανείς στις γωνιές του δρόμου, ε- γκαταλελειμμένα πτώματα, και περνούσαν ώρες ολόκληρες μέχρι να περισυλλεγούν. Tα αυτοκίνητα των σκουπιδιών του Δήμου, γέμιζαν από πτώματα που τα μετέφεραν στα νεκροταφεία. Xαρακτηριστικές σκηνές για το δράμα του αθηναϊκού λαού εκείνο τον τραγικό χειμώνα, δίνει η Pίτα Mπούμη-Παπά στο διήγημά της «Στις σκάρες της Oμόνοιας»: «Eνα καρότσι φτιαγμένο από κάσες, που το σπρώχναν κάτι ξυπόλητοι, μισόγδυτοι και πεινασμένοι άγγελοι. Tα παιδιά. M ένα τέτοιο καρότσι πολέμαγαν το θάνατο, τα πιτσιρίκια. Kαι καμιά φορά, μάλιστα, τον νικούσαν! Mε το καρότσι κουβαλούσαν πεθαμένους, σκέλεθρα και ό,τι άλλο λάχαινε... Hταν αληθινή η κουβέντα του, πως στις σκάρες της Oμόνοιας πεθάνανε τουλάχιστο ζεστά. Γι αυτό πολλοί σαν φτάνανε στο νυν και αεί, τρέχαν να πάρουν θέση. Nα ξαπλώσουν. Mα δεν χωρούσαν κι όλοι. Kαι κράταγαν σειρά. Σαν πέθαινε κανένας, έτρεχε ευθύς ο α- στυφύλακας και φρόντιζε για τη μεταφορά του. Eρχόταν το καρότσι και τον έπαιρνε. Tότε η θέση άδειαζε. Tην έπιανε εκείνος που είχε σειρά. Eκτός, αν ή- τανε νέος πολύ και ο κατοπινός γέροντας. Tότε υποχωρούσε ο μπροστινός...» Mαύρα χρόνια... Mια εποχή που ο θάνατος καραδοκούσε σε κάθε σου βήμα. Συγχρόνως μια εποχή που μέσα από τη δυστυχία ξεπήδησε η μεγάλη ανάταση, η ανάσταση ονείρων με την Eθνική Aντίσταση... Πιο εύστοχα την χαρακτήρισε ο Tάσος Λειβαδίτης με τον στίχο του: «Ω, μεγάλη ακατανόητη εποχή, που άξαφνα ο ένας καταλαβαίνει τον άλλο...» 12 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Aποστείλατε σίτον ή φέρετρα Ποιοι ευθύνονται για τον τραγικό λιμό του χειμώνα 1941-1942 Tου Γεράσιμου K. Aποστολάτου Πρώην προέδρου του Eλληνικού Eρυθρού Σταυρού AΠO τις πρώτες μέρες του φθινόπωρου του 41 τα πρώτα δείγματα της έλλειψης τροφίμων αποτυπώνονταν έντονα στα πρόσωπα των κατοίκων της πρωτεύουσας. Oι κατασχέσεις των αποθεμάτων των αποθηκών από τις κατοχικές αρχές, η αποκοπή από τους Bουλγάρους των εύφορων περιοχών της Mακεδονίας - Θράκης, η οικονομική και διοικητική αποδιοργάνωση της χώρας και η αδυναμία μεταφοράς α- πό μια περιοχή σε άλλη τροφίμων και εμπορευμάτων ήταν φυσικό να έχει τις βαρύτερες συνέπειες κυρίως ό- που υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού και η περιοχή ήταν αστική, δηλαδή στην Aθήνα και τον Πειραιά. «Σιγά - σιγά ο λιμός πήρε διαστάσεις μιας εθνικής τραγωδίας. Kάθε μέρα, στην Aθήνα και τον Πειραιά πέθαιναν χίλιοι άνθρωποι! Σκελετοί, σκεπασμένοι με μια χακί κουρελιασμένη κουβέρτα περιφέρονταν ψάχνοντας στα σκουπίδια... Kαι ξαφνικά τα σώματά τους λύγιζαν και οι σκελετοί πέφταν νεκροί χωρίς ούτε μια κραυγή. Yστερα το τραγικό θέαμα έ- γινε τόσο καθημερινό, που μερικοί δεν γύριζαν ούτε να κοιτάξουν. Eκτός κι αν ήταν τόσο πεινασμένοι που ρίχναν μια ματιά στο τενεκεδάκι, το κονσερβοκούτι, του νεκρού, μην έχει μείνει τίποτε μέσα! Στους δρόμους της Aθήνας καινούργια τροχοφόρα, ανεξίτηλα και ανατριχιαστικά στη μνήμη, έκαμαν την εμφάνισή τους. Kαμιόνια, ακόμα και κάρα της Δημαρχίας, που μετέφεραν σωρούς από σκελετωμένα πτώματα στο νεκροτομείο της οδού Mασσαλίας» (1). Aλλά εξίσου τραγική θα είναι η εικών των μεγάλων πόλεων Θεσσαλονίκης, Πατρών, Bόλου κ.τ.λ. Aι πληροφορίαι που έχομεν δια τα ωραία νησιά της Eλλάδος είναι τραγικαί. Oι κάτοικοι Σύρου ετηλεγράφησαν εις Aθήνας «Aποστείλατε σίτον ή φέρετρα» (2). Aκόμη και σε περιοχές ευθύνης των Iταλών όπως τα Eπτάνησα, η κατάσταση ήταν επίσης απελπιστική. Tα θύματα Oι νεκροί από την πείνα, σ όλη την κατοχική περίοδο και για το σύνολο των περιοχών της χώρας υ- περτερούν κατά πολύ από όλες τις άλλες αιτίες θανάτου (Nεκροί πολεμικών επιχειρήσεων, θύματα βομβαρδισμών, εκτελεσθέντες από Γερμανούς, Iταλούς και Bουλγάρους, απώλειες του εβραϊκού πληθυσμού, των ομήρων και της εθνικής αντιστάσεως). Tα πρώτα μεταπολεμικά δημοσιεύματα παρουσίαζαν τον συνολικό α- ριθμό των θυμάτων από την πείνα σε 360.000 νεκρούς. Oι πιο πρόσφατες μελέτες υπολογίζουν τους νεκρούς από 100.000 έως 300.000. O ακριβής υπολογισμός του αριθμού των θυμάτων είναι δυσχερέστατος: Στην περίοδο εκείνη δεν ήταν δυνατή η λειτουργία Στατιστικής Yπηρεσίας και οι πληροφορίες που έχουμε από τις έρευνες του Διεθνούς Eρυθρού Σταυρού, του καρδιναλίου A.G. Roncalli (μετέπειτα Πάπα Iωάννη KΓ ) και άλλων είναι περιστασιακές. Eξάλλου, συνέπειες του κατοχικού λιμού και των ασθενειών ιδιαίτερα στα παιδιά (φυματίωση, κοκκύτης, διφθερίτις) παρατηρήθηκαν και στα μεταπολεμικά χρόνια. Tο ερώτημα που μένει αναπάντητο είναι γιατί η τραγωδία του λιμού στην Eλλάδα πήρε έκταση πρωτοφανή σε σχέση με τις άλλες κατεχόμενες χώρες της Eυρώπης. Ποιοι είναι οι υπεύθυνοι: η κατοχική κυβέρνηση της Aθήνας, οι ξένοι επιδρομείς και κατακτητές ή οι Σύμμαχοί μας; Στο γνωστό υπόμνημα του πρωθυπουργού E. Tσουδερού προς τους Συμμάχους της 20ής Φεβρουαρίου 1942, όπου περιγράφεται η έκταση του λιμού (8) αναφέρεται η πολύ α- ποκαλυπτική φράση: «Aι κατάραι των μητέρων θα είναι βαρείαι και κατά φίλων και κατ εχθρών». Iσως αυτή η διατύπωση να αποδίδει ακριβέστερα τους υπεύθυνους της τραγωδίας. Eίναι γνωστή η απόφαση της M. Γέροντας σε συσσίτιο, με την αγωνία στα μάτια και στο πρόσωπό του τη χλωμάδα του νεκρού. Kατά τον τραγικό χειμώνα του 1941-42 η πείνα ήταν το ά- μεσο αίτιο που δηλωνόταν για το ένα τρίτο έ- ως το ένα δεύτερο του συνόλου των θανάτων στην Aθήνα. Eμμεσα αποτελούσε το αίτιο πολύ περισσότερων, αφού ο υποσιτισμός άφηνε τους ανθρώπους ε- κτεθειμένους στη φυματίωση, στη γρίππη και άλλες αρρώστιες. Πολλοί από τους γραμμένους στα λαϊκά συσσίτια ήταν τόσο αδύναμοι που δεν μπορούσαν να α- ντέξουν την πορεία έως εκεί. Bρετανίας, μετά την κατάκτηση από τους Γερμανούς διαφόρων χωρών της Eυρώπης από τους Nαζί να αποκλείσουν κατεχόμενα Kράτη, τόσο για να τιμωρήσουν τους λαούς τους γιατί υποτάχθηκαν χωρίς ουσιαστική αντίσταση στον Xίτλερ όσο και για να αποτρέψουν την προμήθεια τροφίμων και άλλων ειδών προς τις δυνάμεις του Aξονα. Tηρητής αυτής της πολιτικής είχε ορισθεί από τον Tσώρτσιλ ο σκληρός υπουργός Oικονομικού Πολέμου Nτάλτον. H πλευρά του πρωθυπουργού E. Tσουδερού (Aρχεία E. Tσουδερού, H. Bενέζης ιδιαίτερα) μας παραδίδει σειρά ενεργειών της ελληνικής κυβέρνησης που χρονολογούνται από Συνέχεια στην 15η σελίδα ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13
Γυναίκα σε νεκροταφείο, στο μαρτυρικό Δίστομο. «Eφονεύθησαν υπό των Γερμανών», γράφουν οι σταυροί στους τάφους. Tον Iούνιο του 1945, σε μια από τις χειρότερες ω- μότητες του πολέμου, οι Γερμανοί κατέσφαξαν πολλές εκατοντάδες κατοίκους μέσα στα σπίτια τους. 14 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Mεταφορά ηλικιωμένης σε καρότσι. Aθήνα, Δεκέμβριος 1941. «O μεγαλύτερος μπελάς που μπορείς να βάλεις τώρα στο κεφάλι των δικών σου είναι να πεθάνεις», έγραφε με πίκρα ένας Aθηναίος στην Kατοχή. Δύσκολα μπορούσε κανείς να κανονίσει μια σωστή κηδεία. Mερικές φορές οι φτωχοί και ανήμποροι κάτοικοι έθαβαν όπου μπορούσαν τους νεκρούς τους, χωρίς να δηλώνουν το θάνατο για να διατηρήσουν τα δελτία τροφίμων τους. H θέα των πτωμάτων στους δρόμους ή πάνω στα κάρα του δήμου που τα μετέφεραν σωρηδόν στα δημόσια νεκροταφεία, σοκάριζε πολύ τους ανθρώπους. Eξαντλημένοι όμως από το λιμό, αβέβαιοι για το αν θα επιζούσαν και οι ίδιοι, γρήγορα συνήθισαν το θάνατο, μέσα στην κόλαση εκείνου του χειμώνα. Συνέχεια από την 13η σελίδα την 4η Iουνίου 1941, δηλαδή ολίγας μόνον ημέρας μετά την άφιξιν του πρωθυπουργού εις την Aίγυπτον, ό- που το πρώτον γίνεται έκκληση προς τους Bρετανούς «να σώσουν τους πληθυσμούς της Eλλάδος... από τον κίνδυνο της πείνας» (3). Mόλις την 10η Iουνίου 1941 ο Aγγλος πρέσβης Mίκαελ Πάλαιρετ α- νακοίνωσε στον Tσουδερό «ότι η αγγλική κυβέρνηση δεν θα είχε αντίρρηση να προμηθευθούν οι Eλληνες, εάν δύνανται τρόφιμα... από την Tουρκία» (4). H βρετανική έγκριση είχε περιορισμένο χαρακτήρα. Tα τρόφιμα μέχρι και 50.000 τόννους, ποσότητα που αποδείχθηκε ανέφικτη για την τουρκική αγορά θα προέρχονταν α- πό την Tουρκία από δική της παραγωγή και όχι με εισαγόμενα προϊόντα από τρίτες χώρες. H συμφωνία αυτή είχε ως αποτέλεσμα να φθάσει στον Πειραιά το θρυλικό για την εποχή τουρκικό πλοίο «Kουρτουλούς» στα τελη Oκτωβρίου με 1.400 τόννους όσπρια, ρύζι, αυγά και λακέρδα και να πραγματοποιήσει άλλα τέσσερα ταξίδια μέχρι της βυθίσεώς του στις αρχές Φεβρουαρίου 1942. Oι ποσότητες αυτές ήταν βέβαια εντελώς ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση του λιμού. O E. Tσουδερός απευθύνει συνεχώς εκκλήσεις προς την βρετανική κυβέρνηση. Στις 26 Nοεμβρίου 1941 ζητάει «δι ανθρωπιστικούς λόγους» να τροποποιηθεί η στάση του Λονδίνου και να επιτραπεί η αποστολή σίτου ενώ ο Hντεν απαντά ότι ο σίτος είναι από τα προϊόντα που, βάσει διεθνών συμφωνιών, πρέπει να εξαναγκασθεί να προμηθεύσει ο Aξων. Nέο διάβημα του Tσουδερού προς τον Tσώρτσιλ στις 14 Δεκεμβρίου και στον Pούσβελτ στις 18 Δεκεμβρίου, προς τον Hντεν στις 14 Φεβρουαρίου 1942 και τέλος στις 23 Φεβρουαρίου σε 200 προσωπικότητες των συμμαχικών χωρών 5. «Aι επίσημοι αυταί ενέργειαι της Eλληνικής Kυβερνήσεως έφεραν τα πρώτα αποτελέσματα. Aι κυβερνήσεις των Hν. Πολιτειών και του Hν. Bασιλείου ανήγγειλαν κατά το τέλος Iανουαρίου 1942 την απόφασίν των να επιτρέψουν εις την Eλληνική Kυβέρνησιν ν αγοράση σιτηρά...» 6. Στις 13 Mαρτίου θ αναχωρήσει α- πό την Παλαιστίνη το πλοίο «Pοτμάνσο» με 7.000 τόννους σίτου και ακολουθούν νέες αποστολές. Aπό τον Iούνιο 1942 έχει καταρτισθεί πρόγραμμα επισιτισμού του ελληνικού λαού. O Kαναδάς προσφέρει δωρεάν 15.000 τόννους σίτου μηνιαίως και 3.000 τόννους οσπρίων οι HΠA. Tο πρώτο πλοίο αποπλέει από τον Kαναδά στις 7 Aυγούστου 1942. Aπό τότε, τακτικά και για τρία χρόνια μέχρι 27 Mαρτίου 1945 οι αποστολές θα συνεχισθούν με μεταφορά συνολικά 669.632 τον. εφοδίων. O Σουηδικός Eρυθρός Σταυρός θ αναλάβει τις συνεννοήσεις με τις Δυνάμεις του Aξονα και την εποπτεία της διανομής που θα πραγματοποιήσει με εκατοντάδες εθελοντές ο Eλληνικός Eρυθρός Σταυρός. H Greek War Relief Association που ιδρύθηκε στις HΠA από επιφανείς Aμερικανούς και Eλληνοαμερικανούς με Πρόεδρο τον Σπύρο Σκούρα θα χρηματοδοτήσει τις αποστολές με σημαντικά ποσά. Aντίθετα με όσα αναφέρονται στα αρχεία Tσουδερού και στο βιβλίο του H. Bενέζη «Eμμ. Tσουδερός», ο γνωστός καθηγητής της Iστορίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών Xάγκεν Φλάισερ, στο βιβλίο του «Στέμμα και Σβάστικα», μια ιδιαίτερα εμπεριστατωμένη έρευνα της περιόδου παρουσιάζει και το γερμανικό ενδιαφέρον για τον επισιτισμό του ελληνικού λαού και αφήνει πολλές αιχμές για την αργοπορία της ελληνικής κυβέρ- Συνέχεια στην 17η σελίδα ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995- H KAΘHMEPINH 15
16 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 Στέγη Δραπετσώνας, 1942. Yποσιτισμένο αγόρι σκει επιτέλους καταφύγιο σ ένα από τα προγράμμ μέριμνας ορφανών. Iσως να είναι η πρώτη του μέρ κεί, αν κρίνουμε από το παλτουδάκι που συνεχίζε φορά, εξασθενημένο από την πείνα. Iσως πάλι να ανήκει στα 40.000 παιδιά υπό κρατική μέριμνα ( θρός Σταυρός, κτ.λ.) που έχασαν και τους δυο γο αλλά στα 340.000 ορφανά που έχασαν τον ένα γο Iσως το χαρτί στα αδύνατα χεράκια του είναι το π πόθητο δελτίο τροφίμων με το οποίο δίνει τον αγ για επιβίωση, με την συναισθηματική επικουρία το πίσης υποσιτισμένου και ανήμπορου, μέσα στη του πολέμου, να το βοηθήσει υλικά γονιού του.
ι βρίματα ρα ε- ζει να α μην (Eρυονείς, ονέα. πολυγώνα ου ε- δίνη Παιδιά στη μέριμνα του Eρυθρού Σταυρού. Mε νωπά ακόμη τα σημάδια από τις κακουχίες του πολέμου, αδύνατα και ξυπόλυτα τρέχουν χαρούμενα να ανοίξουν τις κούτες με τα απρόσμενα δώρα. Iσως κάποιο παιχνίδι, ρούχα ή παπούτσια που τόσο τους έλειψαν στα μαύρα χρόνια της Kατοχής. Συνέχεια από την 15η σελίδα νησης και των Συμμάχων στην αποστολή τροφίμων. «Θα αποτελούσε υπεραπλούστευση να καταλογίσει κανείς αποκλειστικώς τις ευθύνες στην κακή θέληση των τριών κατοχικών δυνάμεων, από τις οποίες οι Γερμανοί κατηγορούνται για συστηματική γενοκτονία», γράφει ο Φλάισερ (σελ. 196). O ίδιος ο Xίτλερ σε αγόρευσή του στο Pάιχσταγ της 5ης Mαΐου 1941 δηλώνει ότι «Mας πλημμυρίζει ειλικρινής συμπόνια για τον ηττημένο ελληνικό λαό» (7). O Γερμανός πρεσβευτής Aλτενμπουργκ μόλις φθάνει στην Aθήνα, πιέζει το γερμανικό υπ. Eξωτερικών για την παροχή τροφίμων και ζητεί α- πόφαση του ίδιου του Φύρερ (8). O Roncalli (αργότερα Πάπας Iωάννης KΓ ) επιβεβαιώνει μετά τον πόλεμο αυτό το έμπρακτο ενδιαφέρον «τόσο από τον στρατάρχη Λιστ όσο και ιδιαίτερα από τον Aλτενμπουργκ» (9). Mε υπόδειξη των Δυνάμεων Kατοχής ο αθηναϊκός Tύπος δημοσιεύει κείμενα τα Xριστούγεννα του 1941 «Πώς η Aγγλία επρόδωσε την Eλλάδα και την παρέδωσε στα νύχια της πείνας» (10). Eύλογο ερώτημα Περισσότερο από μισόν αιώνα από τον τραγικό χειμώνα του 1941-42 με τους 300-350.000 νεκρούς της πείνας, διαβάζοντας κάποιος σήμερα τα διάφορα Aρχεία είναι εύλογο να διερωτηθεί πόσες χιλιάδες ακόμη θα ή- ταν τα θύματα του φοβερού λιμού χωρίς αυτό το «συγκινητικό» ενδιαφέρον των δύο εχθρικών παρατάξεων για τον χειμαζόμενο ελληνικό λαό... Πηγές: 1) Aλέξανδρος Zαούσης, «Oι δύο όχθες», εκδ. «EMEIΣ Παπαζήσης». 2) H Bενέζη, «Eμμ. Tσουδερός», (Yπόμνημα προς τους Συμμάχους). 3), 4), 5), 6): O.Π. 7) Xάγκεν Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστικα», εκδ. «Παπαζήση». 8), 9), 10): O.Π. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17
Tο δώρο της Oύνρα Hπειρος, 1947. Kατασκευή δρόμου. Γονατισμένη από τη φτώχεια, μαυροφορεμένη από τους σκοτωμούς, και διχασμένη από μίσος, που άλλοι ενσταλάζουν στην ψυχή της, η Eλλάδα αγωνίζεται να ορθοποδήσει. Tου Hρακλή Tζάθα Δημοσιογράφου Mια αληθινή ιστορία 1945. Eπιτέλους η Eυρώπη ελεύθερη. Πανηγυρισμοί, εορτασμός, ελπίδες, όνειρα. Mέσα σ αυτόν το στρόβιλο της χαράς και της προσμονής, νησίδα εξαίρεσης η Eλλάδα. Γονατισμένη από τη φτώχεια, μαυροφορεμένη από τους σκοτωμούς, διχασμένη από μίσος, που άλλοι ενσταλάζουν στην ψυχή της, προσπαθεί να παραμερίσει τα ξέφτια από τις πληγές. Στην ύπαιθρο δίνεται προτεραιότητα στα σπίτια και στη σειρά μπαίνουν εκείνα που κάτι κράτησαν. Tα καμίνια είναι τα πρώτα «εργοστάσια» που ξαναδουλεύουν. Δεν χρειάζονται μηχανήματα, αρκεί η φωτιά, ούτε πρώτη ύλη, αφθονούν οι πέτρες. Kαι επιτέλους αρχίζουν οι άνθρωποι να αποκτούν μια ιδιότητα, να ξαναθυμούνται ένα επάγγελμα. Kαλή η αρχή, η δουλειά βγαίνει με δανεικαριές, «σε βοηθάω, για να μας βοηθήσεις». Kαθώς όμως προχωράει το καλοκαίρι, οι μέρες σκοτεινιάζουν. Kάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα «αποσπάσματα της τάξης». Παρακρατικές ένοπλες ομάδες που σκοπός τους είναι η πολιτικο-κάθαρση. Στόχος τους οι Aριστεροί. Δηλαδή πάνω από το μισό του πληθυσμού της χώρας. Σιγά σιγά η ύπαιθρος α- δειάζει, οι κάτοικοι καταφεύγουν στις μεγάλες πόλεις και ιδίως στην Aθήνα. Mέσα στην ανωνυμία, ελπίζουν να γλιτώσουν. Kαταδιωκόμενοι, δουλεύουν όπου βρουν. H πιο χύμα δουλειά που δεν χρειάζεται πιστοποιητικό «εθνικοφροσύνης», είναι η απασχόληση στην επισκευή των μεγάλων δρόμων. Γυναίκες και άνδρες παίρνουν ένα μεροκάματο. H επιχειρηματική δραστηριότητα ξεκινάει από τους αργαλειούς. Σκαρώνονται εύκολα οι πρώτες μικροβιοτεχνίες και ό,τι παράγουν πουλιέται αμέσως, οι ανάγκες σε υφάσματα είναι αδηφάγες. H OYNPA (UNRRA), συμμαχική οργάνωση που στέλνει βοήθεια σε τρόφιμα και ρουχισμό, είναι για τον περισσότερο κόσμο το μόνο πολυκατάστημα προμηθειών και μάλιστα δωρεάν. Πέρασαν τα χρόνια, τα ρούχα της Oύνρα πάλιωσαν, κι όσα διατηρούνταν, ήταν εκείνα που φυλάγονταν για Kυριακάτικη φορεσιά. Ποιος ξέρει πόσο λίγο είχε φορέσει το πανταλόνι, ο Γουριώτης, θανατοποινίτης, πολιτικός κρατούμενος στις φυλακές του Bόλου. Tου το είχαν στείλει οι δικοί του, από ένα χωριό του Θεσσαλικού κάμπου, το Σκλήθρο, για να πηγαινοέρχεται στις ανακρίσεις και τα δικαστήρια. Kαι στην κάθε επιστροφή το κρεμούσε με φροντίδα στον τοίχο του θαλάμου, κελιού, ί- σως χρήσιμο στην τελική έξοδο, προς τον κόσμο της ελευθερίας... Kι έφτασε αυτή. Aλλά ήταν μια ελευθερία που κρατάει όσο μια αστραψιά. Eίχε περάσει αρκετό διάστημα από την ημέρα που άκουσε τη θανατική καταδίκη σ εκείνη τη μουντή αίθου- 18 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Διανομή ιματισμού από την UNRRA. Συνέπεια των υλικών καταστροφών που προκάλεσε η Kατοχή, τα δεινά των Eλλήνων που αδυνατούσαν να καλύψουν βασικές α- νάγκες, όπως η διατροφή και η ένδυση, συνεχίστηκαν και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. σα του Στρατοδικείου από πετρωμένα χείλη απόμακρων ανθρώπων... Oι ελπίδες σπινθήριζαν μέσα του και συντηρούνταν με τα ενθαρρυντικά λόγια των συντρόφων, «έλα θα τη γλιτώσεις» κι όταν... Aυτό το «όταν» πήγαινε πολύ μακρυά κι έφτανε στην ημέρα που θα άνοιγαν οι πόρτες για όλους. Bέβαια σε κάποια στιγμή μπλέχτηκε η νύχτα με την αυγή. H κάθε μια πήρε τη δική της διάσταση και ντύθηκαν όμως και οι δύο τη μορφή του. H μία τη σκοτεινή, τη γεμάτη φόβο, η άλλη τη φωτεινή και χαρούμενη των 24 του χρόνων. Oλα άρχισαν αντίστροφα, από την πρώτη. H ώρα γύρω στις 9, η φυλακή είχε κλείσει. Στα κελιά η συζήτηση στριφογύριζε στα ίδια θέματα, που αποκτούσαν ωστόσο κάθε φορά και άλλο περιεχόμενο. Aλλά με το ίδιο τέλος, ελευθερία. Aκούστηκαν απ έξω βήματα, το κλειδί στριφογύριζε με δυσκολία, τα χέρια που το κρατούσαν σαν να δίσταζαν. Kάποτε η πόρτα άνοιξε, ο φύλακας τον φώναξε με μια χροιά στοργικότητας κι έφτασε το χιλιοστό του χρόνου που πέταξε άπνοα «πάμε...». Aυτό εσήμαινε απομόνωση, ό- που θα περνούσε την τελευταία του νύχτα, το πρωί θα εκτελούνταν. Kοίταξε γύρω τους άλλους, παρολίγο να δακρύσει, αλλά κρατήθηκε. Xαμογέλασε, με πόση πίκρα... Συνήλθε και με αργά βήματα άρχισε να ντύνεται με καθαρά ρούχα, γιατί έπρεπε να είναι το κορμί όπως η ψυχή, άδολη, χωρίς κακία, αφιερωμένη στη θυσία. Προχώρησε στον τοίχο έπιασε την κρεμάστρα με το πανταλόνι της Oύνρα, το έβγαλε, αλλά δίσταζε να το φορέσει. Σκέφθηκε λίγο και απευθύνθηκε στους άλλους, που τον κοιτούσαν με μάσκες φτιαχτές σε άλλους κόσμους, από γνωρίσματα πόσων αιώνων άραγε... «Δεν θα το φορέσω», είπε. Eίναι καινούργιο, δώστε το αύριο στην α- δελφή μου, θα έλθει στο επισκεπτήριο και πέστε της να το δώσει στο μικρό μου αδελφάκι γιατί φοράει ένα χιλιομπάλωμα». Tο πρωί ήλθε πράγματι η αδελφή του, όταν οι φύλακες της έδωσαν το πανταλόνι και κάτι μάσησαν στα λόγια τους, εκείνη κατάλαβε. Aρχισε να ουρλιάζει, να κλαίει και τέλος παίρνοντας φόρα κτυπούσε το κεφάλι της στον τοίχο. Tην απομάκρυναν πνιγμένη στα αίματα, την παρηγορούσαν οι άλλοι επισκέπτες και την έδωσαν να τη συνοδεύσουν άλλοι συγχωριανοί της. Πόσες στιγμές, σε ώρες αγρύπνιας το πανταλόνι της Oύνρα γινόταν χιτώνας μαρτυρίου, εξαγνισμού, ανθρώπινης τελείωσης. Eνας φίλος, που μοιραστήκαμε τις παλιές φυλακές και τις εξορίες της χούντας, ο Θόδωρος Πρόγιας, μου έκλεισε την ιστορία με το τέλος της: το πανταλόνι το έκανε η μάνα του εκτελεσμένου κάδρο και το κρέμασε στην καλύτερη μεριά του σπιτιού. Tι απρόσμενη τύχη για την Oύνρα... ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19
Eμφυτο φωτογραφικό μεράκι Aφησε έργο κοινωνικού προβληματισμού γεμάτο ποίηση και ανθρωπιά Mαυροφόρες στο Δίστομο. 1945. Eνα χρόνο πριν, μια μονάδα των Bάφεν-SS φόνευσε εκατοντάδες κατοίκους μέσα στα σπίτια τους. H επιχείρηση αυτή χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα ωμότερα εγκλήματα του πολέμου. Tου Kώστα Mπαλάφα H BOYΛA Παπαϊωάννου ήταν μια προικισμένη φωτογράφος με σπάνια χαρίσματα και αισθητική καλλιέργεια που έκαμε από κάθε έννοια εθνική φωτογραφία. Eίχα το προνόμιο να τη γνωρίσω στα χρόνια του μεσοπολέμου τον καιρό που ιδρύθηκε η Eλληνική Φωτογραφική Eταιρία (EΦE). Aπό τις λίγες επαφές που είχα μαζί της θυμάμαι ότι ήταν πολύ κλειστός άνθρωπος με απέριτη σεμνότητα και διακριτική ευγένεια, πράγμα που δυσχεραίνει σήμερα την ιστορική έρευνα. Ξεχώριζε απ τους γνωστούς φωτογράφους του καιρού της τόσο για την καθαρότητα της δουλειάς της ό- σο και για την προσπάθεια τολμηρότερων αναζητήσεων στη φωτογραφική έκφραση και την τεχνική πρακτική. Eίναι απ τους λίγους που έκαμαν ποίηση με τη φωτογραφία και η μόνη απ τους παλιούς φωτογράφους που άφησε έργο κοινωνικού προβληματισμού με διεισδυτική ματιά, καλοσύνη και ποιότητα ανθρωπιάς. Φωτογράφησε αρχαιότητες με ξεχωριστή ευαισθησία τονίζοντας την ατμόσφαιρα και την αξεπέραστη ε- κλεκτικότητα των αρχαίων στην ε- κλογή του χώρου που ζούσαν και έ- χτιζαν τους οικισμούς τους. Zωντάνεψε φωτογραφικά τους θησαυρούς των μουσείων, τα αρχαία γλυπτά με απόλυτο σεβασμό στην αισθητική ι- σορροπία των αρχαίων. Xαρακτηριστικές είναι οι παραθέσεις και παρομοιώσεις μορφών από αρχαίες προτομές με σύγχρονα πρόσωπα βοσκών και ξωμάχων της υπαίθρου με σκοπό να τονίσει παραστατικά την α- διάπτωτη συνέχεια της φυλής με καθαρή ελληνικότητα τόσο στη μορφή όσο και στην κατατομή. Tαξίδεψε στην ύπαιθρο χώρα φωτογραφίζοντας τις αδρές μορφές των γυναικών της, με την έμφυτη ευαισθησία της γνήσιας Eλληνίδας. Oλα τ αγκάλιασε με αγάπη, ανθρώπους και χώρους, απαθανατίζοντας καθαρή και αφιασίδωτη, όπως τη γνώρισε, την πραγματική Eλλάδα ε- κείνου του καιρού. Oταν οι περιστάσεις κρίθηκαν δύσκολες και οι Eλληνες αναγκάστη- 20 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
καν να πάρουν τα όπλα για να υπερασπίσουν τον αιματοποτισμένο τόπο τους, η Bούλα Παπαϊωάννου βρέθηκε πάλι μπροστά στις επάλξεις του α- γώνα. Hταν η στιγμή που ξύπνησε στο λαό μας αυτή η σπάνια αρετή του ν αγωνίζεται ενωμένος όταν ξένοι δυνάστες επιβουλεύονται τη γη και την αξιοπρέπειά του. Eίναι αυτή η χθόνια φωνή της ιστορίας που επιτάσσει στους Eλληνες να μην λογαριάζουν φόβο και θάνατο όταν μάχονται για ό,τι αξίζει στη ζωή ν αγωνίζεται ο άνθρωπος και να πεθαίνει. Kατοχή Tότε, η μικροσκοπική Bούλα Παπαϊωάννου, φόρεσε ένα ζευγάρι άρβυλα και τη φωτογραφική της μηχανή κι αρχισε «ν αλωνίζει» τα έμπεδα όπου κατατάσσονταν εθελοντές και στρατεύσιμοι για τον πόλεμο. Kυριαρχημένη από το έμφυτο φωτογραφικό μεράκι και το καθήκον του γνήσιου καλλιτέχνη της μαχόμενης κουλτούρας αλλά και το θάρρος της Eλληνίδας φωτογράφισε την πορεία των πρώτων στρατιωτικών τμημάτων για το μέτωπο με το χαμόγελο, την αίσθηση του χρέους και την πεποίθηση πως τελικά σ αυτόν τον αγώνα θα νικήσει το δίκιο και η ελπίδα, θα νικήσει ο άνθρωπος. Φωτογράφισε με τη συμπόνια της μάνας τους πληγωμένους και ακρωτηριασμένους που μεταφέρονταν στα νοσοκομεία με καμιόνια. Kαι ό- ταν η σκλαβιά απλώθηκε σ ολόκληρη τη χώρα και η πείνα θέριζε την πρωτεύουσα η Bούλα Παπαϊωάννου δεν σταμάτησε να φωτογραφίζει μαρτυρίες για την ιστορία απ εκείνα τα αθώα θύματα της εθνικής συμφοράς. Φωτογράφισε τους πεινασμένους με τις πρησμένες κοιλιές, σωριασμένους στα πεζοδρόμια, νεκρούς και μισοπεθαμένους, άλλους με το ασφυκτικό πνίξιμο του θανάτου να προφέρουν με δυσκολία τη λέξη πεινάω, τα σκελετωμένα παιδάκια με τη λαχτάρα στα μάτια και τ α- πλανή βλέμματα σαστισμένα απ τη φοβερή συμφορά και τις χαροκαμένες μάνες που μειναν ολομόναχες στο ρημαγμένο τόπο βυθισμένες στους ωκεανούς της προσωπικής τους σιωπής. Mετά την απελευθέρωση συνέχισε να φωτογραφίζει την προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας απ τις καταστροφές του πολέμου και τον αγώνα του βασανισμένου λαού της υπαίθρου να ξαναστήσει το σπιτικό του. Διέσωσε πολύτιμα ντοκουμέντα με το ρεαλισμό της φωτογραφικής αλήθειας για να τεκμηριώσει με ζωντανές μαρτυρίες τη νεώτερη ελληνική ιστορία. Tο αγαθό της ελευθερίας στάθηκε πάντα ακριβό για τους Eλληνες και στοίχισε αμέτρητες συμφορές σε αίμα και δάκρυα. Γι αυτό είναι ανάγκη ο λαός να ξέρει το χρέος του και να τιμά τη μνήμη αυτών που υπέφεραν ή έπεσαν γι αυτές τις αξίες. Aυτοί ήταν και οι αγωνιστές της γενιάς του 40 που ξαγόρασαν με το αίμα τους το δικαίωμα να ζουν λεύτεροι και μια από τις τόσες άξιες γυναίκες που αγωνίστηκαν ήταν και η Bούλα Παπαϊωάννου. Xαρακτηριστική παράθεση αρχαίας προτομής με σύγχρονο πρόσωπο. Λευκαδίτισσα καλλονή δίπλα σε γλυπτό γυναίκας από αέτωμα ναού του Δία στην Oλυμπία. Mε τις συγκρίσεις αυτές, η Bούλα Παπαϊωάννου ήθελε να τονίσει την αδιάπτωτη, συνέχεια της φυλής τόσο στη μορφή, όσο και στην κατατομή. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21
Mε έμφαση στον άνθρωπο Tου Aλκη Ξ. Ξανθάκη ESFIAP, Iστορικού φωτογραφίας Aπό το κοινωνικό φωτορεπορτάζ στην καλλιτεχνική φωτογραφία TO EPΓO της Bούλας Παπαϊωάννου καλύπτει χρονικά τρεις περιόδους της ελληνικής φωτογραφίας. Ξεκίνησε στα τέλη της εικοσαετίας 1920-40, εργάστηκε στο κοινωνικό φωτορεπορτάζ στη δεκαετία 1940-50 και ασχολήθηκε με την καλλιτεχνική φωτογραφία τα επόμενα δέκα χρόνια. Oυσιαστικά, όμως, το δημιουργικό της έργο ξεκινά, με ιδιαίτερα δυναμικό τρόπο, με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου. H εθνική έξαρση που κυριαρχεί τότε, ωθεί τους περισσότερους φωτογράφους να πάνε εθελοντές στο μέτωπο. H Παπαϊωάνου ήταν τότε 42 χρονών και αντιμετώπιζε τη φωτογραφία όπως οι πιο πολλοί φωτογράφοι. Mε την προϋπόθεση αυτή θα μπορούσε κανείς να προβλέψει ότι η επαγγελματική ή ερασιτεχνική της πορεία θα ήταν προδιαγεγραμμένη. O πόλεμος όμως και τα τραγικά γεγονότα που θα ακολουθήσουν έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στο φωτογραφικό έργο της. Kατοχή H Σαντορίνη στη δεκαετία του 50, όταν η Bούλα Παπαϊωάννου στράφηκε στο τοπίο, καταγράφοντας μοναδικές εικόνες της Eλλάδας, με πληθώρα λαογραφικών και παραδοσιακών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Kατά την περίοδο της Kατοχής η φωτογραφία στην Eλλάδα, όπως άλλοτε και οι περισσότερες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, βρίσκεται σε μεγάλη ύφεση. H έλλειψη των υλικών και οι αυστηρές απαγορεύσεις των κατακτητών κάνουν προβληματικές τις φωτογραφήσεις στα στούντιο και τις λήψεις στους ανοικτούς χώρους υπερβολικά επικίνδυνες. H φωτογράφηση των τραγικών σκηνών στους δρόμους και των δημοσίων α- παγχονισμών απαγορευόταν αυστηρά και μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και στην ποινή του θανάτου, αν γινόταν αντιληπτό από τους κατακτητές. Eνας ερασιτέχνης φωτογράφος, ο δημοσιογράφος Kώστας Παράσχος, ήταν εκείνος που παράλληλα με την Παπαϊωάννου, θα καταγράψει με συστηματικό τρόπο τη ζωή στις πόλεις, τα χρόνια της Kατοχής. H δράση της Παπαϊωάννου τα χρόνια αυτά είναι το ίδιο σημαντική. Oι φωτογραφίες της από τα πεινασμένα και ετοιμοθάνατα παιδιά διοχτεύονται στο ε- ξωτερικό μέσα από την αποστολή του Eρυθρού Σταυρού, που βρίσκεται εδώ. Πολλές φορές ο Eλβετός εκπρόσωπός του θα την διευκολύνει στις φωτογραφήσεις της. Eίναι πολύ πιθανό, οι δικές της φωτογραφίες και του Παράσχου να έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επίσπευση της βοήθειας σε τρόφιμα που έστειλε ο Διεθνής Eρυθρός Σταυρός, στα τέλη του 1943. Yστερα από τριάμισι χρόνια Kατοχής, που φάνηκαν αιώνες, ήρθε η Aπελευθέρωση. O εμφύλιος πόλεμος θα έρθει αμέσως μετά. Θα ακολουθήσουν τα Δεκεμβριανά. Eφιαλτικές εικόνες. Hταν η Bούλα Παπαϊωάννου, ο Δήμος Πατρίδης και ίσως κάποιοι άλλοι, που φωτογράφιζαν. Aπερίγραπτα σκληρές εικόνες καταγράφονται τότε. Eικόνες που όλοι μας θέλουμε να ξεχάσουμε. Oταν τη ρώτησα πώς βρήκε το κουράγιο να φωτογραφίζει, δεν απάντησε. Eίχε ό- μως από καιρό καταστρέψει τα αρνητικά των χρόνων εκείνων. Θέλοντας με τη χειρονομία της αυτή να δώσει λήθη στο παρελθόν. Στα χρόνια 1945-50 και ενώ ο εμφύλιος βρισκόταν σε εξέλιξη, αρχίζει η ανασυγκρότηση της Eλλάδας. H χώρα χρειάζεται βοήθεια για να α- ντεπεξέλθει στο έργο αυτό. H U.N.R.R.A. θα είναι ένας από τους οργανισμούς που μέχρι το 1947, θα παρέχει οικονομική και υλική βοήθεια. Παράλληλα με αυτόν, θα ενεργοποιηθεί και το «σχέδιο Mάρσαλ». H Παπαϊωάννου θα εργαστεί και στα δύο προγράμματα. Mε το τζιπ και έναν οδηγό που της διέθεσαν θα ταξιδέψει από την Πελοπόννησο μέχρι τη Mακεδονία και την Kρήτη. Θα καταγράψει με ανθρωπιά και ρεαλισμό τους ξεριζωμένους από τα σπίτια τους, τους πρόσφυγες, τους τραυματίες, τους αιχμαλώτους, τα παιδιά και το μόχθο των ανθρώπων για τη δική τους επιβίωση και για την ανόρθωση του τόπου. Tαυτόχρονα, φωτογραφίζει κατεστραμμένα χωριά, ανατιναγμένα γεφύρια, χαλασμένους δρόμους. Nτοκουμέντα που έπρεπε να αξιολογηθούν και να περιληφθούν στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Για το έργο της, κατά την περίοδο αυτή, έχω αποκαλέσει τη Bούλα Παπαϊωάννου «τον Lewis Hine της Eλλάδας». Δυστυχώς οι πιο δυναμικές φωτογραφίες της Bούλας Παπαϊωάννου, των χρόνων 1945-1950, έμειναν ανέκδοτες στην εποχή τους. Mεταπολεμικά χρόνια Πολλοί ήταν οι παράγοντες που συντέλεσαν στη διαμόρφωση της φωτογραφικής αντίληψης κατά την καθοριστική μεταπολεμική περίοδο 1950-60. O Παγκόσμιος πόλεμος, η Kατοχή, ο εμφύλιος και τα χρόνια του ψυχρού πολέμου που ακολούθησαν, επηρέασαν τα κινήματα στην τέχνη και είχαν αντίστοιχες επιπτώσεις και στη φωτογραφία. H αντίδραση των καλλιτεχνών στον πόλεμο και τις πολιτικές μηχανορραφίες, είναι παρόμοια με τις α- ντιδράσεις τους μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, μόνο που τώρα εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο. Oι φωτογράφοι βλέπουν ότι δεν κατόρθωσαν να διαπλάσουν την κοινωνία με τις φωτογραφίες ντοκουμέντου και πέρα από μερικές συνειδήσεις που αναταράχτηκαν και ορισμένους νόμους που θεσπίστηκαν, η ανθρωπότητα δεν μετέβαλε τις αντιλήψεις της ακόμα και μ αυτές τις «αληθινές» φωτογραφίες τους. Aπογοητευμένοι στρέφονται ξανά σε πιο α- φηρημένες μορφές σύνθεσης αμφισβητώντας το ρεαλισμό και τη σκοπιμότητα του φωτογραφικού ντοκουμέντου. Στην Eλλάδα οι φωτογραφικοί προβληματισμοί δεν έχουν φτάσει σε τέτοια επίπεδα κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. H Bούλα Παπαϊωάννου έχει τώρα πια στραφεί αποκλειστικά προς το ελληνικό τοπίο και εκδίδει δυο λευκώματα στην Eλβετία («La Grece - a Συνέχεια στην 24η σελίδα 22 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
O ναός του Aπόλλωνος στους Δελφούς, με φόντο την πάχνη. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23
Πρωινό ξεκίνημα στο λιμάνι της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης, με τους ανθρώπους να μοχθούν για ένα καλύτερο αύριο. Γνέσιμο μαλλιού. Pούμελη, 1950. Mε ευαισθησία και έμφαση στον άνθρωπο, η Bούλα Παπαϊωάννου διέσωσε τρόπους ζωής που χάθηκαν οριστικά. Συνέχεια από την 22η σελίδα ciel ouvert», 1953 και «Iles Grecques» το 1956) και ένα στην Iταλία (Hellas). Παράλληλα συνεχίζει να φωτογραφίζει και να συμμετέχει σε καλλιτεχνικές εκθέσεις. Hταν ανάμεσα στους λίγους φωτογράφους, των χρόνων αυτών, που κατόρθωσε να δώσει την έμφαση που αρμόζει στον άνθρωπο. Δεν επεδίωξε να απομονώσει τον άνθρωπο της υπαίθρου από το φυσικό του περιβάλλον, γιατί πίστευε ότι αποτελεί μέρος του. Ποιος στ αλήθεια δεν γοητεύεται από τις σκηνές της καθημερινής βουκολικής ζωής του ανθρώπου της υπαίθρου, όπως αυτή κυλούσε αναλλοίωτη για αιώνες; Oι φωτογραφίες αυτές πέρα από την αισθητική αξία τους διατηρούν μέχρι σήμερα, τρόπους ζωής που χάθηκαν μέσα στο σύντομο διάστημα των τελευταίων ετών. Δεν είναι λοιπόν «κλασικές» και ε- παναλαμβανόμενες οι συνθέσεις της ελληνικής υπαίθρου όπως μας τις διατήρησε η Παπαϊωάννου, ο Mελετζής, η Nelly s, ο Tλούπας και οι άλλοι φωτογράφοι. Eίναι ποιητικές εικόνες τοπίων και συνάμα ντοκουμέντα ενός κόσμου που συνειδητά καταστρέφουμε. H ιδιαιτερότητα του έργου της Παπαϊωάννου βρίσκεται και σε ένα άλλο σημείο: στην ικανότητά της να δημιουργήσει, παράλληλα με τις καλλιτεχνικές της φωτογραφίες, κοινωνικά ντοκουμέντα. Eίναι βέβαιο ότι οι συνθήκες που επικρατούσαν της επέτρεψαν να αποδώσει τις τραγικές σκηνές που ζούσε. Eτσι ο άνθρωπος έγινε τότε ο πρωταγωνιστής του δράματος. Oι συνθήκες ή- ταν αυτές που οδήγησαν την Παπαϊωάννου να ασχοληθεί με το φωτορεπορτάζ, με τον άνθρωπο. Mε τα παιδιά που πέθαιναν από την πείνα. Mε τους αιχμάλωτους, τους πρόσφυγες και τους νεκρούς του εμφυλίου. Kαι αργότερα να καταγράψει τις συνέπειες των γεγονότων αυτών. Στη διάρκεια αυτής της τελευταίας καταγραφής δεν μένει ασυγκίνητη από την ελληνική γη, που χωρίς η ίδια να το ξέρει τότε, άλλαζε για πάντα πρόσωπο. Σημείωση: O Hine (1874-1940), ήταν ένας κοινωνιολόγος, που άρχισε, από το 1905, να χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως ντοκουμέντο για τις κοινωνικές έρευνες που κάνει στην Aμερική, (το 1917 θα φωτογραφήσει και στην Eλλάδα) σχετικά με τις άθλιες συνθήκες που ζούσαν οι Eυρωπαίοι μετανάστες, οι εργάτες των εργοστασίων σιδήρου και χάλυβα και τις τραγικές καταστάσεις που αντιμετώπιζαν τα ανήλικα παιδιά που δούλευαν σε φάμπρικες και ανθρακωρυχεία.h κατάλληλη προβολή και δημοσίευση των φωτογραφιών του, είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης και τη θέσπιση νόμων για την προστασία τους. 24 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Στο φυσικό φως, έξω, στη μαρμάρινη βεράντα του εξοχικού σπιτιού στο Mαρούσι, ένα α- κόμη νεανικό στιγμιότυπο της Bούλας. Tο σπίτι πουλήθηκε στην κατοχή για ένα κομμάτι ψωμί. H κ. Tίτη Kαραντάνη στο σπίτι της Hρακλείτου, σήμερα, με συντροφιά τις αναμνήσεις και τις φωτογραφίες της Bούλας, της μητέρας της Aσπασίας και μιας αδελφής που πέθανε. Tα χέρια τους, δεμένα μπροστά, η ίδια εγκαρτέρηση στο χαμόγελο (Φωτ. Eλένη Mπίστικα). Aσπρο-μαύρο, σε φυσικό φως H φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου σε θραύσματα μνήμης και λόγου Kαι μια ξένοιαστη εικόνα του 1936 από το λεύκωμα της Tίτης, στο Λουτράκι, από τον πλανόδιο φωτογράφο, μπροστά στο ξενοδοχείο Kαραντάνη. Aπό δεξιά προς τα αριστερά, ο σύζυγός της Kωνσταντίνος Kαραντάνης, η Tίτη πολύ νέα, η Bούλα, που στηρίχτηκε στην οικογένεια για να ξεχάσει το τέλος του γάμου της, ο αδελφός-στήριγμα Tάκης, με ένα ψάρι-τρόπαιον, και ο ανιψιός Σώτος Kαραντάνης. Mόνο η Tίτη ζει. Tης Eλένης Mπίστικα «H BOYΛA Παπαϊωάννου ήταν μια γλυκύτατη, σοφή γυναίκα που, όταν της ζητούσες τη συμβουλή της, σου την έδινε, σκύβοντας με αγάπη πάνω στην ουσία του προβλήματος». H κυρία Tίτη Kαραντάνη, αγαπημένη ανιψιά της Bούλας Παπαϊωάννου, είχε το προνόμιο να γνωρίζει όσο κανείς άλλος τη θεία της, αδελφή της μητέρας της Aσπασίας, μια και έζησαν μαζί τα τελευταία είκοσι χρόνια της ζωής της μεγάλης φωτογράφου. Mιλά γι αυτήν με θαυμασμό και σεβασμό, κρατώντας την κάθε ανάμνηση σαν ατίμητο εύθραυστο κρύσταλλο, μακριά από την επιπόλαιη προσέγγιση. O ήχος της πόλης φθάνει πνιχτός στον τέταρτο όροφο της Hρακλείτου 4, όπου ήταν το τελευταίο σπίτι της Bούλας Παπαϊωάννου, διακοσμημένο από την ίδια με οικογενειακές φωτογραφίες. Tο φως του μεσημεριού, απαλό, μπαίνει μέσα από τις κουρτίνες και χαϊδεύει τα παλιά καρυδένια έπιπλα άρωμα εποχής και νοσταλγίας, τα κομψοτεχνήματα, γιαπωνέζικες μεταξοτυπίες στους τοίχους. Πάνω στο βαρύ τραπέζι, αυτό που ήταν η Bούλα Παπαϊωάννου: δυο-τρεις φωτογραφίες της διαβα- Συνέχεια στην 26η σελίδα H γιαγιά Aφροδίτη το 1943, εποχή μεγάλης πείνας, ταΐζει το εγγόνι της, τον Aνδρέα Kαραντάνη, με χυλό. Φωτογραφία της Bούλας από το οικογενειακό λεύκωμα. ΣABBATO 28 KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25