Τα ξωκλήσια των Αχαρνών και η επιρροή τους στην καθημερινότητα των Μενιδιατών

Τα ξωκλήσια των Αχαρνών και η επιρροή τους στην καθημερινότητα των Μενιδιατών Η ομιλία πραγματοποιήθηκε στις 10/2/2018, μετά από πρόσκληση της Ι.Λ.Ε.Α. στην αίθουσα εκδηλώσεων του δημαρχιακού μεγάρου, στα πλαίσια της ομαδικής φωτογραφικής έκθεσης του τμήματος φωτογραφίας του δήμου Αχαρνών. Την έκθεση επιμελείται ο κος Γιώργος Συρσίρης, καθηγητής του τμήματος φωτογραφίας. Ο τίτλος: «Ξωκλήσια (μια φωτογραφική περιπλάνηση στα ξωκλήσια των Αχαρνών και της Πάρνηθας)», μου έδωσε και τη γενική κατεύθυνση για το περιεχόμενο που θα έπρεπε να έχει η σημερινή μου ομιλία. Η έκθεση, που φιλοξενείται στην αίθουσα εκδηλώσεων του δημαρχιακού μεγάρου, αποτελεί προϊόν μιας αυθόρμητης καλλιτεχνικής έκφρασης των συμμετεχόντων. Οι μαθητές του κου Συρσίρη, πολλοί εξ αυτών δημότες Αχαρνών, περιπλανήθηκαν στα εξωκλήσια του δήμου μας και αποτύπωσαν με το φωτογραφικό τους φακό, τα συναισθήματα που τους δημιούργησε η επαφή τους με αυτά. Επομένως θεώρησα από την πλευρά μου σκόπιμο να μην προβώ σε μια ανακοίνωση, επικεντρωμένη στα αρχαιολογικά δεδομένα, δηλαδή στην αρχιτεκτονική των μνημείων, στις τοιχογραφίες τους ή ακόμα και στα αρχαία γλυπτά που είναι εντοιχισμένα στα περισσότερα από αυτά. Αντίθετα, για τα επόμενα 25 λεπτά περίπου, θα μας απασχολήσει ο βαθμός επιρροής τους στην καθημερινότητα των Μενιδιατών. Πριν όμως ξεκινήσω, θα πρέπει να αναφέρω ότι ο όρος εξωκλήσια χρησιμοποιείται εδώ, σχεδόν καταχρηστικά, αφού κυριολεκτικά σημαίνει τα εκκλησάκια που βρίσκονται έξω από την πόλη και γενικότερα μακριά από την κατοικημένη περιοχή. Αρκετά από τα εκκλησάκια στα οποία θα αναφερθούμε και έχουν χτιστεί στη βυζαντινή περίοδο, αλλά και κατά την Τουρκοκρατία, πραγματικά ήταν εξωκλήσια. Αλλά και όλα τα υπόλοιπα, όπως για παράδειγμα ο μικρός μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, ο οποίος βρίσκεται εντός της κεντρικής πλατείας του δήμου, είχαν επί της ουσίας τον ίδιο χαρακτήρα με τα εξωκλήσια. Και αυτό συνέβαινε καθώς στην εποχή και στην περιοχή που χτίστηκαν δεν ήταν τόσο πρακτική η λύση μιας μεγάλης ενοριακής εκκλησίας. Οι πιστοί κάλυπταν τις λατρευτικές τους ανάγκες σε πολλά μικρά εκκλησάκια, που ήταν χτισμένα στο κέντρο του οικισμού, στην ύπαιθρο και στην περιφέρεια 1

Εικόνα 1. Στο απόσπασμα του χάρτη του Ad. Sommer, (1841), βλέπουμε ότι σημειώνονται ναοί μακριά από το κέντρο του οικισμού, όπως ο Άγιος Νικόλαος στο Λουτρό και η Όμορφη εκκλησιά (πιθανόν να αναφέρεται στη Ζωοδόχο Πηγή στο Γκατζανά, ή στον Άγιο Πέτρο), αλλά και ναοί στο κέντρο, χωρίς όνομα, που δηλώνονται με το σημαδάκι του σταυρού. Ο Χρήστος Καλογράνης, εκπαιδευτικός, που δίδαξε στο 2 2 ο δημοτικό σχολείο, στο βιβλίο του σχετικά με τους Μενιδιάτες, κάνει μια περιγραφή του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσαν τα εκκλησάκια στο Μενίδι. Τη μεταφέρω αυτούσια: «Κάθε μενιδιάτικη οικογένεια, είχε τάξει για την υγεία και την προκοπή της να επισκέπτεται και να λειτουργεί τουλάχιστον κάθε τρεις μήνες σε ένα εξωκλήσι. Ήταν χρέος αυτή η λειτουργία για κάθε πιστό και θεοσεβούμενο χωρικό και δε χωρούσε αναβολή» και πιο κάτω «Ο ιερέας με το νεαρό βοηθό του, τον Αναγνώστη, φορτωμένο με το δισάκι στην πλάτη και με την ομάδα των πιστών ξεκινούσαν δύο ώρες πριν από την ανατολή του ηλίου, για να λειτουργήσουν το ορισμένο εκκλησάκι και να επιστρέψουν στα σπίτια τους ευχαριστημένοι και με ενισχυμένη πίστη». Το πόσο πολύ αγαπούσαν οι Μενιδιάτες τα εκκλησάκια τους φαίνεται και από την παρακάτω ιστορία που μας παραδίδει ο προσφάτως εκλιπών και αγαπητός εκπαιδευτικός Σπυρίδων Αναγνωστόπουλος: Όταν εκκίνησαν οι εργασίες για το χτίσιμο του νέου μεγάλου ενοριακού ναού του Αγ. Βλασίου, αποφασίστηκε να γκρεμιστεί το μεταβυζαντινό εκκλησάκι

του Αγίου, το οποίο βρισκόταν μπροστά από το κτίριο που σήμερα φιλοξενεί το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο. Κανείς από τους εργάτες του συνεργείου δεν τολμούσε να ξεκινήσει το γκρέμισμα του ναού. Τότε ο εκκλησιαστικός σύμβουλος Χρήστος ή Γιάννης Καράμπελας, πήρε την απόφαση και πρώτος άρχισε να γκρεμίζει την εκκλησία. Τον ακολούθησαν και οι υπόλοιποι. Όταν τελείωσαν οι εργασίες και ο Καράμπελας πήγε να φύγει με το άλογό του, έπαθε ένα τρομερό ατύχημα και σκοτώθηκε. Το γεγονός αυτό ερμηνεύτηκε από τους χωρικούς ως Θεία Δίκη! Παραπάνω χρησιμοποίησα το όνομα Μενιδιάτες, γιατί ακριβώς έτσι ονομάζονται οι κάτοικοι της περιοχής από την υστεροβυζαντινή εποχή και έπειτα. Στην αρχαιότητα, οι κάτοικοι του δήμου μας ονομάζονται Αχαρνείς και ζούνε στον μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο από τους περιφερειακούς δήμους της Αττικής, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη. Το μέγεθος του αρχαίου δήμου, η σημασία του, η συμμετοχή του στο αθηναϊκό στράτευμα και την αθηναϊκή βουλή είναι πράγματα γνωστά, που αναφέρονται εκτενώς και σε παλαιότερες μελέτες συμπολιτών μας. Ενδεικτικά αναφέρω το πολύ σημαντικό έργο της αρχαιολόγου Μαρίας Πλάτωνος-Γιώτα, «Αχαρναί», που εκδόθηκε από το δήμο μας το 2004. Στις αρχές του 13 ου αιώνα, αναφέρονται για πρώτη φορά κατά τη βυζαντινή περίοδο ο οικισμός Μενίδι και ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Μενίδι. Οι αναφορές αυτές υπάρχουν στην Βούλα του πάπα Ιννοκέντιου Γ το 1209, η οποία ουσιαστικά αποτελούσε ένα κατάλογο κτημάτων, και όριζε ποια από αυτά ανήκαν στη νεοσύστατη λατινική αρχιεπισκοπή Αθηνών. Το όνομα Μενίδι λοιπόν, είναι αυτό που δεδομένα χρησιμοποιείται από τα τέλη του 12 ου αιώνα, και σε όλη τη διάρκεια της μεταβυζαντινής περιόδου. Στη νεότερη ιστορία, το 1845 με σχετικό διάταγμα, το Μενίδι διαχωρίζεται από το δήμο Φυλής και αποτελεί αυτόνομο δήμο με έδρα τις Αχαρνές. Σε αυτόν ανήκουν διοικητικά τα χωριά: Άνω Λιόσια, Καματερό και Κουκουβάουνες. Το 1915, με απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών επανέρχεται το «Αχαρναί», ως επίσημη ονομασία του δήμου. Στο σημερινό δήμο ανήκουν πάρα πολλά εκκλησάκια, τόσο στο κέντρο, όσο και στην περιφέρειά του. 3

Εικόνα 2. Στην εικόνα σημειώνονται κάποια από τα εκκλησάκια που βρίσκονται στο σημερινό κέντρο, αλλά και ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Βλάσιος (παλαιός ναός), που πλέον δεν υπάρχουν. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Αγίους Θεοδώρους, τον Άγιο Ιωάννη το Νηστευτή, τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, τον προφήτη Ηλία στον ομώνυμο λόφο, ναούς που πιστεύω ότι όλοι γνωρίζετε και έχετε επισκεφθεί. Εκτός από αυτούς όμως, η Ζωοδόχος Πηγή στο Γκατζανά, ο Άγιος Γεώργιος του Βουρδουμπά στους Θρακομακεδόνες, η Παναγίτσα στη Βαρυμπόμπη, η Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα, ακόμα και ο Άγιος Νικόλαος στο Λοιμικό, ανήκουν στο δήμο Αχαρνών. Εικόνα 3. Εδώ βλέπουμε πάνω στο χάρτη του Johann A. Kaupert (1893), τον οικισμό Μενίδι στο κάτω μέρος, τους γειτονικούς οικισμούς της Φυλής και του Τατοΐου, τη μονή της Αγίας Τριάδας στην Πάρνηθα και τα δασοκτήματα 4

στο Σαλονίκι και το Λοιμικό. Ο ναός του Αγίου Νικολάου, (πολύ κοντά στον σημερινό Αυλώνα) ακόμα και σήμερα ανήκει στο δήμο Αχαρνών. Όπως αναφέραμε, ήδη από τα τέλη του 12 ου αιώνα υπάρχει οργανωμένος οικισμός με το όνομα Μενίδι. Και μάλιστα το Μενίδι από τότε είναι Κεφαλοχώρι. Οι κάτοικοί του δραστηριοποιούνται και στα γύρω χωριά, Βαρυμπόμπη και Τατόι, αλλά και στο βουνό της Πάρνηθας. Άλλωστε η Πάρνηθα διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή των Αχαρνέων ήδη από την αρχαιότητα. Υπενθυμίζουμε ότι στην κωμωδία του μεγάλου ποιητή της αρχαιότητας Αριστοφάνη, Αχαρνής, οι κάτοικοι της περιοχής χαρακτηρίζονται ως «ἀνθρακεῖς» (καρβουνιάρηδες), επειδή έκοβαν ξύλα από το βουνό της Πάρνηθας και παρήγαγαν ξυλοκάρβουνο που το πουλούσαν στην Αρχαία Αγορά. Στο 13 ο αιώνα, σύμφωνα με τις ανακοινώσεις της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής (πρώην ΕΒΑ), χρονολογούνται 4 ναοί, που αποτελούν προϊόν της δραστηριότητας των Μενιδιατών. Ο Άγιος Ιωάννης ο Νηστευτής και οι Άγιοι Θεόδωροι, που βρίσκονται στο κέντρο του δήμου Εικόνα 4. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος ή Νηστευτής στην οδό Λιοσίων. Άγιοι Θεόδωροι πίσω από το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο. ο Άγιος Νικόλαος στη Βαρυμπόμπη και η Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα. Εικόνα 5. Άγιος Νικόλαος στη Βαρυμπόμπη. Αγία Τριάδα στην Πάρνηθα. 5

Ο 13 ος αιώνας αποτελεί μια δύσκολη περίοδο για όλη τη βυζαντινή αυτοκρατορία και ειδικότερα για τους χωρικούς της περιφέρειας, καθώς οι Σταυροφόροι έχουν καταλάβει την Κωνσταντινούπολη το 1204, και στην περιοχή της Αττικής, της Βοιωτίας και της Μεγαρίδας εγκαθιστούν το Δουκάτο της Αθήνας. Εικόνα 6. Χάρτης της Ελλάδας το 1278. Από το βιβλίο του W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα. Προβλήματα, όπως η πειρατεία, η αναγκαστική μετανάστευση και η δημογραφική ερήμωση κάνουν πολύ δύσκολη τη ζωή των κατοίκων. Ακόμα, ιδρύεται η λατινική αρχιεπισκοπή Αθηνών που θέτει άμεσα υπό την εξουσία της τους ορθόδοξους ιερείς. Οι Μενιδιάτες μέσα σε αυτές τις συνθήκες κατορθώνουν και χτίζουν ορθόδοξους ναούς. Έτσι, πρωτίστως καλύπτεται η ανάγκη τους για επικοινωνία με το Θεό, και σε δεύτερο βαθμό ισχυροποιούν την πνευματική τους αντίσταση απέναντι στην παπική εξουσία. Οι ναοί που χτίζονται σε αυτήν την περίοδο, αλλά και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αρχίζουν να επιδρούν σημαντικά σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής των Μενιδιατών. 1. Για παράδειγμα, στη μονή της Αγίας Τριάδας στην Πάρνηθα προσαρτώνται πολύ αργότερα ο Άγιος Νικόλαος και ο Προφήτης Ηλίας στην τοποθεσία Μετόχι. 6

Εικόνα 7. Στον χάρτη του Kaupert σημειώνονται οι παραπάνω ναοί στην τοποθεσία Μετόχι, πιο δεξιά ο Άγιος Γεώργιος Βουρδουμπά στους Θρακομακεδόνες και μετά ο Άγιος Νικόλαος και η Παναγίτσα στη Βαρυμπόμπη. Ο William Martin Leake, Βρετανός στρατιωτικός και τοπογράφος, το 1806, κατά τη διάρκεια ταξιδιού του στην Αθήνα και την Αττική, περιγράφει με αρκετές λεπτομέρειες την παραμονή του στο Μετόχι και στο ναό του Αγίου Νικολάου. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, δίπλα από το ναό υπήρχαν εγκαταστάσεις (κελιά), που φιλοξενούσαν οδοιπόρους και ταξιδιώτες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, θα λέγαμε ότι ο ναός, λειτουργούσε ενισχυτικά προς τον «τουρισμό» της εποχής, αφού παρείχε στους ταξιδιώτες κατάλυμα και τροφή, στο δύσκολο δρόμο από το Μενίδι προς τους διάφορους προορισμούς στα υψηλότερα σημεία της Πάρνηθας. 2. Μια άλλη συνηθισμένη πρακτική ήταν η ίδρυση ναών σε σημεία που θεωρούνταν ιδιαιτέρως σημαντικά. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν: η Αγία Σωτήρα ή Άγιος Νικόλαος στο Λουτρό, ο Άγιος Ιωάννης ο Νηστευτής στην οδό Λιοσίων, ο Προφήτης Ηλίας και οι Άγιοι Σαράντα Μάρτυρες στους ομώνυμους λόφους. 7

Εικόνα 8. Χάρτης Kaupert. Οι ναοί σημειώνονται δεξιά. Οι δύο τελευταίοι ναοί είναι χτισμένοι σε σημείο που μέχρι πρόσφατα θεωρείτο από πολλούς μελετητές, ότι βρισκόταν το κέντρο του αρχαίου δήμου. Στην περιοχή έχουν βρεθεί πολλά αρχαία κατάλοιπα, αλλά και επιγραφές και επιτύμβιες στήλες, ακόμα και εντοιχισμένες στους τοίχους των ναών. Οι Μενιδιάτες διαισθανόμενοι την ιστορικότητα του σημείου και θέλοντας να διατηρήσουν τη σύνδεση με το ένδοξο παρελθόν των αρχαίων προγόνων τους, χτίζουν εκεί, στα δυτικά όρια με τα Λιόσια, δύο εκκλησάκια. Εικόνα 9. Εδώ βλέπουμε τον Προφήτη Ηλία στο λόφο, δίπλα στο νεότερο ενοριακό ναό και χαμηλότερα το δημοτικό αμφιθέατρο, όπου πραγματοποιούνται σήμερα παραστάσεις και εκδηλώσεις. 8

Σχετικά με τα παραπάνω, ενδιαφέρον παρουσιάζει η μαρτυρία του Ιρλανδού κλασικιστή, τοπογράφου και αρχαιοδίφη Edward Dodwell, κατά τη διάρκεια του περιηγητικού του ταξιδιού στην Ελλάδα, το 1805. Καθώς λοιπόν αντέγραφε μια επιγραφή από την εκκλησία των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, τον πλησίασαν κάτοικοι (Menidiotes) και τον προειδοποίησαν να μην μετακινήσει το αρχαίο γλυπτό καθώς δεν θα το επέτρεπαν. Με την αναφορά αυτή θέλησε να δώσει έμφαση στους ισχυρούς δεσμούς που έχουν οι Έλληνες (και στη συγκεκριμένη περίπτωση οι Μενιδιάτες) με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του παρελθόντος. Αξίζει να αναφέρουμε ακόμα ότι, σύμφωνα με την παράδοση, μέχρι και πριν από λίγα χρόνια οι Μενιδιάτες κατέφευγαν στον ναό του Προφήτη Ηλία όταν επικρατούσε ανομβρία και πραγματοποιούσαν λιτανεία για την πρόκληση βροχής. Όπως είδατε και στην προηγούμενη εικόνα, ο λόφος του Πρ. Ηλία ακόμα και στις μέρες μας, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της καθημερινής ζωής, αφού εκεί έχει χτιστεί το δημοτικό αμφιθέατρο «Μίκης Θεοδωράκης», όπου φιλοξενούνται θεατρικές παραστάσεις, αλλά και ποικίλες εκδηλώσεις. Επίσης κατά την εορτή του Προφήτη Ηλία, στο προαύλιο χώρο του ναού πραγματοποιείται πανήγυρις με διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. 3. Σημαντική επίδραση στην καθημερινή ζωή, είχαν και έχουν τα εκκλησάκια που αποτελούσαν στο παρελθόν ή αποτελούν ακόμα και σήμερα κοιμητηριακούς ναούς. Στην περιοχή που είναι χτισμένοι ο μεταβυζαντινός ναός των Αγίων Πάντων και ο νεότερος της Κοίμησης της Θεοτόκου (Παναγίτσα), ο Χρήστος Καλογράνης αναφέρει ότι λειτουργούσε το δεύτερο νεκροταφείο του δήμου. Το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στην Βαρυμπόμπη, το οποίο βρίσκεται εντός της γυναικείας μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αποτελούσε τον κοιμητηριακό ναό του μοναστηριού. Ο ναός της Ευαγγελίστριας αποτελεί από το 1866, τον κοιμητηριακό ναό του παλαιού νεκροταφείου του σύγχρονου δήμου, που βρίσκεται λίγα μέτρα δυτικότερα από την πλατεία Καράβου. Νότια του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή, στην οδό Λιοσίων, το 1982 βρέθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία 20 ταφές, που χρονολογούνται στην υστεροβυζαντινή περίοδο και πιθανόν συγκροτούσαν νεκροταφείο. Αυτά τα εκκλησάκια του Μενιδίου, που συνδέονται με νεκροταφεία σε διάφορες χρονικές περιόδους, αποτέλεσαν, και κάποια από αυτά αποτελούν ακόμα, καταφύγιο για τους Μενιδιάτες που έχασαν τους δικούς τους ανθρώπους, παρέχοντάς τους ελπίδα και παρηγοριά. Φαντάζομαι ότι αρκετοί από εσάς θα έχετε ανάψει ένα κεράκι για κάποιο αγαπημένο σας πρόσωπο στην Ευαγγελίστρια. 9

Εικόνα 10. Η Ευαγγελίστρια στο παλαιό νεκροταφείο του δήμου Αχαρνών. 4. Μεγάλης σημασίας αρχαιολογικά δεδομένα που πιστοποιούν την διαρκή αλληλεπίδραση ανάμεσα στους Μενιδιάτες και τα εξωκλήσια τους, αποτελούν τα ακιδογραφήματα ή χαράγματα, στις εσωτερικές επιφάνειες των ναών. Στην μεγάλη τους πλειοψηφία αυτά τα χαράγματα είναι ναυτικά. Πρόκειται δηλαδή για απεικονίσεις καραβιών αλλά και ναυτικών θεμάτων που χαράζονται επάνω στις τοιχογραφίες, συνήθως από απλούς προσκυνητές. Πρόκειται για μια έκφραση γραπτή, αυθόρμητη, στιγμιαία και συχνά απλοϊκή. Στο ναό του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή εντοπίζονται τέτοια ακιδογραφήματα επάνω στις παραστάσεις του Συμεών του Στυλίτη και του Προφήτη Ηλία. Εικόνα 11. Βλέπουμε την τοιχογραφία του Συμεών του Στυλίτη και δεξιά την σχεδίαση των ακιδογραφημάτων που πραγματοποίησε και δημοσίευσε ο Στ. Μουζάκης. 10

Στον ίδιο ναό υπάρχει καταγραφή από τον καθηγητή Μιχ. Γκητάκο για ένα χάραγμα, με το οποίο ουσιαστικά ένα πιστός ανέφερε την ημερομηνία βάφτισης του παιδιού του. Η επιγραφή που σήμερα δεν εντοπίζεται αναφέρει:«μ.λαυδασ/βάφτισα/τοτέκνομου/1537/12/απριλι/καλεσας/αὐτ ὸ/ἠλία». Οπωσδήποτε πρόκειται για μια έκφραση χαράς του πιστού που θέλησε να διατηρήσει αιώνια την μνήμη αυτού του τόσο σημαντικού για αυτόν γεγονότος. Στον Άγιο Νικόλαο στο Λουτρό ή αλλιώς στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος υπάρχουν ναυτικά ακιδογραφήματα επάνω στην τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου. Εικόνα 12. Η τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου στο ναό της Αγίας Σωτήρας. Τα ακιδογραφήματα σχεδίασε και δημοσίευσε ο Στ. Μουζάκης. Τα συγκεκριμένα εκκλησάκια του Μενιδίου, αποτελούν για τον απλό πιστό Μενιδιάτη και ένα χώρο αφιέρωσης, ακόμα ακόμα και ένα μνημείο ιστορικών γεγονότων. Πιθανόν οι Μενιδιάτες που χάραξαν τα καράβια, να αφιέρωσαν στον Άγιο, για να προστατεύει κάποιο δικό τους ναυτικό ενώ ο Μ. ΛΑΥΔΑΣ, θέλησε ο ναός του Αγίου Ιωάννη να έχει το αποτύπωμα της βάφτισης του παιδιού του. Και βέβαια όλα αυτά λαμβάνουν χώρα στα εκκλησάκια στα εκκλησάκια τους, που νιώθουν τόσο οικεία και με τα οποία αλληλεπιδρούν καθημερινά. 5. Στην Αγία Σωτήρα ή Άγιο Νικόλαο στο Λουτρό, που πιθανόν να αποτελούσε καθολικό μοναστηριού, καθώς μέχρι και πριν από λίγα χρόνια στον περιβάλλοντα χώρο σώζονταν ερείπια μονής, λάμβανε χώρα ένα παλαιό έθιμο, το Σωτήρεμα των Σταφυλιών. 11

Εικόνα 13. Βλέπουμε ένα τμήμα από το χάρτη του Kaupert. Ο οικισμός Μενίδι, και σημειωμένα εκκλησάκια. Βόρεια ο Άγιος Γεώργιος και η Αγία Τριάδα, δυτικά ο Άγιος Αθανάσιος, νότια ο Άγιος Δημήτριος, και ανατολικά ο Άγιος Νικόλαος με την υποσημείωση Klosterruine, δηλαδή ερείπια μονής. Πριν από τις 6 του Αυγούστου απαγορευόταν να δοκιμάσει κανείς σταφύλι, γιατί θα πάθαινε θέρμη, δηλαδή θα είχε υψηλό πυρετό και σπασμούς. Έτσι οι οικογένειες των Μενιδιατών ετοίμαζαν από το βράδυ τα καλαθάκια τους όπου θα έβαζαν τα «σωτηρεμένα» σταφύλια. Αφού τελείωνε η πρωινή Λειτουργία, γινόταν μια ακολουθία όπου διαβάζονταν τα σταφύλια και τότε μπορούσαν άφοβα οι πιστοί να τα φάνε. Ακόμα και σήμερα, ιερείς της 12

μονής Πετράκη, στην οποία ανήκει ο ναός, κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως, τελούν τη Θ. Λειτουργία και τηρείται η ίδια παράδοση. Εικόνα 14. Η φωτογραφία είναι σύγχρονη από το πανηγύρι στην Αγία Σωτήρα. Οι ιερείς ευλογούνε τα σταφύλια. 6. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρείτο ότι προστάτευε τους πιστούς από την ελονοσία, που τα παλαιότερα χρόνια ταλαιπωρούσε τον πληθυσμό. Για να θεραπευτεί ο άρρωστος, οι πιστοί τον οδηγούσαν στο ναό του Νηστευτή, όπου έδεναν σαν ένα απλό τάμα στη δεξιά κολώνα του ναού ένα νήμα. Αυτό ήταν μάλλινο, βαμβακερό ή μεταξωτό, συνήθως κόκκινου χρώματος, ίσο με το ύψος του ασθενούς, ώστε να δέσει τη θέρμη, δηλαδή τον υψηλό πυρετό. Εικόνα 15. Εδώ παραθέτω μια προσευχή της Μοναχής Μακαρίας προς τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο κατά του πυρετού. Πρόκειται για έγγραφο της εθνολογικής εταιρείας. Δεν σώζεται η χρονολόγησή του, ανήκει πιθανόν 13

στον 17ο ή 18ο αιώνα. Δημοσιεύτηκε στα Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, στον Α τόμο, από τον Δημήτρη Καμπούρογλου, το 1889. 7. Τελειώνοντας, θα πρέπει να κάνουμε αναφορά και στο πανηγύρι του Μενιδίου, που ξεκίνησε από ένα απλό τοπικό γεγονός και εξελίχθηκε σε μια από τις πιο γνωστές γιορτές της Αττικής. Αρχικά γινόταν στο εξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής στο Γκατζανά κι είχε χαρακτήρα τοπικό. Παρόλα αυτά γίνονταν κάθε χρόνο αγώνες με άλογα, στους οποίους υπήρχαν συχνά ατυχήματα, λόγω ελλιπούς εκπαίδευσης αλόγων και ιππέων. Το 1845-1846 το πανηγύρι μεταφέρθηκε στο κέντρο του χωριού στον παλαιό ναό του Αγίου Βλασίου και καθιερώθηκε η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής ως επίσημη θρησκευτική πανήγυρις. Σιγά σιγά με τις ενέργειες του τότε δημάρχου Θεοδώρου Ι. Λέκκα και των συνεχιστών του εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα και πιο γνωστά πανηγύρια της Αττικής. Από τις απαρχές της ιστορίας του πανηγυριού στο Μενίδι, μικροί και μεγάλοι το περίμεναν με ανυπομονησία. Οι παλαιότεροι Μενιδιάτες με κεντρικό πυρήνα την πίστη και την ευλάβειά τους πραγματοποιούσαν τη λιτάνευση της εικόνας αρχικά στο Γκατζανά και έπειτα στο ναό του Αγίου Βλασίου. Ακόμα και στις μέρες μας, που κατά τη διάρκεια των τριήμερων εορτασμών πραγματοποιούνται πλήθος θρησκευτικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων, όλα ξεκινούν από την πίστη των προσκυνητών. Οι δημότες (Μενιδιάτες και μη) συρρέουν μαζικά στο εσπερινό, προσκυνούν την εικόνα, με ευλάβεια ακολουθούν τη Λιτανεία στο κεντρικό Μενίδι, και επιστρέφοντας ανάβουν και ένα κεράκι στο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Μικρότερα πανηγύρια γίνονταν και γίνονται και σε άλλα εξωκλήσια των Αχαρνών: Ήδη μιλήσαμε για το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία, ενώ ξακουστό πανηγύρι γινόταν και στην Αγία Τριάδα της Πάρνηθας το οποίο αναβίωσε στα νεότερα χρόνια το 1987 και από το 1992 πραγματοποιείται κάθε χρόνο υπό την αιγίδα του δήμου Αχαρνών. Πανηγύρι γινόταν και στον Άγιο Νικόλαο στο Μετόχι το Μάιο, με επισκέπτες από την πόλη, σύμφωνα με τον William Leake. 14

Εικόνα 16. Πανηγύρι στην Αγία Τριάδα της Πάρνηθας 1930; Η φωτογραφία προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του Δ. Γιώτα. Στην παρούσα ομιλία, επιχειρήσαμε να καταδείξουμε ότι τα εξωκλήσια των Αχαρνών, από τη βυζαντινή εποχή μέχρι και τις μέρες μας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή των Μενιδιατών. Και στους Μενιδιάτες, συμπεριλαμβάνω και όλους τους δημότες των Αχαρνών, που μπορεί να μην είμαστε ντόπιοι, αλλά μεγαλώνοντας σε αυτόν τον τόπο, μάθαμε να αγαπάμε τα καλά που μας προσφέρει και να στεναχωριόμαστε με τα άσχημα. Στα πλαίσια της διαχρονικής επίδρασης που ασκούν τα εξωκλήσια των Αχαρνών στους Μενιδιάτες, πραγματοποιήθηκε και η παρούσα φωτογραφική έκθεση. Οι συμμετέχοντες, που έχουν άλλος λιγότερο, άλλος περισσότερο, βιωματική σχέση με τα εκκλησάκια του τόπου τους, εμπνεύστηκαν από αυτά και αποτύπωσαν ο καθείς με το δικό του τρόπο αυτή τη σχέση. Ένα θυμιατήρι που καίει λιβάνι, το παλιό ξύλινο παγκάρι, η μισάνοιχτη πόρτα του Ιερού, η αρτοκλασία και άλλες πολλές εικόνες, δημιουργήθηκαν στα εξωκλήσια των Αχαρνών, στα εκκλησάκια μας. Σας ευχαριστώ! 15

Βασίλειος Αβραμίδης Υποψήφιος διδάκτωρ στη Βυζαντινή Αρχαιολογία. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 16