Νίκος Ψιλάκης ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΡΙΔΑΚΗΣ ΨΥΧΟΓΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΛΛΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Λίγα χρόνια μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο η θρησκευτική ζωγραφική της Κρήτης άρχισε να στρέφεται σε διαφορετικές κατευθύνσεις από αυτές που είχαν επικρατήσει από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Η καινούργια τάση, που με τη γενιά του 30 είχε αναδείξει την ελληνικότητα ως συστατικό στοιχείο της, απαιτούσε την ολοκλήρωση μιας μεγάλης στροφής που άλλαξε οριστικά τον ελληνικό εικαστικό χώρο. Πρωτοπόρος αλλά και κορυφαίος σ αυτήν την προσπάθεια ήταν ένας νέος ζωγράφος, σπουδαγμένος στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, ο Δημήτρης Σαριδάκης. Ο άνθρωπος που μελέτησε όχι μόνο την μορφή αλλά και την ψυχή αποσκοπώντας να διατηρήσει την εικαστική αυστηρότητα και τον υπερβατικό χαρακτήρα της Κρητικής Αγιογραφικής Σχολής και παράλληλα να κάνει βήματα ανανέωσης, κατάφερε να αποκαθάρει την βυζαντινή τέχνη, να διατηρήσει το ύφος καταργώντας τα στερεότυπα. Πριν σφραγίσει καταλυτικά με την παρουσία του τη στροφή στα βυζαντινά πρότυπα ο Σαριδάκης είχε γνωρίσει τον ακαδημαϊσμό της Σχολής Καλών Τεχνών και είχε μελετήσει το πρόσωπο της Κρήτης σπουδάζοντας τις μορφές των ανθρώπων της. Βλέποντας σήμερα τα έργα αυτά έχομε τη αίσθηση ότι δεν μελετούσε απλώς το σχέδιο και το χρώμα μελετούσε τον ψυχισμό της Κρήτης, ακουμπούσε με το χάδι του πινέλου την ανθρώπινη μορφή, ανίχνευε τις ρυτίδες του χρόνου η την ορμή της νιότης. Δυστυχώς τα έργα που σώθηκαν από αυτήν την περίοδο είναι λίγα. Συνθέτουν όμως ένα άλλο εικαστικό τοπίο είναι ντοκουμέντα από μια άλλη εποχή, από μιαν άλλη Κρήτη, από ένα άλλο ήθος. Ιακωβίδης, Βικάτος Όταν το 1923 ο Γεώργιος Ιακωβίδης συνέταξε την εισηγητική έκθεση για την θέση καθηγητή στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, σημείωνε, κρίνοντας τα έργα του Κωνσταντίνου Παρθένη ότι "κατά μεν την σύνθεσιν τα έργα του υπερτερούσι, παρουσιάζουσιν εξαιρετικά προσόντα εμπνεύσεως.. όμως ελευθεριάζουσιν υπό όλως νεωτερίστικην αντίληψιν μη συνάδουσα προς τας ακαδημαϊκά παραδόσεις". Κι αν δεν ήταν αυτή η φωνή του Ιακωβίδη, μπορούσε να είναι η φωνή της εικαστικής Ελλάδας που ήταν προσηλωμένη στις κατευθύνσεις του γερμανικού ακαδημαϊσμού, όπως εκφράστηκαν αυτές από την περίφημη Σχολή του Μονάχου. Η προσκόλληση αποτυπώθηκε στην ιδεολογία της εποχής. Ο γερμανικός ακαδημαϊσμός εξέφραζε τις αντιλήψεις περί εθνικού πολιτισμού και έστρεφε το βλέμμα προς ένα υποτιθέμενο status οριοθετημένο μέσα στις αμόλευτες παραδόσεις και την ανάδειξη του κλασικού πολιτισμού, όπως φάνηκε από τα χρόνια του Λουδοβίκου, πατέρα του Όθωνα, του πρώτου βασιλιά του νεοελληνικού κράτους. Εν ολίγοις, ο εικαστικός πολιτισμός είχε αποκτήσει στην Ελλάδα από τα χρόνια του Οθωνα συγκεκριμένες ιδεολογικές κατευθύνσεις. Την ίδια περίοδο που οι ακαδημαϊκές παραδόσεις του Ιακωβίδη εξέφραζαν την υστέρηση της χώρας, καθηγητής στο ελληνικό Σχολείο των Τεχνών ήταν ο Σπυρίδων Βικάτος, ταλαντούχος και ταχύτατος ζωγράφος, γαλουχημένος στα νάματα του γερμανικού ιδεαλισμού, που κατάφερε να ξεχωρίσει κυρίως για τη διαφορετική αίσθησης του χρώματος και των φωτισμών που προσέδιδαν στο έργο του εκφραστική ζωντάνια και ένταση. Ο Βικάτος ήταν ο τελευταίος της Σχολής του Μονάχου, της σχολής που επιβίωνε ακόμη στην Ελλάδα τη στιγμή που η Ευρώπη περνούσε ταχύτατα σε νέες εκφραστικές αναζητήσεις, στα λεγόμενα νεωτεριστικά κινήματα τα οποία κορυφώθηκαν στις αρχές του αιώνα και προσέφεραν στη τέχνη την δυνατότητα να εκφράσει τα ενδότερα της ανθρώπινης ύπαρξης, ακόμα και τον ονειρικό κόσμο που αναδυόταν από τις νέες επιστημονικές αντιλήψεις, με κορυφαία την φυσιογνωμία του Φρόυντ, ας πούμε. Οι τάσεις αυτές δεν περιορίστηκαν στη ζωγραφική, επεκτάθηκαν σε όλο το φάσμα της πολιτιστικής δημιουργίας η υπερρεαλιστκή ποίηση, για παράδειγμα, είναι ένα άξιο τέκνο αυτής της αναζήτησης. Το κρητικό περιβάλλον του ζωγράφου Η αίσθηση του χρώματος και τα πορτραίτα των ηλικιωμένων δίνουν πρόσθετο ενδιαφέρον στο, προσκολλημένο κατά τα λοιπά στις συντηρητικές φόρμες, έργο του Βικάτου. Κι αν σταματήσαμε ιδιαίτερα στον Βικάτο είναι γιατί στο εργαστήρι του βρίσκεται λίγο πριν το μεγάλο πόλεμο ένας νέος άνθρωπος που ξεκίνησε από ένα ορεινό χωριό της Κρήτης διψασμένος για μάθηση και δημιουργία, με όνειρο να γίνει ζωγράφος. Τα πρώτα γυμνάσματά του είχαν αποδείξει πως και το χέρι του «έπιανε», όπως λέμε, και το μυαλό του μπορούσε να αντιληφθεί πράγματα που για άλλους ήταν, ίσως, πολύ δύσκολο.
Ας σταματήσομε όμως στο περιβάλλον του κρητικού χωριού. Η απόφαση ενός παιδιού να γίνει ζωγράφος αποτελούσε από μόνη της υπέρβαση. Το παιδί αυτό ήταν ο Δημήτρης Σαριδάκης, γεννημένος στην Κασταμονίτσα το 1912 και μεγαλωμένος σε περιβάλλον φορτισμένο όχι μόνο με τους πολέμους και τις καταστροφές που σημάδεψαν για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία, αλλά και με τα πρόσθετα προβλήματα επαφών, επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, ερεθισμάτων και, βέβαια, επιβίωσης. Στα χρόνια που μεγάλωνε το χωριό είχε γνωρίσει τις μακροχρόνιες απουσίες των ανδρών στα διάφορα μέτωπα, την αφόρητη εκμετάλλευση του τραπεζικού συστήματος, πολλοί άνθρωποι είχαν χάσει ακόμη και τις περιουσίες τους Την ίδια εποχή η αγροτική παραγωγή αδυνατούσε να παρακολουθήσει τις εξελίξεις. Στηριζόταν στις δομές της κοινωνίας της αυτοκατανάλωσης και του ησιόδειου αρότρου και η αναδυόμενη εμπορευματοποίηση έδινε την εικόνα μιας περιοχής μεταβατικής και εν πολλοίς απρόβλεπτης. Για να συμπληρωθεί το σκηνικό πρέπει να δούμε την εικόνα του ζωγράφου, το πορτραίτο του στα μάτια της κρητικής κοινωνίας. Όταν ο Στρατής Ελευθεριάδης, ο Τεριάντ των Παρισίων, είδε φωτογραφίες έργων του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου και ρωτούσε κάπου στα χωριά της Μυτιλήνης, ποιος είναι ο ζωγράφος, του απαντούσαν πως είναι ένας αλήτης που γυρίζει τα χωριά και ζωγραφίζει όπου του δώσουν ένα κρασί να το πιεί. Στην Κρήτη οι τελευταίοι απόηχοι της Κρητικής Αγιογραφικής Σχολής, που είχε προσδώσει αίγλη στο νησί και το είχε καταστήσει εικαστική πρωτεύουσα του ορθόδοξου κόσμου, είχαν προ πολλού σιγήσει. Πρότυπα των νεωτέρων ζωγράφων είχαν αναδειχτεί οι χαλκογραφίες, οι μόνες επαφές που μπορούσε να έχει η κρητική κοινωνία σε μια σκληρή εποχή και κάτω από ένα θεοκρατικό οθωμανικό σύστημα. Στις εκκλησίες έμπαιναν εικόνες άλλοτε αυτοσχέδιων ατάλαντων και άλλοτε ταλαντούχων ζωγράφων, επηρεασμένες από την εκκοσμικευμένη δυτική θρησκευτική ζωγραφική. Η υπέρβαση Η υπέρβαση, λοιπόν, του Δημήτρη Σαριδάκη ήταν δεδομένη ήδη από το ξεκίνημα του. Και για να το καταλάβομε, ας σκεφτούμε πόσοι νέοι από την ελληνική περιφέρεια μπόρεσαν να ξεπεράσουν το σύνδρομο της ίδιας της περιφέρειας; Οι σπουδές τότε συνοδεύονταν μόνο με το όνειρο της «θυρίδας», όπως έλεγαν το ταμείο του δημοσίου η της σιγουριάς που εξασφάλιζε η επαγγελματική αποκατάσταση. Άνθρωποι σμιλεμένοι από τον ήλιο, με ρυτίδες, σημαδεμένοι από την επαφή με την πέτρα και το χώμα, -λίγο το χώμα περισσότερες οι πέτρες στον τόπο του- εισέπρατταν τη λέξη μορφωμένος ως κριτήριο επαγγελματικής αποκατάστασης. Ο γιατρός, ο δικηγόρος, ο παππάς, ο δάσκαλος.ζωγράφος όμως; Η ίδια η κοινωνία γνώριζε πως δεν μπορούσε να παράσχει σε ένα εικαστικό καλλιτέχνη το δικαίωμα της επιβίωσης. Στο εργαστήρι του Βικάτου, λοιπόν, ο Σαριδάκης βλέπει τα κεφάλια των γερόντων που με μαεστρία, είναι αλήθεια ζωγραφίζει ο δάσκαλος. Τα βιώματα ξυπνούν και νομίζω, βλέποντας τα έργα του σήμερα, ότι επανέρχεται στην Κασταμονίτσα, στη σκέψη του ανεβαίνουν αυτές οι αδρές μορφές που είχαν σημαδέψει και τα πρώτα του σχέδια και την πρώτη εικόνα που είχαμε όλοι για την ζωή, σταματά με δίψα στο σμίλεμα της φύσης και αποτυπώνει όχι μόνο την μορφή αλλά και το ήθος. Στα πρώιμα πορτραίτα ο Σαριδάκης δεν είναι θιασώτης καμιάς σχολής, κανενός ιδεολογικού η αισθητικού ρεύματος, είναι άνθρωπος που διαλέγεται. Και διαλέγεται με τον κόσμο, την τέχνη και με τις ρίζες του. Συγγενείς και φίλοι, μεγάλοι και μικροί, γίνονται ήρωες μιας ιδιότυπης σπουδής. Νομίζω ότι στα πρόσωπα αυτά ο Σαριδάκης δεν σπούδαζε μόνο το σχέδιο, αλλά και τον άνθρωπο, επιχειρούσε μια διείσδυση σε ένα κόσμο ακέραιο, δηλαδή στην ολότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας. Οι μεγαλύτεροι μπορεί να τον θυμούνται με χαρτί και μολύβι σε κάποια γωνιά, αθόρυβο και σοβαρό, χωρίς επάρσεις, να ζωγραφίζει μορφές. Ανάμεσα τους και ο πατέρας μου σε ένα ωραίο σχέδιο γυμνάσματος. Είναι γυμνάσματα εσωτερικού διαλόγου. Ο Σαριδάκης συνομιλεί με τον κόσμο στον οποίο μεγάλωσε ανδρώθηκε ενώ παράλληλα προσπαθεί να εκπορθήσει τις κλειστές πύλες της κοινωνίας που τροφοδοτούσε και συντηρούσε τη ζωγραφική στην Ελλάδα. Ο γερμανικός ακαδημαϊσμός τον επηρεάζει βαθειά, όχι στο ιδεολογικό επίπεδο, όχι ως φιλοσοφία και στάση ζωής. Ο ακαδημαϊσμός του προσφέρει τα εφόδια και τη γνώση, το σχέδιο και τη δυνατότητα να επιλέξει, τη σπουδή και την υποδομή που χρειαζόταν. Οι σπουδές ενδυναμώνουν το πάθος και ορίζουν τις συντεταγμένες των αναζητήσεων σε δρόμους που θα αποφασίσει να επιλέξει. Δεν είναι τυχαίο που όλοι οι μεγάλοι της τέχνης έκαναν την υπέρβαση τους, αφού πρώτα γνώρισαν εξ απαλών ονύχων την τέχνη που είχε προηγηθεί ως κυρίαρχη τάση.
Ο Θερβάντες, για παράδειγμα, γνωρίζει σε βάθος την ιπποτική λογοτεχνία πριν αποφασίσει να προχωρήσει στην καυστική παρώδησή της με τον αλλοπαρμένο ιδεαλιστή Δον Κιχώτη Μια ναζιστική λεηλασία.. Η αναζήτηση οδηγεί τον Σαριδάκη στο χρώμα. Τοπία φωτεινά και εντάσεις διαύγειας, πρόσωπα δομημένα με συγκινησιακή ένταση και μορφές που ορίζουν και εκφράζουν σήμερα το εικαστικό επίκεντρο του ζωγράφου μας δίνουν ένα στίγμα μόνο της δουλειάς του. Δυστυχώς τα πρώιμα έργα του δεν υπάρχουν. Γνωρίζομε μικρό μέρος της δημιουργίας του και δεν έχομε την δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τις λεπτές αποχρώσεις που οδήγησαν τα βήματα του εκείνα τα χρόνια. Ίσως σε κάποιο σε κάποιο γερμανικό σπίτι να σώζονται σήμερα τα περισσότερα, ίσως να εμφανιστούν σαν τμήματα της συλλογής κάποιου δήθεν φιλότεχνου, σε δημοπρατήριο της Γερμανίας. Στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής ο Δημήτρης Σαριδακης κρύβεται στο ταβάνι του πατρικού του σπιτιού. Και κάποιοι βαθμοφόροι του χιτλερικού στρατού που μπαίνουν στο σπίτι του βρίσκουν μόνο έργα, πακέτο ολόκληρο με τα έργα του.χωρίς να πουν τίποτε σε κανένα τα αρπάζουν και φεύγουν. Ίσως ο άρπαγας Γερμανός να είχε εικαστική παιδεία. Αλλά και να μην είχε, τα έργα του Σαριδάκη μιλούσαν από μόνα τους στις ψυχές Μπορεί, απλώς, να του άρεσε αυτή η καλοσχεδιασμένη εικαστική φόρμα, ποιος ξέρει Τα έργα αυτά δεν βρέθηκαν ποτέ. Ίσως θα πρέπει να γίνει τώρα ένα βήμα, ίσως κάποιο επίσημο διάβημα, αν κάποτε εμφανιστούν σε κάποιο οίκο δημοπρασιών να δεσμευτούν ως προϊόντα ληστρικής επιδρομής της πλέον άγριας έκφρασης της Αρίας φυλής. Η απομάκρυνση από την ηθογραφική αντίληψη Η μεσοπολεμική Ελλάδα, λοιπόν, δεν είχε απελευθερωθεί από τις ηθογραφικές συμβάσεις μιας βραδυπορούσας εικαστικής αντίληψης. Ήταν η τάση που καλλιεργήθηκε στη Γερμανία του Λουδοβίκου και έφερε στο επίκεντρο της ζωής την ύπαιθρο ως μόνη αληθινή πηγή καθαρότητας, έμπνευσης, αλλά και εθνικής αναφοράς. Ο ανθρωποκεντρικός ρεαλισμός και η αναπαράσταση της καθημερινής ζωής της υπαίθρου μέσα από μια περιγραφική λογική αναδείκνυαν την αγροτική ζωή σε ιδεολογικό οδηγό και υπόβαθρο που αντικατόπτριζε την ιδεολογία περί εθνικής καθαρότητας. Το κλίμα αυτό επηρέασε όλες τις ανθρώπινες επιστήμες. Τη Λαογραφία ας πούμε που ανέδειξε σε ύψιστο θεώρημα την υπερ-ιστορική θεώρηση του λαού ως αμετάβλητης και αναλλοίωτης οντότητας, οντότητα που παραμένει ίδια και απαράλλακτη μέσα στο χρόνο, χωρίς να επηρεάζεται από τις κοινωνικές και άλλες εξελίξεις. Kαι ξέρομε σε ποιές κατευθύνσεις οδήγησε και την πνευματική ζωή και την ίδια την κοινωνία αυτή η τάση. Ο Σαριδάκης, που βρίσκεται κοντά σε δασκάλους όπως ο Βικάτος, ξεκαθαρίζει τα πράγματα από το ξεκίνημα του Η απομάκρυνση του από την ηθογραφική αντίληψη τον φέρνει σε άλλους δρόμους, αναζητά την φωνή του στις πλημμυρίδες των αποχρώσεων, εκφράζει το ελληνικό ύφος και το χρώμα, το φώς σε μια διάχυτη αντίληψη, το φώς που μετουσιώνει την φόρμα και αφαιρεί τα περιγράμματα. Ένας άλλος άνθρωπος που είχε βιώσει την Ελλάδα της υστέρησης στην ύπαιθρο μπορούσε να εκφράσει την συγκινησιακή του φόρτιση σε εντονότερο βαθμό προσκολλημένος στις διδαχές της ακαδημαϊκής διδασκαλίας. Ο Σαριδάκης, όμως, δάμασε τη συγκίνηση και τη μετουσίωσε σε διαρκή αναζήτηση. Εξακολουθεί να τον συγκινεί το βίωμα, αλλά είναι ήδη ζωγράφος, ξέρει πως είναι έτοιμος πια, αισθάνεται την ευθύνη του ανθρώπου που έταξε εαυτόν στην αναζήτηση.έχοντας σπουδάσει το χρώμα σχεδιάζει με αυτό. Το έργο του είναι ήδη ώριμο και απελευθερωμένο από τις αυστηρές διδαχές της ακαδημαϊκής στασιμότητας (και σκοπιμότητας βέβαια) που είχε εκδηλωθεί με την κραυγαλέα προσκόλληση εις τας «ακαδημαϊκάς παραδόσεις» του Ιακωβίδη. Μετά τον πόλεμο, μετά την κατοχή, η Ελλάδα είναι άλλη. Η Ελλάδα είχε ήδη εξελιχθεί επουλώνοντας πληγές και μετρώντας απώλειες και στο καλλιτεχνικό πεδίο είχε αρχίσει να μετουσιώνει τον αισθητικό προοδευτισμό που προσπάθησε να εισάγει ο ίδιος ο Βενιζέλος χρόνια πριν. Ο κρητικός πολιτικός είχε δει πολύ νωρίς την ανάγκη της εξέλιξης και είχε εκδηλώσει την άμεση υποστήριξη του στη γαλλική σχολής και στον Παρθένη. Πίστευε ίσως ότι δεν μπορούσε να εκφράζει την Ελλάδα των τεχνών ο ακαδημαϊκός συντηρητισμός και ότι ο εκσυγχρονισμός του κράτους έπρεπε να συνάδει με τον εκσυγχρονισμό της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής Το όραμα της ελληνικότητας
Μετά τον πόλεμο, λοιπόν, η Ελλάδα είχε προχωρήσει. Αλλά πιο κομμάτι της κοινωνίας μπορούσε να καταναλώσει την τέχνη και να στηρίξει τους εικαστικούς καλλιτέχνες; Πόσο μεγάλο είναι αυτό το κομμάτι; Η ρημαγμένη από τις συμφορές του πολέμου Ελλάδα αδυνατούσε να αποδεχτεί την έντεχνη εικαστική έκφραση και να υποδεχτεί τους δημιουργούς που άνοιγαν η είχαν ανοίξει τα φτερά τους. Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται τώρα σε διαφορετικό επίπεδο αναζητήσεων. Το όνειρο της καλύτερης ζωής συναντά το όνειρο του αστικού κέντρου Ο εξαστισμός είναι γεγονός και η επιλογή της βιομηχανικής ονειροπόλησης συναντά τις επιδιώξεις άλλων εποχών, όπως του Βλάση Γαβριηλίδη, που από το 1885 θεωρούσε ποιητικό τον θόρυβο της μηχανής, τον κρότο της σφύρας και τον γδούπο του εμβόλου...παράλληλα, όμως, μετατίθεται και το ενδιαφέρον από την ύπαιθρο στο αστικό κέντρο. Η τέχνη ακολουθεί την καινούργια πραγματικότητα. Τα λαϊκά αισθητικά πρότυπα αναδεικνύονται σε επιλογή της λεγόμενης ποπ αρτ. Το φόρτωμα της τέχνης που καταγγέλλει ο ποιητής αρχίζει να προβληματίζει. Μορφές όπως του Πικιώνη και του Κόντογλου οριοθετούν το όραμα μιας Ελλάδας που μπορεί να στηριχτεί στα πόδια της εμπνεόμενη από το σύνολο του πνευματικού παρελθόντος και του αισθητικού παρόντος της, στο οποίο σύνολο.ενέτασσαν σαφώς και η λαϊκή δημιουργία. Ας θυμηθούμε την Αγγελική Χατζημιχάλη και τον Δημήτρη Πικιώνη, που κάνουν εντυπωσιακά βήματα επιλέγοντας αρχιτεκτονικά πρότυπα από τη λαϊκή τέχνη. Το σπίτι της Χατζημιχάλη στην Αθήνα, με σχέδιο εμπνευσμένο από τη λαϊκή αρχιτεκτονική, εκφράζει κατά τρόπο άμεσο το πέρασμα στη νέα εποχή. Ο ακαδημαϊσμός είχε ήδη βρεθεί στο περιθώριο των πρωτοποριακών για την εποχή αναζητήσεων. Όχι μόνο η αρχαία Ελλάδα αλλά και το βυζαντινό παρελθόν βρισκόταν στο εικαστικό επίκεντρο. Ήταν που η Μεγάλη Ιδέα και η Ελλάδα των μεγάλων εθνικών οραμάτων είχε καταρρεύσει από καιρό, ήταν η χώρα που αναζητούσε θέση στο ευρωπαϊκό πολιτιστικό γίγνεσθαι, αλλά θέση διακριτή, χωρίς αναμασήματα και μιμητισμούς. Η επανασύνδεση με τις ελληνικές ρίζες προβάλλει ως αδήριτη ανάγκη και οδηγεί σ αυτό που σήμερα ονομάζομε ελληνικότητα. Σ αυτήν ακριβώς τη φάση ο Σαριδάκης πρωτοπορεί, όσο κι αν δεν έχει γίνει κατανοητό. Ακολουθεί την αγιογραφία ως μέσο και τρόπο επιβίωσης σε μια σκληρή εποχή. Η στροφή αυτή φαίνεται οριστική. Δεν ξέρω αν πράγματι ήταν. Ο Δημήτρης Σαριδάκης δεν πρόλαβε. Πέθανε πολύ νέος, πάνω στην κορύφωση της δουλειάς του. Αρκεί να σκεφτούμε μόνο ότι είχε επιστρέψει το 1957 στον τόπο του και έζησε μόλις 20 χρόνια στο Ηράκλειο, διατηρώντας ένα εργαστήρι στο κέντρο, που μπορεί και να θύμιζε την εποχή του Δαμασκηνού και του Κλώντζα ακόμη και τη δεκαετία του 70 ένας ζωγράφος μπορούσε να διατηρεί εργαστήριο, εκεί που σήμερα βρίσκονται τουριστικά καταστήματα με ευτελή αισθητική και δήθεν λαϊκή τέχνη που παράγεται στην Ταιβάν. Τέλοσπάντων.. Ας θυμηθούμε, λοιπόν, ότι ο Δημήτρης Σαριδάκης τέλειωσε 33 χρονών την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών για να καταλάβομε όσο σύντομο ήταν το διάστημα της καλλιτεχνικής του πορείας, αν βέβαια ο όρος «επαγγελματική» δεν είναι ακραίος. Προβλήματα αποδοχής Από τον Κόντογλου στον Σαριδάκη Αυτή την εποχή ο Κόντογλου στρέφεται στην αγιογραφία και προσπαθεί να πείσει αμόρφωτους ιερείς και αγράμματους επιτρόπους, όπως είπε, να σταματήσουν να αποφασίζουν εικονογραφήσεις που δεν είχαν καμία σχέση με την ορθόδοξη παράδοση. Ο Σαριδάκης δεν μίλησε ποτέ, δεν μάθαμε τι αντιμετώπιζε σε μια περιφέρεια υστερούσα σαφώς έναντι του κέντρου. Αν ρίξουμε μια ματιά στις εικόνες που ζωγραφίζονταν τη δεκαετία του 20, το 30, του 40, θα καταλάβομε. Η θρησκευτική ζωγραφική βρισκόταν σε επίπεδο χαμηλής αισθητικής και είχε απογυμνωθεί από την πνευματική ανάταση που ανέδειξε η βυζαντινή τέχνη και απογείωσε η κρητική αγιογραφική σχολή. Στις αρχές του 20ΟΥ αιώνα η θρησκευτική ζωγραφική καθρέφτιζε τη λαϊκή πίστη στη απλοϊκή έκφραση της και εν τέλει στην άτεχνη αναπαραγωγή δυτικότροπων προτύπων. Δεν μίλησε ποτέ ο Σαριδάκης και δεν είπε τι συνέβη όταν άξιος συνάδελφος του, αλλά σαφώς υποδεέστερος, για την κορυφαία δουλειά της Κρήτης, δεν θα την ονομάσω γιατί κι εκείνος δεν την ονομάτισε, οι δικοί του όμως ξέρουν. Αποτυπώσεις ψυχικής γαλήνης Οι συνθήκες λοιπόν, παραμένουν δύσκολες παντού στην Ελλάδα. Κι ακόμη πιο δύσκολες στην περιφέρεια. Ωστόσο, Σαριδάκης γνωρίζει. Έχει σπουδάσει και κατανοήσει σε βάθος τις διάφορες περιόδους της εικαστικής δημιουργίας, έχει παιδεία γερή, γνωρίζει σχέδιο, έχει
σπουδάσει την ανθρώπινη μορφή και έχει κατανοήσει μέσα από την εμφατική δομή της εικόνας τον ανθρώπινο ψυχισμό. Έτσι σαν έτοιμος από καιρό, καθώς λέει κι ο ποιητής, εισχωρεί σ ένα κόσμο που τον εκφράζει. Και δεν φαίνεται να τον αντιμετωπίζει μόνο ως ευκαιρία επιβίωσης. Εκφράζει τις εσώτατες αναζητήσεις του, τη σύμπλευση του ανθρώπινου με το θεϊκό, την ανύψωση του ανθρώπου προς ένα επόμενο στάδιο ανάστασης. Μέσα από τη μορφή των ανθρώπων αντιλαμβάνεται τον ίδιο τον θεϊκό ανθρωπομορφισμό σε μια πνευματικότερη αντίληψη και μια ενδοσκοπική λειτουργία. Εν ολίγοις, ο Σαριδάκης συνδυάζει την εικαστική παιδεία του με τη ρωμαλέα αναζήτηση. Η εικόνα του Θεού μπορεί να γίνεται εικόνα του ανθρώπου και αντιστρόφως. Είναι αυτή η λεπτή γραμμή που χωρίζει και ενώνει συνάμα. Έχοντας ξεκινήσει να ζωγραφίζει μορφές ανθρώπων σπουδάζοντας, όπως είπαμε και πριν, τη μορφή και την έκφραση, το σχήμα και την ψυχή, μπόρεσε να δει το θείον του προσώπου και να περάσει οπλισμένος με τη βεβαιότητα του δημιουργού από το ανθρώπινο στο θεϊκό. Η πορεία αυτή του έδωσε τη σκευή που χρειαζόταν. Το ανθρώπινο πρόσωπο εμπεριέχει το στίγμα του θεϊκού σ ένα ανθρωπομορφικό θρησκευτικό σύστημα που εκφράζεται όχι τόσο με τη λογική, όσο με το συναίσθημα. Η ορθόδοξη παράδοση της ανατολής, βίωμα και για τον Σαριδάκη που είχε γνωρίσει τη λαϊκή πίστη στην κρητική ύπαιθρο, τον οδηγεί σε υπερβατικές εκφράσεις, αλλά χωρίς ακρότητες. Το υπερβατικό δεν συναντά στη ζωγραφική του το υπερφυσικό η το επίπλαστα δραματικό. Είναι ο ζωγράφος της μέσης οδού. Γνωρίζει τη λειτουργία της θρησκευτικής τέχνης και προσδίδει στις μορφές την ένταση και την αυστηρότητα που τις κάνει να πατάνε στη γη και να ίπτανται συγχρόνως. Οι άγιοι του Σαριδάκη είναι οικείοι, με ευγενή χαρακτηριστικά και βλέμμα αυστηρό, αλλά και στοργικό και ανθρώπινο. Νομίζεις ότι κυκλοφορούν στους ιερούς χώρους ή ιερουργούν σε μιαν ακόμη πιο εντυπωσιακά υπερβατική διάσταση της βυζαντινής τέχνης. Ο Σαριδάκης στράφηκε στο αστείρευτο νερό της κρητικής παράδοσης. Κατάφερε να διακρίνει την ανωτερότητα της σχολής που κυριάρχησε στην Κρήτη μετά την άλωση της Πόλης και την κατέστησε σημείο αναφοράς ολόκληρης της Ορθοδοξίας. Οι αυστηρές μορφές του Χριστού και των θειων προσώπων δεν εκφράζουν την εσχατολογική απειλή, αλλά τη γαλήνη και την εσωτερική ηρεμία. Ο Σαριδάκης είναι ο θεολογικότερος των ζωγράφων και ο εικαστικότερος των θεολογούντων, όσο μπορεί να θεολογεί ένας ζωγράφος-αλά πιστεύω ότι ενδόμυχα θεολογεί. Και θεολογεί όταν πλάθει τη μορφή του Θεού και την προσφέρει ως σύμβολο στους ανθρώπους. Η, αν θέλετε, ο ζωγράφος που σπουδάζει την ανθρώπινη μορφή είναι αναγκασμένος να φιλοσοφεί, το απείκασμα του προσώπου μπορεί να μετουσιωθεί σε λαλούν απείκασμα της ψυχής, σε λαλούν σύμβολο. Και είπα προηγουμένως ότι σπούδασε πρώτα τη μορφή του ανθρώπου για να κατανοήσει το Θεό. Νομίζω ότι αυτό αποτελεί κλειδί για την κατανόηση και του ίδιου. Ένα κλειδί που μας οδηγεί από το εργαστήριο της ΑΣΚΤ στο εργαστήριο της ψυχής, μέσα από ποικίλες και, μερικές φορές, δαιδαλώδεις διαδρομές. Νομίζω πως η προσπάθεια μελέτης της Κρητικής Αγιογραφίας μετουσιώθηκε σε προσπάθεια κάθαρσης της υψηλής τέχνης που αναπτύχθηκε στο νησί κατά την ύστερη Βενετοκρατία Αν θέλομε να τον μελετήσομε σήμερα νομίζω ότι πρέπει να σταθούμε σε μερικά από τα έργα της ωριμότητας του, που βρίσκονται σε ναούς όπως ο Άγιος Τίτος η Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης. Σ αυτά οι πτυχώσεις των ενδυμάτων δίνουν την αίσθηση της υπερκόσμιας κίνησης, οι χρωματικές διαβαθμίσεις εντυπωσιάζουν ως σύλληψη και ως τεχνική και η δομή των έργων τον απομακρύνει από την παγιωμένη αντίληψη της βυζαντινής τέχνης. Σ αυτά τα έργα έχει χωνέψει στην εντέλεια της την εικαστική τέχνη κι έχει καταστήσει τη ζωγραφική προέκταση του χώρου, αλλά και προέκταση του χρόνου. Η ζωγραφική αυτή δεν είναι μόνο αγιογραφία, δεν έχει τίποτα το στατικό, τίποτα το περιττό, όλα λειτουργούν σ ένα πλαίσιο αρμονίας, μάλλον υπερκόσμιας. Είναι κρίμα και για την τέχνη, για την αγιογραφική έκφραση της, για την ορθοδοξία και για την τέχνη που πέθανε τόσο νέος. Κοιτάζοντας την παράδοση της κάρας του Αγίου Τίτου αναγνωρίζονται όλα σχεδόν τα πρόσωπα της πολυπρόσωπης σύνθεσης. Ο αγιογράφος δεν επανακάμπτει σε κανένα ακαδημαϊσμό, απλώς μετουσιώνει τις διδαχές του και, έχοντας κάνει την υπέρβαση, παίζει και δημιουργεί, συνθέτει και οραματίζεται, ανασκάπτει τις φορτίσεις και τις αποδέχεται από τη σπουδή της ίδιας της ζωής. Στην επιστολή του Αποστόλου Παύλου το πλαίσιο διαλόγου διευρύνεται ακόμη περισσότερο. Η εικόνα ξεφεύγει από την γήινη υπόσταση του χρώματος και αν μιλούμε σήμερα για την ανάγκη ανανέωσης της βυζαντινής τέχνης πρέπει να ξεκινήσομε από αυτές τις πρώιμες υπερβάσεις. Από την κίνηση και το δέος που συνυπάρχουν χωρίς να κραυγάζουν, ίσως γιατί η μεγάλη τέχνη παραμένει μυστική, δεν κραυγάζει δεν διαλαλεί, αλλά ψιθυρίζει. Δεν εντυπώνεται με εντυπωσιασμούς, αλλά
επιβάλλεται διακριτικά με τη σύνεση και τη βεβαιότητα του σταθερού πατήματος στο ασταθές έδαφος της ανθρώπινης επικοινωνίας. Ο ζωγράφος διατηρεί πάντα την αγωνία της αποδοχής του έργου του, αλλά ο μεγάλος καλλιτέχνης μπορεί να απομακρύνει το βλέμμα από το εφήμερο. Σε άλλο σπουδαίο έργο του, στους Κρητικούς Αγίους Τέσσερις Μάρτυρες, ο δυναμισμός της κρητικής ψυχής γίνεται κριτικός με ήττα και με γιώτα και μετουσιώνεται σε εικαστικό δυναμισμό. Ο Σαριδάκης γνωρίζει την κρητική φορεσιά σε βάθος γιατί η σχέση που έχει μαζί της είναι βιωματική, την έχει γνωρίσει στο χωριό του, άρα είναι στέρεη η γνώση του. Παράλληλα την έχει μελετήσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να γνωρίζει τις τοπικές διαφοροποιήσεις. Θέλει, λοιπόν, να αφήσει αυτό το έργο σαν παρακαταθήκη, όπως είχε πει στον εφημέριο του ναού, για να βλέπουν οι νεώτεροι. Και ζωγραφίζει κάθε άγιο με τη στολή που κυριαρχούσε σε κάθε νομό της Κρήτης. Μόνο ο βαθύς γνώστης και μελετητής μπορεί να το προσέξει. Δηλαδή ο ζωγράφος στην πνευματικότερη έκφραση του ξεπερνά τον εικαστικό και έχει επίγνωση της ιστορίας, στην ορθόδοξη αντίληψη που ήδη υπηρετεί. Γνωρίζει την ιστορικότητα των φαινομένων και έχει κατανοήσει την αξία ακόμη και της ενδυματολογικής αναζήτησης, σε μια εποχή μεταίχμιο, όπως ήταν η δεκαετία του 1960. Δηλαδή γνωρίζει ότι λίγα χρόνια απομένουν για να αποτελέσουν τα μειντανογέλεκα οριστικά παρελθόν. Σ αυτό το έργο ο ζωγράφος αφήνει παρακαταθήκη, όχι μόνο αισθητική, αλλά και ιστορική. Οι Τέσσερεις Μάρτυρες απηχούν τη βυζαντινή πνευματικότητα και τη συνάντηση του υλικού με το άυλο, ωστόσο είναι και άνθρωποι που προσδιορίζουν τα όρια ανάμεσα στο θείο και στο ανθρώπινο. Πρόσωπα καθημερινά, με φορεσιές καθημερινές, προορισμένα να λειτουργούν σε πολυεπίπεδη λειτουργία του χρόνου. Οι καθημερινοί άνθρωποι του 60 είναι υποχρεωμένοι να υπακούσουν στους νόμους της εξέλιξης, άρα προορισμένοι να απομακρυνθούν από το βίωμα των ανθρώπων της εποχής τους και να λειτουργήσουν στο μέλλον, κάτω από το δέος που προκαλεί η χρονική απόσταση. Κάθε άγιος φορεί και διαφορετική φορεσιά, σε μια λεπτή έκφραση της κρητικής ποικιλομορφίας. Μέσα από το επιμέρους διαφορετικό αναδύεται η ενότητα. Δεν γνωρίζω αν χωρούν εδώ θεολογικοί συνειρμοί, ίσως όμως και να χωρούν. Ούτως η άλλως ο Σαριδάκης δεν πρόλαβε να πει την τελευταία του λέξη, δεν πρόλαβε να κάνει το βήμα που φαίνεται πως σχεδίαζε όχι ως ηρωική έξοδο από το βυζαντινό εικαστικό τοπίο, αλλά ως προσπάθεια αισθητικών και εκφραστικών αναζητήσεων ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2006