ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ

1 ο ΕΣΠΕΡΙΝΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 13 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΕΙΡΗΝΗ ΔΕΜΕΝΕΓΑ, ΣΤΕΛΙΟΣ ΧΑΛΚΙΩΤΗΣ, ΝΙΚΟΣ ΛΙΒΑΝΟΣ, ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΠΑΝΑΚΗΣ, ΕΜΜΑΝΟΥΕΛ ΑΛΪΑ, ΚΑΚΑΛΕΤΡΗ ΜΑΡΙΑ 1

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΔΩΤΟΥ 1. ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΨΗΦΙΔΕΣ Σε όλη την διάρκεια της ιστορίας, η τεχνική του ψηφιδωτού δεν έχει αλλάξει άπο τα αρχαία χρόνια μέχρι τους πρόσφατους αιώνες.τα βασικά εργαλεία του ψηφοθέτη έμειναν τα ίδια όπως τα βρίσκουμε σε ψηφιδωτά της Ρώμης του Ε αιώνα (το δίκοπο σκερπάνι και το κοπτικό αμόνι που είναι μπηγμένο σε κορμό δέντρου μήκους 40 έως 80 εκατοστών). Ο Ψηφοθέτης κρατώντας με τον αντίχειρα και τον δείκτη την υαλώδη μάζα, κτυπά με ένα απότομο κτύπημα με το σκερπάνι, και κόβει την ψηφίδα στο επιθυμητό μέγεθος. Το κτύπημα αυτό απαιτεί εξάσκηση και μεγάλη ακρίβεια. Η ψηφίδα έχει ελαφρώς ακανόνιστο κυβικό σχήμα, συνήθως με στενότερη την έδρα που πρόκειται να εμπηχθεί στον τοίχο. Το υλικό αποτελείται από υαλώδη αδιαφανή μάζα, χρωματισμένη με μεταλλικά οξείδια, μαγγανίου για το ιώδες, κοβαλτίου για το κυανό, νικελίου για το καστανό, ουρανίου για το κίτρινο και μελανό, χαλκού για το πράσινο και το ερυθρό, χρωμίου για το πράσινο, σιδήρου για το φαιό, ιριδίου για το μελανό κ.α. Το υλικό αυτό διοχετευόταν μέσα από ένα κεραμικό πυρίμαχο χωνί, σε διάπυρη ρευστή μάζα, και δημιουργούσε μία λεπτή πλάκα πάχους 1 2 εκατοστών, και κατόπιν διαχωριζόταν σε μικρές ψηφίδες. Οι Βυζαντινοί υαλουργοί δεν σχημάτιζαν τόσο λεπτές πλάκες, αλλά παχύτερες πλάκες πάχους 5 7 εκατοστών, τις οποίες έσπαγαν με το σφυρί του λιθοξόου (τον ματρακά) και κατασκεύαζαν μικρότερες ψηφίδες με το δίκοπο σκερπάνι και το κοφτερό αμόνι. Σε μέρη που γίνονταν ψηφοθετήσεις μεγάλης κλίμακας, όπως στην Νικόπολη και στον Αλμυρό, οι αρχαιολόγοι βρήκαν υαλουργικούς κλιβάνους και υλικό στις διαστάσεις που προαναφέραμε. Οι χρυσές και αργυρές ψηφίδες έχουν πολυπλοκότερη κατασκευή. Πάνω σε μία λεπτή πλάκα άχρωμου γυαλιού τοποθετείται ένα φύλο χρυσού ή αργύρου, και καλύπτεται με λεπτό φύλλου γυαλιού. Κατόπιν, αυτό τοποθετείται στον υαλουργικό κλίβανο (σε 1000 βαθμούς), όπου το λεπτό φύλλο γυαλιού λειώνει πάνω στην πλάκα και στερεοποιεί το χρυσό. Ο διαχωρισμός των χρυσών ψηφίδων γίνεται με διαμαντένιο εργαλείο (το εργαλείο με το όποιο κόβονται τα γυαλιά), σε πλακίδια των 10 εκατοστών, έπειτα των 5 εκατοστών, και τέλος, με το δίκοπο σκερπάνι, σε μικρές ψηφίδες. Οι ψηφίδες από μάρμαρο και λίθους κόβονται με το ειδικό σκερπάνι του λιθοξόοου. Πολλές φορές, το σχήμα των ψηφίδων τελειοποιείται με τον διαβρεχόμενο χειροκίνητο ή ποδοκίνητο τροχό. Όπως ειπώθηκε, στην αρχή οι ψηφίδες είναι από φυσικούς ακατέργαστους λίθους, που στη συνέχεια γίνονται τεχνητοί. Οι ψηφίδες είναι τετράγωνες ή ορθογώνιες, με εμβαδόν 1ή2 εκατοστών ή και μικρότερες για τα γυμνά μέρη, ιδίως το πρόσωπο. Για ένα δάπεδο, κατασκεύαζαν αρχικά ένα πλέγμα διασταυρούμενων τοιχών στο έδαφος ώστε να αποκλειστεί η περίπτωση καθίζησης. Επάνω σ αυτό τοποθετούσαν μια 2

επιφάνεια θραυσμένων όρθιων κεραμιδιών, και επάνω σ αυτήν ένα παχύ και ισχυρό κονίαμα, στο οποίο εβύθιζε ο ψηφοθέτης τις ψηφίδες. Το πρώτο σρώμα ήταν παχύ κονίαμα με πρόσμιξη και άλλων υλικώνπο που τοποθετούτανστον τοίχο και στερεωνόνταν με πλατυκέφαλα καρφιά ενώ η επιφάνειά του χαραζόνταν με το μυστρί. Σ αυτό ετοποθετείτο αργότερα νέο στρώμα λεπτότερου κονιάματος και τελικά ένα τρίτο, λεπτόκοκκο, στο οποίο βύθιζε ο ψηφοθέτης τις ψηφίδες. Ψηφιδωτό δάπεδο Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής Για την όψιμη αρχαιότητα γνωρίζουμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ψηφιδωτών κατασκευαζόταν από ντόπιους ψηφοθέτες, μεμονωμένους ή οργανωμένους σε συνεργεία, εργαστήρια, που δούλευαν είτε μέσα στις πόλεις ή γύρω από αυτές. Σε ορισμένες περιπτώσεις γνωρίζουμε ψηφοθέτες που ήλθαν από την ίδια την Κωνσταντινούπολη ή είχαν αφομοιώσει επιδράσεις από αυτήν ή άλλα σημαντικά πολιτιστικά κέντρα. Μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, το ψηφιδωτό κοσμεί δάπεδα και τοίχους των νέων εκκλησιαστικών κτισμάτων αλλά και των παλατιών, αφού εκτός από την αντοχή δημιουργεί και την εντύπωση μεγάλης λαμπρότητας. Η τεχνική του ψηφιδωτού χρησιμοποιείται επίσης στις φορητές εικόνες. Σ αυτές του μικρού σχήματος, η διακόσμηση θυμίζει μικροτεχνία ενώ οι μεγαλύτερες ως προς την τεχνική θυμίζουν εντοίχιο ψηφιδωτό. 3

Φορητή ψηφιδωτή εικόνα 2. Τ Ο ΣΧΕΔΙΟ Το σχέδιο πρέπει να είναι σχεδιασμένο με ακρίβεια και χρωματισμένο με απλά χρώματα και τόνους, ενώ τα ασαφή και αδιόρατα ή διάχυτα χρώματα πρέπει να αποφεύγονται. Εάν το σχέδιο είναι μικρών διαστάσεων, π.χ μέχρι 60 εκατοστά, χρησιμοποιείται ως έχει για την επικόλληση των ψηφίδων. Εάν όμως είναι μεγαλυτέρων διαστάσεων, τότε πρέπει να τοποθετηθούν τα λεγόμενα σημεία ανταπόκρισης και εν συνεχεία να κοπεί το σχέδιο σε τεμάχια των 50 60 εκατοστών πλάτους και μήκους, ώστε να είναι εύκολος ο χειρισμός και να μπορεί ο ψηφοθέτης να τα μετακινεί εύκολα κατά την επικόλληση των ψηφίδων, και ιδίως κατά τα τοποθέτηση στο δάπεδο ή στον τοίχο. Η γραμμή που ενώνει δυο τεμάχια λέγεται «ραφή» και πρέπει να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο ορατή. Οι ραφές πρέπει να ακολουθούν τις γενικές γραμμές του σχεδίου και να ευρίσκονται σε μέρη που δεν ενοχλούν το σύνολο. Με κανένα τρόπο δεν πρέπει η ραφή να διαχωρίζει το πρόσωπο ή τα χέρια, εκτός εάν πρόκειται για σχέδιο υπερφυσικών διαστάσεων, οπότε γίνεται προσπάθεια να γίνουν οι ραφές πάνω στις γενικές γραμμές του χρωματισμού. 4

Εικόνα όπου διακρίνονται οι ραφές ένωσης του ψηφιδωτού σχεδίου 3. ΤΡΟΠΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ο ψηφοθέτης εργάζεται με δύο τρόπους. Τον «απ ευθείας» και τον «αντίστροφο», πάντοτε όμως η σύνθεση του ψηφιδωτού γίνεται στο εργαστήριο και κατόπιν εφαρμόζεται στον τοίχο. Η άποψη ότι τα Βυζαντινά ψηφιδωτά κατασκευάζονταν απ ευθείας στον τοίχο, στον οποίο γινόταν προετοιμασία με υγρό υπόστρωμα, και πάνω σε αυτό το υπόστρωμα σχεδίαζαν και τοποθετούσαν τις ψηφίδες δεν ευσταθεί. Η παρανόηση αυτή οφείλεται σε δύο λόγους: 1. Στο ότι με αυτό τον τρόπο γίνονται τα μικρών διαστάσεων φορητά ψηφιδωτά. 2. Και στο ότι σε κατεστραμμένα ψηφιδωτά βρέθηκε ότι τα υποστρώματα ήταν χρωματισμένα και έτσι νομίσθηκε ότι το σχέδιο προϋπήρχε στον τοίχο. Η αλήθεια είναι ότι τα χρώματα αυτά οφείλονται στην συνήθεια που είχαν (και έχουν ακόμη και στις μέρες μας) οι ψηφοθέτες στο να χρωματίζουν την πίσω όψη των ψηφίδων με ένα γενικό χρώμα που να ανταποκρίνεται στο χρώμα των ψηφίδων, έτσι ώστε σε περίπτωση που ξεκολλήσει κάποτε μία ψηφίδα, να μη φαίνεται μία λευκή κηλίδα, αλλά ένα χρώμα ανάλογο προς το χρώμα της ψηφίδας που λείπει. 5

4. ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΔΑΠΕΔΑ Η εργασία των δαπέδων γίνεται και με τους δύο τρόπους. Οι Ρωμαίοι μεταχειρίζονταν τον απ ευθείας τρόπο πάνω στο δάπεδο, ιδίως όταν επρόκειτο να κάνουν γεωμετρικές διακοσμήσεις και αβακωτές εργασίες. Πάνω στο υγρό υπόστρωμα του δαπέδου χαρασσόταν το σχέδιο και τοποθετούνταν οι ανάλογες ψηφίδες. Για διευκόλυνση της εργασίας, χώριζαν το σχέδιο με λεπτά ελάσματα χαλκού ή μολύβδου, ύψους 2 εκατοστών. Μετά το πέρας της εργασίας, αφαιρούσαν αυτά τα ελάσματα, μερικές όμως φορές τα άφηναν. 5. ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Ψηφιδωτό δάπεδο Μία από τις λεπτόμερες και δυσκολότερες εργασίες του ψηφοθέτη, είναι η συμπλήρωση και στερέωση παλαιών ψηφιδωτών που έχουν υποστεί φθορές. Ο ψηφοθέτης εργάζεται απ ευθείας στον τοίχο αν η βλάβη είναι περιορισμένη, ή αφαιρεί ολόκληρο το ψηφιδωτό αν η βλάβη είναι εκτεταμένη. Η αφαίρεση γίνεται ως εξής: (Ανάλογα με το μέγεθός του ψηφιδωτού, το χωρίζει σε μέρη και πάνω σε κάθε μέρος κολλάει ένα χαρτί στο οποίο σημειώνει και τα σημεία ανταπόκρισης για να γνωρίζει την ακριβή θέση τους). Κατόπιν, χρησιμοποιώντας κοπίδι, ξεκολλά από τη θέση τους τις ψηφίδες, πού είναι κολλημένες στο χαρτί. Αφού τις καθαρίσει και τις συμπληρώσει, τις επαναφέρει στις θέσεις τους. Εκτελεί όλα τα άλλα στάδια σαν να επρόκειτο για νέο ψηφιδωτό. Τα ψηφιδωτά από μάρμαρο μπορούν να τριφτούν με σμυρίγλι για να γυαλίσουν. Τα ψηφιδωτά από υαλώδη μάζα δεν επιδέχονται λείανση. Αντίθετα, από την κατα 6

σκευή τους και από την ψηφοθέτησή τους, έχουν μία κυματοειδή επιφάνεια, η οποία αντανακλά το φως προς διάφορες κατευθύνσεις και τους δίνει ιδιαίτερη ζωντάνια. 6. ΑΜΕΣΗ ΨΗΦΟΘΕΤΗΣΗ Στην άμεση ψηφοθέτηση τοποθετούμε κατ ευθείαν τις ψηφίδες στην επιφάνεια του έργου, γιατί αυτή θα είναι και η όψη του. Στην περίπτωσή μας η επιφάνεια των έργων μας ήταν ξύλο MDF, αφού το περάσαμε πρώτα ένα χέρι στεγανοποιητικό. Προσοχή!!! Σ αυτή την περίπτωση πρέπει να χρησιμοποιήσουμε ψηφίδες ίδιους πάχους, για να μην υπάρχουν ανωμαλίες στο έργο οι οποίες θα δημιουργήσουν τελικά ένα άσχημο αισθητικό αποτέλεσμα. Αφού σχεδιάσουμε το έργο, αρχίζουμε να κολλάμε τις ψηφίδες μας με ατλακόλ προσέχοντας να μην ξεχιλίζει η κόλλα και οι ψηφίδες μας να έχουν το ίδιο ύψος. Αφού ολοκληρωθεί η τοποθέτηση των ψηφίδων απομένει η αρμολόγηση του έργου με στόκο χρώματος κατάλληλου με το χρώμα των ψηφίδων, με λούστρο και το έργο μας είναι έτοιμο. 7. ΕΜΜΕΣΗ ΨΗΦΟΘΕΤΗΣΗ Η έμμεση ψηφοθέτηση είναι πρακτικά πιο κατάλληλη για φορητά ψηφιδωτά και δάπεδα γιατί δίνει πιο λεία επιφάνεια, επίσης είναι κατάλληλη για έργα που θα τοποθετηθούν σε εξωτερικούς τοίχους. Σε ένα κομμάτι από νοβοπάν λίγο μεγαλύτερο από το σχέδιό μας καρφώνουμε ένα βαμβακερό άσπρο πανί. Ζωγραφίζουμε αρνητικά το σχέδιο μας και αρχίζουμε να ψηφοθετούμε. Εδώ θα χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα μια αγιογραφία που δημιουργήθηκε για μια Εκκλησία. Προσοχή!!! Τοποθετούμε την καλή πλευρά της ψηφίδας με μια προσωρινή, υδατοδιαλυτή κόλλα (π.χ κόλλα ταπετσαρίας) πάνω στο πανί. Δεν μας ενδιαφέρει η πλευρά της ψηφίδας που βλέπουμε εμείς τώρα, γιατί στην τελική του μορφή το έργο θα είναι κολλημένο πάνω στο πανί. Εμμεση ψηφοθέτηση φορητό ψηφιδωτό 7

ΤΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ Η διακόσμηση του ναού της του Θεού Σοφίας, «της αγιάς Σοφιάς» στην Κωνσταντινούπολη έχει μόνο αποσπασματικά διασωθεί και συντελέστηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, από διαφορετικούς καλλιτέχνες. Αν και αρχικά είχε ανεικονική διακόσμηση, στη συνέχεια αποτελείτο από αναθηματικές παραστάσεις, χωρίς να τηρείται ένα ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα. Στην αψίδα του Ιερού Βήματος απεικονίζεται η μορφή της ένθρονης Παναγίας της Βρεφοκρατούσας, σε μία μεγαλοπρεπή παράσταση που χρονολογείται το 867. Τον 9 ο ίσως και τον 10 ο αιώνα, τα μωσαϊκά της αγιάς Σοφιάς είναι πραγματικά κλασικά βυζαντινά έργα τέχνης. Τα βόρεια και νότια τύμπανα κάτω από το Τρούλο του Κυρίως ναού ήταν διακοσμημένο με στοιχεία από τους Προφήτες και τους Πατριάρχες. Πάνω από την κύρια πόρτα του Νάρθηκα μπορούμε να δούμε έναν αυτοκράτορα γονατισμένο μπροστά στο Χριστό. Πάνω από την πόρτα του προθαλάμου νοτιοδυτικά του Νάρθηκα ένα άλλο ψηφιδωτό παρουσιάζει την Παναγία με τον Ιουστινιανό και τον Κωνσταντίνο, όπου ο Ιουστινιανός προσφέρει μία εκκλησία στην Παναγία, ενώ ο Κωνσταντίνος κρατά ένα μοντέλο της Πόλης στο χέρι του. Την περίοδο της Εικονομαχίας δεν ανεστάλη η διακόσμηση κοσμικών και εκκλησιαστικών κτισμάτων με ψηφιδωτά. Το παλάτι του αυτοκράτορα Θεόφιλου γνωρίζουμε ότι διακοσμείται με θέματα κυνηγίου ζώων, δένδρων κ.α. ενώ ο σταυρός και διακοσμητικού χαρακτήρα θέματα αντικαθιστούν τις παραστάσεις της Θεοτόκου σε αρκετούς ναούς στην Κωνσταντινούπολη, στη Νίκαια, στη Θεσσαλονίκη κ.α. Μετά την Αναστήλωση των εικόνων με το θρίαμβο της Ορθοδοξίας (843μΧ), αντικαθίστανται οι εικονομαχικές διακοσμήσεις της αψίδας του ιερού, με την Θεοτόκο, το σύμβολο της Ενσάρκωσης του Υιού. Αντανακλά μία κοινωνία η οποία αγαπά τον κόσμο των αισθήσεων αλλά και τις ανησυχίες του πνεύματος, έκφραση αριστοκρατικών κύκλων της πρωτεύουσας, με επικεφαλής τον πατριάρχη Φώτιο. Ο Χριστός στο κέντρο της δόξας, οι Απόστολοι και η Παναγία, εικονίζονται με υπερβολή στις κινήσεις. Η εκφραστικότητα είναι έντονη και η ποιότητα της τέχνης υποδηλώνει μαθητεία σε Κωσταντινουπολίτικο εργαστήριο. 8

ΤΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ψηφιδωτή διακόσμηση της εποχής των Μακεδόνων των Καθολικών των τριών μεγάλων μοναστηριών της Ελλάδας: Του Οσίου Λουκά Λειβαδιάς, της Νέας Μονής Χίου και της Μονής Δαφνίου στην Αττική. Και στα τρία αυτά μοναστήρια φαίνεται ότι δούλεψαν τεχνίτες με προέλευση από Κωνσταντινούπολη και αντιπροσωπεύουν διαφορετικές καλλιτεχνικές τάσεις. Στη Μονή του Οσίου Λουκά, στο Νάρθηκα υπάρχει η Σταύρωση, ο Παντοκράτωρ και η Ανάσταση πάνω από τις πόρτες, ενώ στον Κυρίως ναό υπάρχουν ψηφιδωτά της Θεοτόκου, της Πεντηκοστή, σκηνές από τη ζωή του Χριστού και του οσίου Λουκά του εν Στειρίω. Οι σκηνές κατεργάζονται με ελάχιστες λεπτομέρειες και τα πάνελ κυριαρχούνται με τη ρύθμιση χρυσού. Η Σταύρωση στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας 9

Η Γέννηση στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας Ο Ιερός Νιπτήρας στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας Η Πλατυτέρα στη κόγχη του Ιερού στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας 10

Ο Παντοκράτορας του τρούλου στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας Ο Αρχάγγελος του Ευαγγελισμού στη Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας Η Νέα Μονή στην Χίο ιδρύθηκε από τον Κωνσταντίνο το Μονομάχο (1043 1056). Η εξαιρετική ψηφιδωτή διακόσμηση του θόλου που δείχνει πιθανώς τις εννέα τάξεις των Αγγέλων καταστράφηκε το 1822, άλλες όμως ψηφιδωτές παραστάσεις επιβίωσαν όπως: η Θεοτόκος με υψωμένα χέρια, οι τέσσερις Ευαγγελιστές με τα Σεραφείμ. Σε 11

σύγκριση με τον Οσιο Λουκά η Νέα Μονή έχει περισσότερα στοιχεία με ψηφιδωτές λεπτομέρειες από περιβαλλοντικά τοπία. Η Ανάσταση στη Νέα Μονή Χίου Η Βάπτιση στη Νέα Μονή Χίου 12

Αγγελοι σεβίζοντες στη Νέα Μονή Χίου Η Μονή Δαφνίου στεγάζει το καλύτερο διατηρημένο σύμπλεγμα ψηφιδωτών από την πρώϊμη περίοδο, όταν οι αυστηροί τρόποι του τυπικού για την Μακεδονική εποχή εκπροσωπείται από τον φοβερό Παντοκράτορα εικόνα στο εσωτερικό του τρούλου, είχε μεταμορφωθεί σε ένα πιο οικείο και λεπτό ύφος. Ο άγιος Ευστράτιος, ψηφιδωτό στη Μονή Δαφνίου 13

Ο Παντοκράτορας στη Μονή Δαφνίου Ο άγιος Βάκχος, ψηφιδωτό στη Μονή Δαφνίου 14

Την περίοδο των Κομνηνών υπάρχουν πολύ λίγα ψηφιδωτά. Το μόνο υπάρχον ψηφιδωτό έργο είναι στην Κωνσταντινούπολη, στην Αγιά Σοφιά όπου απεικονίζει τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β και την αυτοκράτειρα Ειρήνη με τη Θεοτόκου (1122 1134). Η αυτόκράτειρα με τα μακριά πλεκτά μαλλιά της και τα ρόδινα μάγουλα της είναι μια ιδιαίτερη σύλληψη και μια ρεαλιστική απεικόνιση, επειδή η Ειρήνη ήταν πραγματικά κοκκινομάλλα. Η έλλειψη ψηφιδωτών της εποχής των Κομνηνών έξω από την πρωτεύουσα είναι ακόμη πιο εμφανής. Μια εντυπωσιακή τεχνολογική καινοτομία της περιόδου των Κομνηνών είναι η παραγωγή ψηφιδωτών εικόνων σε μικρογραφίες. Σε αυτές τις εικόνες οι μικρές ψηφίδες (με πλευρά λιγότερο του 1mm) τοποθετούνταν σε κερί ή ρητίνη σε ένα ξύλινο πλαίσιο. Αυτά τα προϊόντα εξαιρετικής μαστοριάς προορίζονταν για ιδιωτική χρήση. Η «Μεταμόρφωση» του Λούβρου είναι ένα πολύ καλό ψηφιδωτό που χρονολογείται στα τέλη του 12 ου αιώνα. Η μικρογραφία μωσαϊκό του Χριστού σε μουσείο της Φλωρεντίας απεικονίζει την πιο απλή, ανθρωπιστική σύλληψη του Χριστού που εμφανίστηκε τον 12 ο αιώνα. Εξίσου σημαντικό χριστιανικό μνημείο στην Κωνσταντινούπολη, είναι η Μονή της Χώρας. Το κτήριο, στην αρχική μορφή του, κατασκευάστηκε την εποχή της βασιλείας του Αλέξιου Κομνηνού Α, τον 11 ο αιώνα, από την πεθερά του, Μαρία Δούκαινα. Σε κτηριακές επεμβάσεις και επισκευές προχώρησε ο αυτοκράτωρας Ισαάκ ο Κομνηνός, το 12 ο αιώνα. 15

Ο Παντοκράτορας του τρούλου στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Η Παναγία σε τρούλο παρεκκλησίου της στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη 16

Ο Απόστολος Παύλος στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη 17

Ψηφιδωτό του Χριστού σε παρεκκλήσιο στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Ψηφιδωτό της Παναγίας σε παρεκκλήσιο στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη 18

Ψηφιδωτό της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας Η Παναγία η Βρεφοκρατούσα εικάζεται ότι αποτελεί αφιέρωμα των Αλεξίου Α του Κομνηνού και Ισαακίου Α του Κομνηνού. Στο κέντρο του ψηφιδωτού, σε χρυσό κάμπο, εμφανίζεται η Παναγία, καθισμένη σε θρόνο, χωρίς πλάτη. Ενδεδυμένη με σκοτεινό κυανό μαμφόριο, παρουσιάζεται μετωπικά, να κρατά στην αγκαλιά της, το θείο Βρέφος. Από τον κάθετο άξονά της, προβάλλει ελαφρά το αριστερό της πόδι. Με το δεξί της χέρι κρατά το δεξιό ώμο του μικρού Χριστού και με το αριστερό της χέρι, το αριστερό του γόνατο. Γύρω από το κεφάλι της υπάρχει φωτοστέφανο. Στο ένδυμά της παρατηρείται πλούσια πτυχο 19

λογία και όλο το σώμα της είναι καλυμμένο, εκτός από το πρόσωπό της. Τα μάτια της είναι μεγάλα, τα χείλη της μικρά και οι παρειές της ροδαλές. Το νεανικό της πρόσωπο θυμίζει ρωμαία ευγενικής κατάγωγής. Με παρόμοιο τρόπο παρουσιάζεται ο μικρός Χριστός. Καθισμένος στην αγκαλιά της μητέρας του, κρατά το δεξί πόδι του λυγισμένο και πιο ψηλά σε σχέση με το αριστερό. Φορά χιτώνα και ιμάτιο σε αποχρώσεις του καστανού και του χρυσού, με πλούσια πτυχολογία, και στα πόδια του φορά σανδάλια. Από το σώμα του προβάλλει το δεξί του χέρι. Στο κεφάλι επίσης φέρει φωτοστέφανο με λευκό σταυρό ο οποίος τονίζει τη θεϊκή του υπόσταση. Έχει κοντοκουρεμένη κόμη και ροδαλές παρειές. Ο θρόνος, στον οποίο κάθονται τα δύο πρόσωπα, γέρνει προς τα εμπρός, σαν σε κεκλιμένο επίπεδο και είναι περίτεχνος με πλούσια διακόσμηση. Στο ψηφιδωτό αυτό, δεν υπάρχουν στοιχεία τοπίου παρά μόνο ένα ενιαίο χρυσό βάθος. Δίνει την αίσθηση για τάση προς κίνηση, ενώ η παράσταση παραμένει στατική. Οι μορφές αποδίδονται μετωπικά, δεν έχουν πλαστικό όγκο, είναι άκαμπτες και σοβαρές, σχεδόν αυστηρές, ενώ τα χαρακτηριστικά των προσώπων δείχνουν μια τάση για αφαίρεση. Δεν υπάρχει ένδειξη απόδοσης συναισθήματος. Παρόλα αυτά, πρέπει να επισημανθεί ότι η παράσταση παρουσιάζει επιδράσεις από την ύστερη αρχαιότητα χωρίς όμως να επηρεάζεται η γενικότερη απόδοσή της. Η σοβαρότητα αυτή συνδυάζεται με μια γλυκύτητα και ηρεμία ενώ ο αρχαιοελληνικός χιτώνας και το ιμάτιο, τα οποία παραμένουν ως απεικόνιση ένδυσης, παραπέμπουν σε αρχαιοπρεπείς μορφές. Μετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους, ο ναός έπρεπε να επισκευαστεί από τις φθορές που υπέστη. Το έργο αυτό ανέλαβε εξολοκλήρου ο Θεόδωρος Μετοχίτης, αυτοκρατορικός σύμβουλος του Ανδρόνικου Β, μετά το 1261, προσθέτοντας στη νότια πλευρά του Καθολικού, έναν Εξωνάρθηκα και ένα ταφικό παρεκκλήσιο. Στον Μετοχίτη αποδίδεται και ο Εσωνάρθηκας. Ο Κυρίως ναός και οι Νάρθηκες φέρουν ψηφιδωτή διακόσμηση ενώ το παρεκκλήσιο, τοιχογραφίες οι οποίες έγιναν μεταξύ 1315 1321 και αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της Παλαιολόγειας τέχνης. Αν και συγκριτικά μικρή, σε σχέση με τις βυζαντινές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης, η Μονή της Χώρας διακρίνεται για την εσωτερική της διακόσμηση. 20

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 προκάλεσε την πτώση της τέχνης του ψηφιδωτού για τις επόμενες δεκαετίες. Μετά την ανακατάληψη της Πόλης από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγου μια εντυπωσιακή Δέηση αφιερώνεται από τον ίδιο το 1261, στο ναό της αγίας Σοφίας. Ψηφιδωτό της Δέησης Στην Άρτα, το Καθολικό της Μονής Παναγίας Παρηγορίτισσας (γύρω στο 1290) διακοσμήθηκε μάλλον από κωσταντινουπολίτικο συνεργείο. Ο αυστηρός Παντοκράτορας του Τρούλου οι Προφήτες και τα Εξαπτέρυγα με το ζωγραφικό τους χαρακτήρα και τις στάσεις του θυμίζουν το Δαφνί. Με την ίδια τέχνη συνδέονται και οι δύο ψηφιδωτές παραστάσεις στους πεσσούς στη Μονή Πόρτας Παναγιάς έξω από τα Τρίκαλα(1285). Στην Κωσταντινούπολη γύρω στα 1300 πρέπει να έγινε η διακόσμηση στο ναό των Α γίων Θεοδώρων, και στο ναό της Παπαμακαρίστου. Με την τέχνη της Μονής της Χώρας σχετίζονται και τα ψηφιδωτά των Αγίων Απόστολων Θεσσαλονίκης που αφιερώθηκαν από τον πατριάρχη Νήφωνα (1312 1315). Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο είδαμε ότι υπήρχε ήδη η τάση για αφαίρεση. Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο όμως η τάση αυτή υιοθετήθηκε στο έπακρο, εξαιρώντας την περίοδο της Μακεδονικής Αναγέννησης όπου παρατηρήθηκε μια τάση αναβίωσης της καλλιτεχνικής αρχαιοελληνικής έκφρασης. Ήταν μια συντηρητική περίοδος η οποία χαρακτηρίστηκε από έλλειψη ζωντάνιας στις μορφές και στα τοπία. Στα εξαίρετα ψηφιδωτά της Μεσοβυζαντινής περιόδου διαπιστώνεται η απώλεια της τρίτης διάστασης, παρουσιάζονται σοβαρές μορφές, αυστηρές και επίπεδες, δίχως 21

πλαστικό όγκο, σε παραστάσεις με ανύπαρκτο βάθος ή δοσμένες με απλά σκηνικά στοιχεία οι οποίες παραπέμπουν στο θείο, στο υπερβατικό. Το παιγνίδισμα του φωτός που κατόρθωναν να επιτύχουν οι τεχνίτες της εποχής, με τη χρήση του ψηφίδων, ενίσχυε αυτή την υπερβατικότητα της παράστασης. Στην Μεσοβυζαντινή περίοδο, στο πρόγραμμα διακόσμησης των ναών υπάρχει μια ιεράρχηση των θεμάτων, από τον ουρανό προς τη γη, η Παναγία τοποθετήθηκε στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος του ναού και λέγεται ότι είναι το πρώτο ψηφιδωτό το οποίο κατασκευάστηκε, μετά την Εικονομαχία. Η λατρεία στο πρόσωπο της Παναγίας αναθερμάνθηκε, μετά το τέλος της διαμάχης των εικόνων. Η Παναγία σε τρούλο παρεκκλησίου να την περιστοιχίζουν Προφήτες που μίλησαν γι Αυτήν. 22

Μερικές ακόμη φωτογραφίες ψηφιδωτών Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου 23

Ο Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος φορητή ψηφιδωτή εικόνα Ο δικέφαλος αετός σε ψηφιδωτό δάπεδο 24

Ψηφιδωτό με τον Μέγα Βασίλειο Ψηφιδωτό με τον Απόστολο Πέτρο 25

Ψηφιδωτό με τον Χριστό σε μικρή ηλικία Ψηφιδωτό με παράσταση της Γέννησης του Χριστού 26

Ψηφιδωτά με αυτοκρατορικές παραστάσεις 27

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ιστορία και κατασκευή του ψηφιδωτού του Ιωάννη Μάτα Θεσσαλονίκη 2002. 2. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς 3. Ψηφιδωτό Παραδοσιακό και σύγχρονο της Κατερίνα Νικόλτσου 1988 4. Ψηφιδωτό...ψηφίδες της Κατερίνα Νικόλτσου 1998 5. http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/frames/psifi.htm 6. http://www.imma.edu.gr 7. http://www.inad.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=110& Itemid=102 8. http://www.eikonografos.com/album/index.php?cat=6 9. http://www.apostoliki diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/ themata.asp?cat=art&nf=1&contents=contents_texts.asp&main=texts &file=8.htm 28