ΜΑΘΗΜΑ AΡΧΑΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΑΘΗΤΗ ΤΑΞΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΟΝΟΜ/ΜΟ: ΗΜΕΡ/ΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 23/10/2016 ΚΑΘ/ΤΡΙΑ ΒΥΖΗ ΦΛΩΡΑ ΒΑΘΜΟΣ: /100, /20 ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Πλάτωνος Πρωταγόρας, 324A-C Ἔνθα δή πᾶς παντί θυμοῦται καί νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καί μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γάρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τό κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τούς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστόν εἶναι ἀρετήν. Οὐδείς γάρ κολάζει τούς ἀδικοῦντας πρός τούτῳ τόν νοῦν ἔχων καί τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μή ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται. ὁ δέ μετά λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται - οὐ γάρ ἄν τό γε πραχθέν ἀγένητον ἄν θείη - ἀλλά τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μή αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτός οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδών κολασθέντα. Καί τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτήν εἶναι ἀρετήν. ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. Ταύτην οὖν τήν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καί ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δέ καί κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὕς ἄν οἴωνται ἀδικεῖν, καί οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοί πολῖται. ὥστε κατά τοῦτον τόν λόγον καί Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστόν εἶναι καί διδακτόν ἀρετήν. Ὡς μέν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοί πολῖται καί χαλκέως καί σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τά πολιτικά, καί ὅτι διδακτόν καί παρασκευαστόν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. Παρατηρήσεις: Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στο τετράδιό σας το απόσπασμα: «Ἔνθα δή πᾶς παντί θυμοῦται καί ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ». Β. Να γράψετε στις κόλλες αναφοράς που θα σας δοθούν τις απαντήσεις των παρακάτω ερωτήσεων: Β1. Ποιος είναι ο σκοπός της ποινής σύμφωνα με τον Πρωταγόρα και πώς συνδέεται με το διδακτό της αρετής; [1]
Β2. Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της ενότητας; Μπορεί να διαπιστωθεί αυταρέσκεια στα λόγια του; Να αναλύσετε τα σχετικά χωρία; Β3. «ἐπί τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις»: Κατά τον Πρωταγόρα, οι τιμωρίες (κολάσεις) επιβάλλονται στους ανθρώπους, όταν δε διαθέτουν την πολιτική αρετή. Σε ποιους και για ποιο λόγο επιβάλλονται κυρώσεις από την πόλη, σύμφωνα με τα στοιχεία του μεταφρασμένου κειμένου που ακολουθεί; Πλάτωνος Πρωταγόρας (326 D-E) Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [ ]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιῶν νομοθετῶν, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, εὐθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει [τον παραβάτη] στην ευθεία. Ενώ λοιπόν είναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή. Β4. α) Να βρείτε στο παραπάνω διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: αμελής, θεσμός, σχέση, απόδειξη, όραση: β) ἐθέλεις, δύναται, τιμωρεῖται, παιδευτήν, ἡγουμένων: Να γράψετε δύο ομόρριζα απλά ή σύνθετα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις του κειμένου. Β5. Τι γνωρίζετε για την ίδρυση της Ακαδημίας του Πλάτωνα; Ποιά μαθήματα διδάσκονταν εκεί και ποιοί ήταν οι μαθητές του Πλάτωνα; [2]
ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Ισοκράτης, Αρχίδαμος, 35 36 Ἐγώ δέ περί μέν τῶν ἄλλων ὁμολογῶ τούτοις, ὅπως δέ χρὴ τοῦ δικαίου ποιεῖσθαί τί προυργιαίτερον, οὐδείς ἄν μέ λέγων πείσειεν. Ὁρῶ γάρ και τούς νόμους ἕνεκα τούτου κειμένους καί τούς ἄνδρας τούς καλούς καγαθούς ἐπί τούτῳ φιλοτιμουμένους καί τάς εὖ πολιτευομένας πόλεις περί τούτου μάλιστα σπουδαζούσας. Ἔτι δέ τούς πολέμους τους προγεγενημένους οὐ κατά τάς δυνάμεις ἀλλά κατά τό δίκαιον τό τέλος ἅπαντας εἰληφότας, ὅλως δέ τόν βίον τόν τῶν ἀνθρώπων διά μέν κακίαν ἀπολλύμενον, δί ἀρετήν δέ σωζόμενον, ὤστ οὐκ ἀθυμεῖν δεῖ τούς ὑπέρ τῶν δικαίων κινδυνεύειν μέλλοντας ἀλλά πολύ μᾶλλον τούς ὑβρίζοντας καί τούς τάς εὐτυχίας μή μετρίως φέρειν ἐπισταμένους. Λεξιλόγιο ὁμολογῶ = συμφωνώ προυργιαίτερος = σημαντικότερος φιλοτιμοῦμαι = συναγωνίζομαι Γ1. α) Να μεταφράσετε το κείμενο. Μονάδες 20 Γ2. α) Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: με: ίδια πτώση στον άλλο αριθμό ἄνδρας: κλητική ενικού αριθμού δυνάμεις: αιτιατική ενικού αριθμού ἀρετήν: δοτική πληθυντικού αριθμού τέλος: δοτική πληθυντικού αριθμού β) Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: λέγων: γ πληθυντικό πρόσωπο οριστικής αορίστου β. πείσειεν: το ίδιο πρόσωπο στην ίδια έγκλιση και χρόνο στον άλλο αριθμό. ὀρῷ: το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του αορίστου β. εἰληφότας: το ίδιο γένος, αριθμό και πτώση στον αόριστο β της ίδιας φωνής. κινδυνεύειν: τον ίδιο τύπο στον αόριστο στην ίδια φωνή. Γ3. α) Να προσδιορίσετε τη συντακτική θέση των παρακάτω λέξεων: τούτοις, τοῦ δικαίου, κειμένους, ἅπαντας, κατά τάς δυνάμεις, τῶν ἀνθρώπων. Μονάδες 6 β) Να βρεθούν και να αναγνωριστούν οι δευτερεύουσες προτάσεις του κειμένου. [3] Μονάδες 4
Ενδεικτικές απαντήσεις Διδαγμένο κείμενο: Πλάτωνος Πρωταγόρας, 324A-C Α) Μετάφραση Τότε λοιπόν (σ αυτές τις περιπτώσεις) ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και του δίνει συμβουλές, δηλαδή, επειδή κατά τη γνώμη του (η αρετή) μπορεί να αποκτηθεί με φροντίδα και μάθηση γιατί αν θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει, ότι οι άνθρωποι τουλάχιστον πιστεύουν (θεωρούν) ότι η αρετή είναι πράγμα που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που διαπράττουν αδικίες αποβλέποντας σ αυτό και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή αδίκησε, εκτός αν κάποιος τιμωρεί απερίσκεπτα όπως ακριβώς ένα θηρίο. αυτός όμως που επιχειρεί να τιμωρεί με βάση τη λογική δεν τιμωρεί για το αδίκημα που έχει περάσει γιατί δεν μπορεί βέβαια, να κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει αλλά για το μέλλον, για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. και έχοντας τέτοια σκέψη πιστεύει πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί. Τιμωρεί οπωσδήποτε για να μην επαναληφθεί στο μέλλον. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όλοι, όσοι βέβαια τιμωρούν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Β1) Ξεκινώντας το επιχείρημά του ο Πρωταγόρας πρώτα πρώτα θα ξεκαθαρίσει τη σημασία του κολάζειν, για να απομονώσει το θέμα του. Αποκλείει λοιπόν από αυτό την έννοια του τιμωρεῖσθαι. Δηλαδή η έννοια της τιμωρίας δε θα χρησιμοποιηθεί εδώ με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης, με την ανταπόδοση ενός αδικήματος που έχει γίνει στο παρελθόν. Αυτό βέβαια μπορεί να γίνεται από κάποιους ανθρώπους, που συμπεριφέρονται σαν τα άγρια ζώα, όμως κανένας δεν ενεργεί έτσι (οὐδείς γάρ κολάζει ) μέσα στην κοινωνία για σκοπούς παιδευτικούς. Η λέξη τό κολάζειν (η τιμωρία) θα χρησιμοποιηθεί με τη σημασία της έλλογης τιμωρίας, η οποία δεν έχει στόχο την ακύρωση ή τη θεραπεία του αδικήματος που έχει διαπραχθεί στο παρελθόν: αυτή είναι αδύνατη, γιατί ό,τι έγινε (προσθέτουμε: μαζί με τα επακόλουθά του) αποτελεί πραγματικότητα που δεν μπορεί να διορθωθεί. Η φράση οὐ γάρ ἄν το γε πραχθέν ἀγένητον θείη έχει γνωμικό περιεχόμενο (τό γινόμενον οὐκ ἀπογίγνεται), ενώ στο ίδιο θέμα αναφέρονται με διαφορετικές φραστικές διατυπώσεις και άλλοι αρχαίοι, ποιητές και στοχαστές (Σιμωνίδης, Πίνδαρος, Σοφοκλής, Αριστοτέλης κ.α.) η ίδια αντίληψη επικρατεί και στις μέρες μας πρβ. τις φράσεις: «ό,τι έγινε δεν ξεγίνεται» και «ό,τι έγινε έγινε»). Επομένως, μια προσπάθεια για ακύρωση ή θεραπεία δεν έχει λόγο. Έτσι, ο στόχος αφορά το μέλλον. και είναι διττός, δηλαδή η έλλογη τιμωρία αποσκοπεί: στο σωφρονισμό εκείνου που έχει διαπράξει την αδικία, ώστε αυτός να μην υποπέσει ο ίδιος ξανά στο μέλλον σε αδίκημα, και στον παραδειγματισμό των άλλων, ώστε να μην υποπέσουν και αυτοί στο μέλλον σε αδίκημα. - Τα παραπάνω, ιδιαίτερα το δεύτερο σκέλος της αντίθεσης (ἀλλά τοῦ μέλοντος χάριν ), αποτελούν και το καίριο σημείο της απόδειξης. - Ο Πρωταγόρας λοιπόν απορρίπτει ως κίνητρο της ποινής την ανταπόδοση και την εκδίκηση και προβάλλει το σωφρονιστικό (τον παιδευτικό) χαρακτήρα της ποινής [4]
παραμερίζοντας τον εκδικητικό (τον κατασταλτικό) χαρακτήρα της. Βέβαια αυτό είναι αντίθετο με την κοινή αντίληψη της εποχής του, για την οποία η τιμωρία ήταν αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύματος. - Και ο Πρωταγόρας καταλήγει στο συμπέρασμα: εφόσον κάποιος χρησιμοποιεί την τιμωρία με αυτό το πνεύμα του σωφρονισμού και του παραδειγματισμού (τοιαύτην διάνοιαν ), δηλαδή εφόσον τη θεωρεί στοιχείο αποτρεπτικό μελλοντικής αδικίας, αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή: μπορεί κανείς να βελτιωθεί αποβάλλοντας την αδικία και να στραφεί στην αρετή αποκτώντας μερίδιο σ αυτήν κάτω από την επίδραση της ποινής, δηλαδή ενός εξωτερικού παράγοντα. - Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας θα μπορούσε να θεωρηθεί αυθαίρετο για τους ακόλουθους λόγους: α. Η ίδια η θέση που χρειάζεται απόδειξη χρησιμοποιείται ταυτόχρονα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Πρόκειται και πάλι για το σόφισμα τῆς λήψεως τοῦ ζητουμένου: ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αποδείξει τη θέση ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Και το επιχείρημά του είναι αυτό: οι άνθρωποι, με το να επιβάλλουν την τιμωρία για σωφρονισμό και παραδειγματισμό πιστεύουν ότι μπορεί να διδαχτεί η αρετή. β. Η θαυμάσια κατά τα άλλα θέση του Πρωταγόρα για το σκοπό της τιμωρίας (η τιμωρία επιβάλλεται για σωφρονισμό και παραδειγματισμό), η οποία αποτελεί τη βάση της απόδειξης, θεωρείται δεδομένη (και μάλιστα διατυπώνεται απόλυτα: οὐδείς κολάζει ). Όμως η έλλογη τιμωρία ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας, χωρίς να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ιδιαίτερα εκείνης της εποχής. Β2) Ο Πρωταγόρας κλείνει το πρώτο σκέλος της απάντησης του, στο οποίο αποδέχεται και αποδεικνύει τη θέση του Σωκράτη για την καθολικότητα της αρετής, ενώ ανασκευάζει την άλλη θέση, ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Στη συνέχεια θα ασχοληθεί με την ανασκευή της άποψης του Σωκράτη ότι οι αγαθοί άντρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή (που τη χρησιμοποιεί ως απόδειξη για το ότι η αρετή δεν είναι διδακτή). Ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση και κάποια αυταρέσκεια (ἱκανῶς), σιγουριά για τον εαυτό του και ικανοποίηση που ολοκλήρωσε το συλλογισμό του και απέδειξε επιτυχώς το διδακτό της πολιτικής αρετής. Για να μετριάσει ωστόσο το ύφος του χρησιμοποιεί τη φράση ὡς γε μοί φαίνεται τονίζοντας όμως την αυταρέσκεια του. Β3) Κεντρικό θέμα του έργου Πρωταγόρα είναι το διδακτό της αρετής. Στην προηγούμενη ενότητα αναφέρεται στα είδη της τιμωρίας. Δηλαδή στις τιμωρίες που έχουν σκοπό την εκδίκηση του δράστη (άλογη τιμωρία) και σε όσους αποσκοπούν στο σωφρονισμό αυτού που αδικεί και στο παραδειγματισμό όσων θα τον δουν να τιμωρείται. Σε αυτή την ενότητα αναφέρεται στις κυρώσεις που επιβάλλονται στον άνθρωπο από την πόλη έτσι ώστε να αποκτήσουν την πολιτική αρετή. Οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται ευθύνες (αντίστοιχο σχόλιο βιβλίου). Επιβάλλονται και στους πολίτες (στους αρχόμενους δηλαδή) και σε όσους άρχουν (στους άρχοντες δηλαδή) χωρίς να γίνονται διακρίσεις. Μετά την εκπαίδευση των ατόμων από τους δασκάλους αναλαμβάνει το κράτος να διδάξει τους νόμους και την τήρηση αυτών αποσκοπώντας στην αποφυγή παράνομων ενεργειών και την εξασφάλιση της συνοχής του συνόλου. Και συμμορφώνονται όλοι σ αυτούς και οι άρχοντες και οι αρχόμενοι. Σε όλη τους τη ζωή επομένως οι Αθηναίοι διδάσκονται την πολιτική αρετή. [5]
Β4) α) αμελής θεσμός σχέση απόδειξη όραση β) ἐθέλεις δύναται τιμωρεῖται παιδευτήν ἡγουμένων : ἐπιμελείας : θείη : ἔχουσιν : ἀποδέδεικται : ἰδεῖν : θέληση, εθελοντής : δύναμη, δυνατότητα : τιμωρία, ατιμώρητος : παιδεία, παιδαγωγός : ηγεμόνας, ηγετικός Β5) Σχολικό βιβλίο : Η ακαδημία του Πλάτωνος (σελ. 36) Αδίδακτο κείμενο Γ1) Μετάφραση Εγώ όμως, όσον αφορά τις άλλες υποθέσεις, συμφωνώ μ αυτούς, όμως κανείς, δε θα μπορούσε να με πείσει με τα λόγια του (μιλώντας μου) πως πρέπει να θεωρούμε κάτι άλλο σημαντικότερο από το δίκαιο. Γιατί βλέπω ότι και οι νόμοι υπάρχουν (θεσπίζονται) για χάρη αυτού (του δικαίου) και ότι οι άνθρωποι οι καλοί και ενάρετοι γι αυτό συναγωνίζονται και ότι οι πόλεις που κυβερνιούνται σωστά γι αυτό κυρίως φροντίζουν. Ακόμα βλέπω ότι όλοι ανεξαιρέτως οι πόλεμοι που έχουν γίνει στο παρελθόν τελείωσαν όχι σύμφωνα με τις δυνάμεις των αντιμαχόμενων αλλά σύμφωνα με το δίκαιο και γενικά ότι η ζωή των ανθρώπων καταστρέφεται εξαιτίας της κακίας, ενώ σώζεται με την αρετή. ώστε δεν πρέπει να στενοχωριούνται όσοι σκοπεύουν να κινδυνεύσουν για τα δίκαια, αλλά πολύ περισσότερο όσοι διαπράττουν ύβρη (έχουν υβριστική συμπεριφορά) και δεν ξέρουν να τηρούν το μέτρο στις ευτυχισμένες τους στιγμές. Γ2) α) με ἄνδρας δυνάμεις ἀρετήν τέλος : ἡμᾶς : ἄνερ : δύναμιν : ἀρεταῖς : τέλεσι β) λέγων πείσειεν ὀρῷ εἰληφότας κινδυνεύειν : εἶπον : πείσαιεν ή πείσειαν : ἰδέ : εἰπόντας : κινδυνεῦσαι Γ3. α) τούτοις : αντικείμενο στο ρήμα ὁμολογῶ τοῦ δικαίου : ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός, ως γενική συγκριτική στο προὐργιαίτερον [6]
κειμένους ἅπαντας κατά τάς δυνάμεις τῶν ἀνθρώπων : κατηγορηματική μετοχή μέσω του ρήμ. ὁράω-ῶ, συνημμένη με υποκείμενο τους νόμους. : ονοματικός ομοιόπτωτος προσδιορισμός, ως κατηγορηματικός προσδιορισμός στο πολέμους. : επιρρηματικός, εμπρόθετος προσδιορισμός της συμφωνίας στη μτχ. εἰληφότας. : ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός ως γενική υποκειμενική ή κτητική στο τον βίον β) ὅπως δε χρή τοῦ δικαίου ποιεῖσθαι τι προὐργιαίτερον: ονοματική πλάγια ερωτηματική δευτερεύουσα πρόταση. Εισάγεται με το ὅπως. Eκφέρεται με οριστική καθώς δηλώνει κάτι το αντικειμενικό και λειτουργεί ως αντικείμενο στη μετοχή λέγων της κύριας πρότασης. ὥστε οὐκ ἀθυμεῖν δεῖ.. ἐπισταμένους: επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε. Eκφέρεται με οριστική καθώς δηλώνει κάτι το αντικειμενικό και λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο περιεχόμενο της κύριας πρότασης ἔτι δε. σωζόμενον [7]