O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI. SAMARKAND DAVLAT ARXITEKTURA KURILISh INSTITUTI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI SAMARKAND DAVLAT ARXITEKTURA KURILISh INSTITUTI «YER TUZISh VA YER KADASTRI» KAFEDRASI «Chop etishga ruxsat beraman» SamDAKI «O kuv-uslubiy O kuv ishlari bo yicha prorektor adabiyotlarni chop etish» seksiyasida 24y 24 y majlis bayoni bilan tasdiklangan. Geodeziya fani bo yicha bo yicha laboratoriya darslarini o tish uchun uslubiy ko rsatma («Yer tuzish va yer kadastri» mutaxasisligi uchun) 2 QISM Samarqand-24y. 1

Uslubiy kursatma geodeziya fanidan 44- soatlik laboratoriya darslarini o tishda yordam kursatish uchun muljallangan. Tuzuvchilar: Texnika fanlari nomzodlari: dosent, Sh.Davlatov, dosent, N.Muradullayev. Takrizchilar: «Geodeziya» kafedrasining katta uqituvchisi t.f.n. Burxonov M t.f.n., dosent A.Xudoyberdiyev «Yer tuzish va yer kadastri» kafedrasining dosenti. Chiqish ma lumotlari: SamDAQI Format buyurtma Tiraj xajmi nashr varagi. 2

Topshiriqni bajarish buyicha tavsiyalar. Mazkur uslubiy kursatma geodeziyadan nazorat topshiriqlarini mustaqil bajarishga yordam kursatish uchun muljallangan. Bu kursatmada yuzani nivelirlash va vertikal planirovka loyixasini tuzish, taxeometrik s yomkaning planini tuzish xamda loyixaviy binoni joyga kuchirish uchun uning bulish elementlarini xisoblash va bulish chizmalarini tuzish buyicha nazorat topshiriklarini bajarish tartibllari mumkin kadar tulik berilgan. Ammo bu bilan sirtdan ukuvchi talabalar kanoatlanib kolmasdan, boshka ukuv kullanmalari va adabiyotlardan foydalanishi va bu topshiriklar mazmunini tulik egallashlari kerak, chunki kullanmalar bilan mustakil ishlashni urganish talabalarning asosiy vazifasidir. Tavsiya kilinadigan adabiyotlar ruyxati. 1. T.K.Kuziboyev, «Geodeziya», Toshkent, «Ukituvchi», 1975 y. 2. K.N.Norxujayev, «Injenerlik geodeziyasidan praktikum», Toshkent, «Ukituvchi», 1976 y. 3. X.M.Muborakov, «Geodeziya va kartografiya», Toshkent, «Uzbekiston», 22y. 4. S.A.Toshpulatov, «Yuzani nivelirlash buyicha metodik A.Xaydarov va kursatma», Samarkand, 1983 g. boshkalar. 5. Sh.Davlatov, Metodicheskiye ukazaniya k vыpolneniyu A.S.Suyunov va raschetno graficheskoy rabotы boshkalar. «Taxeometricheskaya syemka»,samarkand, 199 g. 6. X.M. Muborakov, «Geodeziya», metodicheskiye ukazaniya po M.S.Burnashev. vыpolneniyu kontrolnыx rabot dlya studentov zaochnikov spesialnosti «Zemleustroystvo»,Toshkent, 1978 g. 7. E.Nurmatov, «Geodeziya», Toshkent, «Uzbekiston», 22y. U. Utanov, 8. A.Xaydarov, «Raschet razbivochnыx elementov N.Muradullayev va boshkalar. pereneseniya proyekta zdaniya v naturu i sostavleniye razbivochnogo cherteja», Samarkand, 1988 g. 9.Uslovniye znaki dlya topograficheskix planov v masshtabax 1: 5, 1: 2, 1: 1, 1: 5 Moskva, «Nedra», 1973 g. 1. Taxeometricheskiye tablisы. 3

NAZORAT TOPShIRIGI 5. Yuzani nivelirlash va vertikal planirovka loyixasini tuzish. 16-soat Nazorat topshirigini bajarish uchun kuyidagilarni ukib urganmok zarur: 1. Yuzani nivelirlashning moxiyati. 2. Yuzani nivelirlash uslublari va ularni kullash soxasi. 3. Yuzani kvadratga bulib nivelirlashda dala ishlarining tartibi. 4. Yuzani kvadratlarga bulib nvelirlash natijalari buyicha topografik plan tuzish jarayonida bajariladigan kameral ishlar tartibi. 5. Topografik yuzani vertikal planirovka kilishning moxiyati. 6. Gorizontal maydonning loyixa balandligini xisoblash. 7. Kvadrat uchlarining ishchi balandliklarini aniklash. 8. Planda nol ishlari urnini aniklash tartibi. 9. Tulik kvadratlar va ularni nol ishlari chizigi bilan bulinishidan xosil bulgan shakllarning tuprok (yer) ishlari xajmini xisoblash. 1. Tuprok (yer) ishlari kartogrammasini tuzish. Ishning mazmuni. 1. Berilgan nivelirlash jurnali va bironta kvadrat uchining shartli balandligi buyicha kvadrat uchlari balandliklarini xisoblab chikarish: a) asbob gorizontini xisoblash; b) kvadrat uchlarining shartli balandliklarini xisoblash. 2. Kurilish maydoning topografik planini tuzish: a) berilgan masshtabda kvadrat turini yasab ularning kesishgan uchlarining balandliklarini kuchirib yozish; b) interpolyasiya yuli bilan gorizontallar utkazish; v) kroki ma lumotlari buyicha planga tafsilotlarni tushirish; g) planni rasmiylashtirish; 3. Vertikal planirovka loyixasini tuzish: a) gorizontal maydonning loyixa balandliklarini xisoblash; b) kvadratlar uchlarining ishchi balandliklarini xisoblash; v) nol ishlari chizigini utkazish; g) yer ishlari xajmini (kutarma va uyilmalarni) xisoblash. Nazorat topshirigini bajarish uchun kuyidagilar beriladi: 1. Kroki uning konturlarining tafsilotlari topshirik uchun berilgan 1- jadvaldan shifrning oxirgi ikkita rakami buyicha tanlanadi. 4

KROKI. R r 1 2 3 4 8.2 1 2 6.3 7.1 4.1 13.7 14. 4. 3 11. g Planni tuldirish uchun berilgan tafsilotlar. Jadval 1. Variantlar Kontur nomeri 1 2 3 9 Butazor Paxtazor Uzumzor 1 19 Buz yer Mevazor Paxtazor 2 29 Yaylov Utzor Mevazor 3 39 Shagal Shudgor Butazor 4 49 Kumlok Utzor Uzumzor 5 59 Tomorka Poliz Utlok 6 69 Uzumzor Yaylov Butazor 7 79 Shudgor Takir Utlok 8 89 Botkoklik Saksaulzor Siyrak urmon 9 99 Pichanzor Shurxok yer Urmon 5 d

2. Kvadrat tomonlari 2 m bulgan nivelirlash jurnali, xamma talabalar uchun bir xil. Nivelirlash jurnali. 2466 213 1691 1314 215 1594 928 617 2542 2157 174 576 247 2165 1514 2492 299 6

2. Reper uchun kabul kilingan kvadrat uchining shartli balandligi, 2 jadvalda berilgan. Jadval 2. Birlik Unlik 1 2 3 4 5 6 7 8 9 12.313 21.611 18.74 96.711 197.213 213.615 18.11 115.62 11.951 96.725 1 26.713 465.712 47.511 515.44 41.612 313.721 645.113 96.715 415.621 465.515 2 645.612 635.712 542.11 436.44 315.66 745.513 96.77 746.14 18.13 19.61 3 545.612 565.435 645.74 71.111 721.613 735.38 642.5 478.8 516.17 648.8 4 685.96 697.7 712.19 795.5 651.7 7.21 75.115 79.617 716.45 73.7 5 712.11 77.623 71.623 697.535 675.613 686.8 71.675 695.85 691.145 697.11 6 73.819 676.715 686.11 44.718 565.513 575.692 73.915 698.7 536.36 595.65 7 683.83 69.591 665.174 657.11 71.811 73.811 695.95 448.11 2.2 16.93 8 17.68 179.169 195.95 283.713 363.79 363.78 379.615 545.65 479.68 481.9 9 678.78 713.765 545.926 397.176 11.95 12.9 85.615 76.113 313.915 87.165 Izox: Variant rakami shifrning oxirgi ikkita rakami buyicha kabul kilinadi. Agar variant rakami 75 bulsa, unlik grafasining 7 va birlik grafasining 5 rakamlari kesishgan grafadan 73.811 kabul kil 7

Topshirish uchun tayyorlangan nazorat topshirigi kuyidagi materiallardan tashkil topadi: 1. Kroki. 2. Xisoblab chikarilgan nivelirlash jurnali. 3. Gorizontallar kesim balandligi.25 m bulgan 1: 5 masshtabli topografik plan. 4. Ishchi balandliklarini xisoblash jurnali. 5. Yer ishlari kartogrammasi. 6. Yer ishlari xajmini xisoblash vedomosti. Nazorat topshirigini bajarish tartibi. 5.Yuzani nivelirlash jurnalini xisoblab chikarish. A) 11 formatda vatman kogozida berilgan variantda kursatilgan kvadratlar turi 1:5 masshtabda kuriladi va nivelirlash natijasida reykadan olingan sanoklar kvadrat turining tegishli nuktalariga yozib chikiladi (shakl 1). B) Talaba uz shifrining oxirgi ikkita rakami buyicha 2 jadvaldan tanlangan a 1 nuktaning (reperning) shartli balandligi a 1 kvadrat uchi sanogi ostiga yoziladi (shakl 1). 2584 1987 545 118 12.313 2493 1326 156 681 2334 1382 129 225 247 2162 2533 2782 299 Shakl 1 8

V) Kuyidagi formula orkali asbob gorizonti xisoblab topiladi. AG = N Rp + a bu yerda: N Rp reper uchun kabul kilingan nuktaning shartli balandligi; a shu nuktaga urnatilgan reykaning kora tomonidan olingan sanok. Misolimizda: N RP = 12.313 m; a = 2584 mm. AG = 12.313 + 2.584 = 14.897 m. G) Kuyidagi formula yordamida kvadrat uchlari balandliklari xisoblab chikariladi. N i =AG v i ; bu yerda: N i aniklanishi kerak bulgan kvadrat uchining balandligi; v i shu nuktaga urnatilgan reykadan olingan sanok. Misolimizda: Na 2 = 14.897 1.987 = 12.91 Na 3 = 14.897.545 = 14.352 Na 4 = 14.897 1.118 = 14.779 Nb 1 = 14.897 2.493 = 12.44 Nb 2 = 14.897 1.326 = 13.571 Nb 3 = 14.897.156 = 14.741 Nb 4 = 14.897.681 = 14.216 Nv 1 = 14.897 2.334 = 12.563 Nv 2 = 14.897 1.382 = 13.515 Nv 3 = 14.897 1.29 = 13.67 Nv 4 = 14.897 2.25 = 12.872 Ng 2 = 14.897 2.47 = 12.85 Ng 3 = 14.897 2.162 = 12.735 Ng 4 = 14.897 2.533 = 12.364 Nd 3 = 14.897 2.782 = 12.115 Nd 4 = 14.897 2.99 = 11.97 Xisoblangan balandliklar tegishli kvadrat uchlari yoniga reykadan olingan sanoklar ostiga yozib chikiladi. Nivelirlash jurnali kora tushda rasmiylashtiriladi (shakl 1). 2. Kurilish maydonining topografik planini tuzish. Yuzani kvadratga bulib nivelirlash natijalari buyicha maydonning topografik planini tuzish uchun 11 formatli vatman kogoziga berilgan masshtab buyicha kvadratlar turi chiziladi. Xar bir kvadrat uchun yoniga uning santimetrgacha yaxlitlanib olingan shartli baladligi yozib chikiladi. Sungra planda joyning relyefi balandlik kesimi.25 m ga teng bulgan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontallar analitik va grafik usulda utkazilishi mumkin. Kuyida grafik interpolyasiya usullaridan birini kurib chikamiz. Shaffof kogoz varagida (kalka) bir biridan ixtiyoriy masofada joylashgan (odatda 5mm) parallel chiziklar chiziladi. Bu chiziklar gorizontallar balandlik 9

12, 12,25 12,5 12,75 13, kesimi.25 ga koldiksiz bulinadigan balandlik kiymatlarining eng kichigidan boshlab to eng kattasigacha yozilib chikiladi. Masalamizda, eng kichik balandlik kiymati 11.75 m, eng kattasi 15. m ga teng. Kvadratlar turining a 1 a 2 tomonini interpolyasiya kilish uchun shaffof kogozda tayyorlangan paletka planga shunday kuyiladiki, kvadratlar uchuning biri, masalan, a 2, 12.75 va 13. balandlikdagi parallel chiziklar orasida uz balandligi 12.91ga mos keluvchi xolatni egallasin. Paletkaning shu turishida a 2 nukta ustida sirkul ulchagich bilan ushlab turilib paletka igna atrofida a 1 nukta xam uz balandligi 12. 31 ga mos xolatni (12.25 va 12.5 balandlikdagi chiziklar orasida) egallamaguncha aylantiriladi (shakl 2). Paletkaning shu xolatida a 1 a 2 tomoni bilan balandliklari 12.5 va 12.75 m bulgan parallel chiziklari kesishgan nuktalar sirkul uchi bilan planda teshib belgilanadi va tegishli balandlik kiymatlari kalam bilan yoziladi. Shu tarika kvadratlar turining kolgan tomonlari va diagonallari interpolyasiya kilanadi. Sungra bir xil balandlikka ega bulgan nuktalar ravon chiziklar bilan tutashtirilib gorizontallar xosil kilinadi. Joy tafsilotlari berilgan masshtab buyicha kroki ma lumotlariga asosan planga tushiriladi (5 betga karang). Tafsilotlar kvadratlar turi uchlariga nisbatan s yomka kilingan, shuning uchun ularni planga tushirish shu uchlardan ulchanib bajariladi. 1 2 12,31 12,91 Shakl 2. Talabaning variantiga asosan 1 jadvaldan olingan 1, 2 va 3 konturlar tafsilotlari tegishli «shartli belgilar» bilan ifodalanadi. Planni rasmiylashtirish. Kalamda tayyorlangan plan elementlari tegishli rangdagi tushlar bilan rasmiylashtiriladi. Kvadratlar turi kuk, ularning uchlari balandliklari esa kora rangdagi tush bilan ifodalanadi. Planga tushirilgan xamma konturlar va joy relyefi «shartli belgilar» talablariga asoslangan xolda rasmiylashtiriladi. Plandagi tafsilotlarning shartli belgilari, ularning shakli, ulchami va joylashish tartibiga aloxida rioya kilingan xolda ifodalanishi zarur. 1

Joy relyefining shartli belgisi gorizontallar.1 mm kalinlikdagi chiziklar bilan malla yoki jigarrang tushda ifodalanadi. Relyef kesimi balandligining turtlanganligiga (1 m) teng bulgan gorizontallar balandliklari gorizontal yunalishi buylab son kiymati joyning nishabiga karatib yoziladi. gorizontallar balandliklari xam malla yoki jigarrang tushda kursatiladi. Relyef kesimi balandligiga un karra balandlikka ega bulgan gorizontallar 2.5 marotaba kalinlatib ifodalanadi. Planning shimoliy ramkasi yukorisida uning nomi yoziladi; janubiy ramkasining pastida planning sonli masshtabi va relyef kesimi balandligi kursatiladi. Planni rasmiylashtirish berilgan namunada kursatilgan. 3. Vertikal planirovka loyixasini tuzish. Joyni vertikal planirovka kilishdan maksad axoli va sanoat inshoatlarini kurish va obodonlashtirish extiyojlari uchun mavjud topografik yuzani kuyilgan vazifaga mos xolda uzlashtirishdan iborat. Mavjud topografik yuzani uzgartirish loyixaviy gorizontal yoki nishab tekisliklar buyicha amalga oshiriladi. Misolimizda loyixaviy yuza kilib gorizontal tekislik kabul kilingan. Masalani yechish uchun yuzani kvadratlarga bulib nivelirlash natijasida xisoblab topilgan kvadrat uchlarining balandliklaridan foydalaniladi. a) 11 formatli chizma kogozi varagida kvadratlar turi chizilib, uning uchlarining balandliklari santimetrgacha yaxlitlanib yoziladi. Maydonni gorizontal tekislashning loyixaviy balandligi kilib kvadrat uchlari balandliklarining urta arifmetik kiymati kabul kilinadi va kuyidagi formula yordamida xisoblanadi. N 1 + 2 N 2 + 3 N 3 + 4 N 4 N l = ; (1) 4 n bu yerda: N 1 fakat bir kvadratga tegishli uchlar balandliklarining yigindisi; N 2, N 3, N 4 ikki, uch va turt kvadratlarga tegishli uchlar balandliklarining yigindisi; h kvadratlar soni. Agar kvadratlar turida uchta kvadratga tegishli uchlar, ya ni balandliklar bulmasa, (1) formula kuyidagi kurinishda yoziladi. N 1 + 2 N 2 + 4 N 4 N l = ; (2) 4 n Bizning misolimizda N l kuyidagicha aniklanadi: N 1 = Na 1 +Na 4 +Nv 1 +Ng 2 +Nd 3 +Nd 4 = 12.31+14.78+12.56+ +12.85+12.12+11.91 = 616.53. N 2 = Na 2 +Na 3 +Nb 1 +Nb 4 +Nv 4 +Ng 4 = 12.91+14.35+12.4+ 11

+14.22+12.87+12.36 = 619.118. N 3 = Nb 2 +Ng 3 = 13.52+12.14 = 26.26. N 4 = Nb 2 +Nb 3 +Nv 3 = 13.97+14.74+13.61 = 311.92. n = 9. Topilgan kattaliklarni (1) ga kuyib, gorizontal tekislikning loyixaviy balandligini xisoblaymiz. 616.53+2x619.11+3x26.26+4x311.92 N l = = 13,37 4 9 Aniklangan loyixaviy balandlik kvadratlar turi uchlarining xakikiy balandliklari tagiga yozilib chikiladi (ishchi balandliklarni xisoblash jadvaliga karalsin). B) Kvadrat turi uchlarining loyixaviy N l va xakikiy N x balandliklardan foydalanib, ularning ishchi balandliklari kuyidagi formula buyicha xisoblanadi: h i = H l N xi h a1 =N l N a1 =13.37 12.31=+1.6; h v2 =13.37 13.52=.15; h a2 =13.37 12.91=+.46; h b3 =13.37 13.61=.24; h a3 =13.37 14.35=.98; h b4 =13.37 12.87=+.5; h a4 =13.37 14.78= 1.41; h g2 =13.37 12.85=+.52; h b1 =13.37 12.4=+.97; h g3 =13.37 12.74=+.63; h b2 =13.37 13.57=.2; h g4 =13.37 12.36=+1.1; h b3 =13.37 14.74= 1.37; h d3 =13.37 12.12=+1.25; h b4 =13.37 14.22=.85; h d4 =13.37 11.91=+1.46. h v1 =13.37 12.56=+.81; Ishchi balandliklarning kiymatlari tegishli kvadrat uchlari yoniga yoziladi (ishchi balandliklarini xisoblash va yer ishlari kartogrammasi jadvaliga karalsin). V) Nol ishlari chizigining xolati aniklanadi (maydonning loyixaviy tekisligi bilan mavjud topografik yuza tekisligining kesishgan chizigi). Buning uchun berilgan masshtab buyicha kvadratlar turi yasaladi va uning uchlariga tegishli ishchi balandliklar yoziladi. Dastlab kvadrat uchlarining ishchi balandliklari karama karshi ishoraga ega bulgan tomonlarda nol ishli nuktalarning urni aniklanadi. Kvadrat tomonining nol ishli nuktalar urni l va l kesmalar kiymati buyicha kuyidagi formulalar yordamida aniklanadi. D h 1 d h 2 l = ; l = ; h 1 + h 2 h 1 + h 2 bu yerda: d kvadrat tomonining uzunligi; h 1 va h 2 tomon uchlari ishchi balandliklarining absolyut kiymatlari; l ishchi balandligi h 1 ga teng bulgan kvadrat uchi bilan nol ishli nukta orasidagi kesma uzunligi; l ishchi balandligi h 2 ga teng bulgan kvadrat uchi bilan nol 12

ishli nukta orasidagi kesma uzunligi. Ya ni l va l kesmalar uzunliklari yigindisi kvadrat tomonining umumiy uzunligi d ga teng bulishi kerak. Masalan, kurilayotgan misolimizda kvadratlar turining a 2 a 3 tomonida nol ishli nukta urnini aniklash kuyidagi tartibda bajariladi:.46x2m.98x2m l = = 6,39 m ; l = = 13,61 m..46+.98.46+98 Tekshirish: l + l = 6.39+13.61=2.m. Xisoblangan l kesma uzunligini a 2 uchidan a 3 uchi yunalishi yoki l kesma uzunligini a 3 uchidan a 2 uchi yunalishi buylab plan masshtabida ulchab kuyib nol ishli nukta urnini aniklaymiz (yer ishlari kartogrammasi jadvaliga karalsin). Xuddi shu tartibda ishchi balandliklari karama karshi ishoraga ega bulgan xamma tomonlarda nol ishli nuktalar urni aniklanib chikiladi va ular uzaro tutashtirilib, nol ishlari chizigining xolati xosil kilinadi. Tuprok (yer) ishlari xajmini uchburchakli prizmalar usuli bilan xisoblash. Yer ishlari xajmini xisoblashda tuprok kutarmasi va uyilmasi aloxida xisoblanib, yer ishlari xajmini xisoblash vedomostigi yoziladi. Buning uchun dastlab nol ishlari chizigi bilan kesishgan kvadratlar uchburchakli shakllarga bulinadi va xosil bulgan shakllar va tulik kvadratlar bir tartibda rakamlab chikiladi (yer ishlari kartogrammasi jadvaliga karalsin). Nol ishlari chizigi bilan kesishmagan tulik kvadratlarda yer ishlari xajmi kuyidagi formula yordamida xisoblanadi: h I V = S h ur = d 2, I = 1,2,3,4, 4 bu yerda: S kvadrat yuzasi; d kvadrat tomoni uzunligi; h ur = h I / 4 urtacha ishchi balandlik; h i shu kvadrat uchlari ishchi balandliklarining yigindisi. Masalan, 9 tartib rakamli shakl uchun yer ishlari xajmi kuyidagicha xisoblanadi: Kvadrat yuzasi S=d 2 =2 2 =4m 2. Urtacha ishchi balandlik:.98+1.41+1.37+.85 4.65 h ur = = = 1,15 m. 4 4 13

Kutarma xajmi: V=Sh ur = 4m 2 1.15m = 46.m 3. Asosi uchburchakdan iborat yer prizmasining xajmi kuyidagicha xisoblanadi: h I V=S h ur = S, I = 1, 2, 3. 3 bu yerda: S = uchburchak yuzasi; h ur = h i / 3 urtacha ishchi balandlik. Misolimizdagi 1, 2, 3, 4 rakamli turtta uchburchakli yer prizmalaridan iborat kvadratning tuprok ishlari xajmini xisoblash tartibini kurib chikamiz: h I 2 13.94 (1.6+.46+) V 1 = S 1 = = =139,4,51 = 71,9 m 3 ; 3 2 3 h I 2 2 (1.6+.97+) V 2 = S 2 = = =2,68 = 136, m 3 ; 3 2 3 h I 16.58 6.6 (.97++) V 3 = S 3 = = =5,24,32 = 16,8 m 3 ; 3 2 3 h I 3.24 6.6 (.2++) V 4 = S 4 = = =1,36 (,7) =,72 m 3 ; 3 2 3 Tulik kvadratni tashkil etuvchi uchburchakli prizmalarning yer ishlari xisoblangandan sung ularning maydon yuzasi tekshirib kuriladi, ya ni kvadratni tashkil etuvchi uchburchak yuzalarining yigindisi shu kvadrat yuzasiga 4 m 2 ga teng bulishi kerak. Misolimizdagi kvadrat uchun tekshirish kuyidagicha: S i =S 1 +S 2 +S 3 +S 4 =139.4+2.+5.24+1.36=4m 2. Shu tarzda kolgan jami shakllarning yer ishlari xajmi ularning yuzalarini tekshirish bilan birgalikda xisoblanadi va vedomostga yoziladi. Xisoblash yakunida uning natijalari maydon yuzasi, kutarma V k va uyilmalar V u xajmlari buyicha tekshirib kuriladi. Aloxida uchastkaning umumiy yuzasiga teng bulishi kerak, ya ni: S=n d 2 = S i ; I = 1, 2, 3,,k bu yerda: k shakllar soni; n kvadratlar soni. 14

Misolimizda: S = 9 4m 2 = 36m 2. Yer ishlari kutarma va uyilma xajmlarining balansi (tengligi) tekshiriladi. V= V k V y xatolik umumiy yer ishlari xajmining 2% dan oshmasligi kerak, ya ni: V 1 % D = V% = 2%. V k + V y Misolimizda: V k = 11.79 m 3 ; V u =192.86 m 3 ; V =11.79 192.86 = 7.93 m 3 ; 7.93 1% D = V% = =,4 % < 2%. 2193.65 Ko tarma va o yilmalar xajmi xamda tekshirish natijalari yer ishlari xajmini xisoblash vedomosti ostida keltiriladi. D) yer ishlari kartogrammasi rasmiylashtiriladi. Kartogrammada kvadratlar turi va nol ishli nuktalarigacha bulgan masofalar kora, kvadratlarni uchburchakli shakllarga buluvchi chiziklar kora punktir, ishchi balandliklar xavorang, nol ishlari chizigi kizil, kutarma tuk sarik, uyilma esa och kuk tushda kursatiladi. Yer ishlari xajmini oddiy usulda xisoblash. Oddiy usul bilan yer ishlarining xajmi kvadrat uchlarini ishchi balandliklarining ishoralari va nol ishlari chizigining xolatiga karab kuyidagicha xisoblanadi: a) Bir xil ishorali ishchi balandliklarga ega bulgan shakl (1 chizma ). +h 2 +h 3 V kv =,25d 2 (h 1 +h 2 +h 3 +h 4 ). +h 1 +h 4 1 chizma Misolimizdagi 5 shakl uchun: V kv =.25 4 [(.98) + ( 1.41) + ( 1.37) + (.85)] = 46m 3. B) Kvadratni nol ishlari chizigi kesganda xosil bulgan trapesiadal shakllar (2 chizma). +h 2 a 1 b 1 h 3 h 1 +h 2 a + a 1 h 1 +h 2 V T1 = S T1 = d ( ); V T1 4 2 4 V T2 h 3 +h 4 b + b 1 h 3 +h 4 + h 1 h 4 V T2 = S T2 = d ( ); a b 4 2 4 15

2 chizma. Misolimizdagi 6 va 7 trapesiadal shakllar uchun: 16,58 + 16,88,97 +,81 V 6 = 2 ( ) = + 147,22 m 3 ; 4 4 3,42 + 3,12 (,2) +(,15) V 7 = 2 = 5,89 m 3 ; 4 4 v) Bir ishorasi bilan fark kiluvchi ishchi balandli shakllar (3 chizma). +h 2 +h 3 V B = ( d 2 v s / 2) (h 1 + h 2 + h 3 ) / 5; V = S h 4 /3 = v s h 4 / 6. V Б c Misolimizda 1 va 2 shakllar uchun: +h 1 V h 4 V B =(4 6,6 3,42/2) (,97+1,6+,46)/5=194,82m 3 ; v V = 6,6 3,42 (,2) / 6 =,72 m 3 3 chizma. g) Kvadrat diagonallari bo ylab bir xil ishoraga ega bo lgan shakllar: +h 2 +h 3 h 1 + h 3 h 1 + h 3 V 1 V О.Б +h 1 V 2 h 4 4 chizma V O.B. = S O.B. = [ d 2 (S 1 + S 1 )]. 6 6 Keltirilgan formulalarda: d kvadrat tomoni uzunligi; h 1,h 2,h 3 va h 4 ishchi balandliklar; V xajm (kv kvadrat, uchburchak, t trapesiya, B beshburchak, O.B. oltiburchak). Ishchi balandliklarning ishorasi xajmning turini aniklaydi, ya ni «+» kutarma; uyilma. Xisoblangan yer ishlari xajmining xatolik cheki (debalans) kuyidagi formula buyicha aniklanadi: V 1 % D = 5 %. V k + V y Ko yida «Kroki», «Nivelirlash jurnali», «Kurilish maydoning plani», «Ishchi balandliklarni xisoblash», «Yer ishlari kartogramma»sini tuzish va «Yer ishlari xajmini xisoblash vedomosti»ning namunalari keltirilgan. 16

KROKI R r 1 2 3 4 а 8.2 uzumzor б 6.3 7.1 4.1 yaylov в 13.7 14. 4. shudgor 11. G d 17

NIVELIRLASh JURNALI. 2584 1987 545 118 12.313 12.91 14.332 14.779 2493 12.44 1326 13.571 156 14.741 681 14.216 AG = 14.897 2334 1382 12.563 13.515 129 13.67 225 12.872 247 2162 12.85 12.735 2533 12.361 2782 299 12.115 11.97 18

KURILISh MAYDONINING PLANI 12.31 12.91 14.35 14.78 $ $ $ ^ ^ ^ ^ $ $ ^ ^ ^ ^ ^ $ $ $ ^ ^ ^ ^ $ $ ^ ^ ^ ^ ^ 12.4 ^ 13.57 ^ 14.74 ^ 14.22 $ ^ ^ 12.56 ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 13.52 ^ shudgor ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ 13.61 ^ ^ ^ ^ ^ 12.87 12.85 12.74 12.36 12.12 11.91 Masshtab 1 : 5 gorizontallar kesim balandligi.25 m. IShChI BALANDLIKLARNI XISOBLASh. 19

+1.6 12.31 +.46 12.91.98 14.35 1.41 14.78 13.37 13.37 13.37 13.37 +.97 12.4.2 13.37 13.57 1.37 13.37 14.74.85 13.37 14.22 13.37 +.81 12.56.15 13.37 13.52.24 13.37 13.61 +.5 13.37 12.87 13.37 +.52 12.85 +.63 13.37 12.74 +1.1 13.37 12.36 13.37 +1.25 12.12 +1.46 11.91 13.37 13.37 N 1 + 2 N 2 + 3 N 3 + 4 N 4 N l = = 13.37 4 n 2

15,52 4,48 6,6 14,48 5,52 7,41 12,59 13,94 YeR IShLARI KARTOGRAMMASI (oddiy usul) + 1,6 +,46,98 1,41 6,39 13,61 +,97,2 16,58 3,42,15 +,81 16,88 3,12 11 1,37,85,24 6,49 13,51 13 +,5 +,52 12 14 +,63 +1,1 15 +1,46 +1,25 21

Shakllar t/r YeR IShLARI XAJMINI XISOBLASh VEDOMOSTI (oddiy usul) Shakllar yuzasi, m 2 O rtacha ishchi balandlik, m O yilma xajmi, m 3 Ko tarma xajmi, + m 3 1 384,64 +,5 194,82 2 1,36,7,72 3 44,54 +,15 6,68 4 355,46,15 181,28 5 4 1,15 46 6 334,6 +,44 147,22 7 65,4,9 5,89 8 4,49 196 9 349,95,49 171,48 1 5,5 +,17 8,51 11 1,1 1 12 3 +,29 87 13 17,91,8 1,43 14 382,9 +,43 164,3 15 4 + 1,9 436 V o = 144,53 V k = 126,8 V = V k V y = 126,8 144,53 = 17,73 m 3 ; V = V k + V y = 126,8 + 144,53 = 271,33 m 3 ; V 1 % 17,73 1 % D = = =,8 % 5%. V 271,33 22

15,52 4,48 6,6 14,48 5,52 7,41 12,59 13,94 YeR IShLARI KARTOGRAMMASI (uchburchakli prizmalar usuli) + 1,6 +,46,98 1,41 6,39 13,61 +,97 16,58 3,42 12 11 +,81 13 16,88 3,12,2,15 19 14 21 +,52 22 2 1,37,85 16 15 17,24 18 6,49 13,51 24 23 25 +,63 26 +,5 +1,1 27 +1,46 +1,25 23

Kvadratlar t/r Shakllar t/r Shakllar yuzasi, m 2 O rtacha ishchi balandlik,m Ko tarma xajmi, (+) m 3 O yilma xajmi, ( ) m 3 Kvadratlar t/r Shakllar t/r Shakllar yuzasi, m 2 O rtacha ishchi balandlik,m Ko tarma xajmi, (+) m 3 O yilma xajmi, ( ) m 3 YeR IShLARI XAJMINI XISOBLASh VEDOMOSTI (uchburchakli prizmalar usuli) 1 2 1 2 3 4 5 6 7 8 139,4 2, 5,24 1,36 44,54 94,86 2, 6,6 3 9 4, 4 1 11 12 13 165,8 168,8 34,2 31,2 5 14 4, +,51 +,68 +,32,7 +,15,33,78,53 71,9 136, 16,8 6,68,72 31,3 156, 32,12 1,15 46, 8 +,59 +,27,7,12 97,82 45,58 2,39 3,74 6 7 15 16 17 18 19 2 21 22 23 24 26 26 64,9 2, 85,4 5,5 44,8 55,2 144,8 155,2 17,91 37,29 2, 144,8,49 196 9 27 4,,54,74,28 +,17 8,51,13,8 +,21 +,38,8 +,17 +,,5 +,55 3,41 58,98 6,34 1, 79,64 +1,9 436 35,4 148, 23,81 5,82 4,42 1,48 V k = 11,79 m 3 V u = 192,82 m 3 V = V k V o = 7,93 m 3 V = V k + V o = 2193,61 m 3 V 7,93 D = = 1 % =,4 % 2% V 2193,61 24

NAZORAT TOPShIRIGI 6. Taxeometr s yomkasining planini tuzish. 14-soat Bu nazorat topshirigini bajarish uchun avvalo adabiyotlardan kuyidagi masalalarni urganish zarur: taxeometr s yomkasining moxiyati; taxeometr s yomkasida kullaniladigan asboblar; taxeometr yulining maksadi; taxeometr yulini barpo kilishda bajariladigan ulchash ishlari; taxeometr s yomkasi; kroki; dala ishlarini nazorat kilish; taxeometr s yomkasining planini tuzishda bajariladigan xisoblash va grafik ishlar. Xisoblash uchun formulalar. Teodolit taxeometr vertikal doirasining nol o rnini (no ) aniklash formulasi: R + L + 36 NO =. (1) 2 Kiyalik burchagini xisoblab topish formulalari: ν = R NO (2) ν = NO L, bu yerda: R vertikal doiraning ung xolatida olingan sanok; L vertikal doiraning chap xolatida olingan sanok. Joydagi ikki nukta orasidagi nisbiy balandlikni (h) trigonometrik nivelirlash natijalaridan foydalanib, kuyidagi formula yordamida aniklash mumkin: h = 1/ 2 D sin 2 ν + i v, (3) bu yerda: D dalnomer bilan ulchangan kiya masofa; ν chizikning kiyalik burchagi; i asbob balandligi; v kuzatish balandligi. Taxeometr yulining chekli xatosini xisoblab topish formulasi: 25

,4 D f h x.cheki = (sm), (4) n bu yerda: D taxeometr yuli tomonlari uzunligining yigindisi; n taxeometr yuli tomonlarining soni. Taxeometrik s yomkaning dala sharoitida olingan natijalari (jadval 1 va 2), boщlangich tomonning direksion burchagi, taxeometrik yuldagi boshlangich va oxirgi nuktalarning balandligi (jadval 4) va kroki (shakl 1) dan foydalanib gorizontallar kesim balandligi.5 m va masshtabi 1: 5 bulgan plan tuzilsin. Taxeometrik yulni barpo kilishdagi o lchash jurnali. Jadval 1. Stansiya va i PP41 1.48 1 1.45 2 1.45 PP38 1.45 Kuzatish nuktalari PP 14 1 PP 14 1 PP 41 2 PP 41 2 1 PP 38 1 PP 38 2 PP 21 2 PP 21 Gorizontal doira sanoklar! 26! 69 9! 275 9!! 89 54! 145 21! 235 15!! 215 3! 287 5! 142 53!! 192 44! 166 5! 358 5! xolati Dch Kuzatish balandligi V Du 1 2. Dch PP 41 2. Du 2 2. Dch 1 2. Du PP 38 2. Dch 2 2. Du Vertikal doira sanoklar xolati Dch 56! 359 4.5! Du 358 37! Dch 1 24! Du 358 45.5! Dch 1 17! Du 5! 359 1! 2 32! 357 28! Dch Du Dch Du 357 5! Dch 2 55! Du Reykadan olingan sanoklar l kora l kizil, sm 129. 64.5 128.9 64.6 141.2 7.4 141. 7.5 16. 8. 16.2 79.9 26

Kuzatish Nuktalari Kiyalik Burchagi, Gorizontal kuyilish, d=dcos, m D h 1 = sin2,m h=h 1 +i, m Taxeometr s yomkasining jurnali. Gorizontal doira Sanoklar Vertikal doira l, sm i -V Jadval 2. N,m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 ST.1! st.pp 41; Du; Nu=! ; N=164.34 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 St.1 23 2! 144 55 12 25 129 15 164 1 281 35 242 23 5 14 3 12 25 72 5 266 5 15! 359 24 358 48 359 46 359 53 359 14 359 43 359 54 359 45 359 44 359 34 359 32 36.5 81. 68.5 18. 118.5 7.5 123. 124. 127.5 116. 149.5 142. 1.52 1.52 1.52 + 15! 36 1 12 14 7 46 17 6 15 16 26 28 36.5 81. 56.5 18. 118.5 7.5 123. 124. 127. 116. 149.5 142. +.15.85 1.43.44.23.94.6.21.56.54 1.14 1.15 +.15.85 1.43.44 1.75.94 2.12 1.73.56.54 1.14 1.15 164.49 163.49 162.91 163.9 162.59 163.4 162.22 162.61 163.78 163.8 163.2 163.19 St. I ; DU; NO = 1 1 ; N =161, 78 27

St.PP41 13 14 15 16 17 18 19 2 St.PP41 St. 1. 21 22 23 24 25 St.1.! 49 4! 282 5 278 1 188 28 3 15 3 165 45 246 3 1! 69 3! 114 3 18 166 45 137! 1 15! 358 13 358 3 357 51 358 59 359 28 358 11 359 42 359 25! 23 18 2 9 2 68, 68,5 81, 114, 131, 79, 18, 17, St. II ; DCh; NO = ; N = 66,5 125, 147,5 82, 14,,55,55 St.II 26 27 28 29 3 31 32 33 34 35 36 37 38 St.II! 214 3! 281 3 275 2 24 3 222 3 241 25 256 193 72 2 99 116 45 157 5 1 1 52! 357 12 359 18 359 55 1 14 1 2 26 1 3 357 33 357 41 358 42 12 St.PP 38; DCh; NO = ; N = 11, 53, 62, 132, 62, 14, 12, 83, 92, 137, 77, 15, 132, 1,55 1,55 28

Taxeometr syemkasining krokisi I PP 41 14 15 utlok utlok 13 urmon 11 14 utlok 22 PP 41 1 15 I 3 kuchatzor 18 12 2 butazor 7 1 4 2 28 17 16 19 8 utlok 5 9 29

I 35 II 36 37 II 18 19 tomorka butazor 25 13 12 27 butazor 23 29 28 shudgor 22 33 3 shudgor 24 25 32 ayvon Shakl 1. 3 34 38 TOPShIRIKNI IShLASh UChUN KURSATMA. I. Taxeometr yulining jurnallarini tuldirish va yul nuktalarining balandliklarini xisoblash. 1. Jadval 1 dan foydalanib, texeometr yo lining burilish burchaklari xisoblansin. Natijalar 3 jadvalning 2 grafasiga yozilsin.. 2. Boshlangich tomon PP 14 PP 41 ning direksion burchagini variant bo yicha jadval 4 dan aniklab, kolgan tomonlarning direksion burchaklari xisoblansin. Olingan natijalar, Z jadvalning 3 grafasiga yozilsin. 3. Xar bir stansiya uchun NO xamda yo lning xar bir tomoni uchun to gri va teskari yo nalishda kiyalik burchagi ν (1) va (2) formulalardan foydalanib topilsin. 4. Jadval 1 dagi reykaning kizil tomonidan olingan dalnomer sanoklarini reykaning kora tomoni bo laklariga aylantirib, o rtacha dalnomer sanogi l o rt aniklansin. Buning uchun reyka tomonlarining bo lak kiymatlari t kora = 1 sm, t kizil = 2 sm deb kabul kilinsin. 5. Yo l tomonlarining uzunligi kuyidagi formula yordamida aniklansin. D = l o rt S Dalnomer koeffisiyenti olinsin. S jadval 4 dan variant tartib rakamiga asosan 3

Nuktalarning t/r Yo lning buri lish burchagi Tomonlarning direksion burchagi Rumblar Gorizontal kuyilish Tuzatilgan nisbiy balandlik Yo l nuktalari ning balandligi 6. Tomonlarning gorizontal kuyilishi d keltirilayotgan d =D cos 2 ν formulasi bilan xisoblansin. Olingan natijalar jadval 3 ning 5 grafasiga,1 m ga ixchamlanib yozilsin. 7. Taxeometr yo lining to gri, teskari va o rtacha nisbiy balandliklari (3) formula bilan topilsin (jadval 3, grafalar 6, 7, 8). Natijalar,1 m ga ixchamlansin. O rtacha nisbiy balandlikning ishorasi kilib, to gri nisbiy balandlikning ishorasi kabul kilinadi. Nisbiy balandliklarni turli avtorlar tomonidan tuzilgan taxeometrik jadvallardan foydalanib, xisoblash mumkin. Masalan: A.S.Nikulin, Taxeometricheskiye tablisы. «Nedra», 1973. Jadvaldan foydalanish tartibi tushuntirish kismida berilgan. Agarda yukorida eslatib o tilgan jadvallar bo lmasa, nisbiy balandliklarni kiskartirib keltirilgan jadval 5 dan foydalanib, xisoblash mumkin. 8. Taxeometr yo lining balandlik xatosi va xato cheki aniklansin. Yo lning nisbiy balandiklari tenglashtirilsin va nuktaning balandligi xisoblanib, jadval 3 ning 1 grafasiga yozilsin. Yo lning boshlangich PP 41 va oxirgi PP 38 nuktalarining balandliklari variantning tartib rakami bo yicha jadval 4 dan tanlab olinsin. Taxeometr yo li nuktalarining balandliklarini xisoblash vedomosti Jadval 3. Nisbiy balandlik To gri ± h to gri Teskari ± h tesk O rtacha ± h o rt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 PP14 5 1! PP41 26! shsh k : +2 164,34 31 1! 31 1! 129, 2,61 +2,56 2,58 2,56 1 +3 161,78 141, +2,55 2,54 +2,57 +2,6 31

2 +4 164,38 159,7 7,62 +7,58 7,6 7,56 PP38 156,82 h o rt = 7,61 h = h o rt (N PP38 N PP41 ) = 7,61 (156,82 164,34) =,9 m; D 43 h x.cheki =,4 =,4 = 1,1 sm =,1 m. n 3 II. Taxeometr s yomkasining jurnalini to ldirish. 1. Kuzatish nuktalarining kiyalik burchaklari xisoblanib, jadval 2 ning 6 grafasiga yozilsin. 2. Kuzatish nuktalarigacha bo lgan masofa D aniklansin, bu paytda dalnomer koeffisiyenti 1 deb kabul kilinsin, olingan gorizontal kuyilish d jadval 2 ning 7 grafasiga yozilsin. 3. Kuzatish nuktalarining nisbiy balandliklari kiskartirilib, berilgan taxeometrik jadvaldan (jadval 5) foydalanib xisoblansin, olingan natijalar jadval 2 ning 8 grafasiga yozilsin. 4. Kuzatish nuktalarining oxirgi nisbiy balandliklari asbob balandligi i va kuzatish balandligi v xisobga olinib topilsin va jadval 2 ning 9 grafasiga yozilsin. 5. Kuzatish nuktalarining balandliklari xisoblansin. Kuzatish nuktalarining balandligi teng stansiyaning balandligiga ko shilgan kuzatish nuktalarining nisbiy balandliklari. Topilgan balandlik jurnalning 1 grafasiga yoziladi. jadval 2 da misol tarikasida 1 ta stansiyada (st. PP 41) xisoblash natijalari berilgan. Stansiyaning balandligi jadval 3 dan olinadi. III. Taxeometr s yomkasining planini chizish 4. Vatman kogozida taxeometr yo li, uning rumbi va tomon uzunligiga asoslanib, 1:2 masshtabda utkazilsin. Topilgan taxeometr yo lining nuktalari to gri keladigan shartli belgi bilan belgilansin va uning o ng tomonidan gorizontal xolatda nukta rakami (suratida) va uning balandligi (maxrajida) yozilsin. 5. Kuzatish nuktalari planga transportr yordamida tushirilsin. Xar kaysi nuktaning o ng tomonidan gorizontal chizikcha o tkazilib, uning suratida nukta rakami va maxrajida balandligi,1 metrgacha ixchamlanib yozib borilsin. 6. Krokidan foydalanib, (shakl 1) tafsilotlar o tkazilsin. 4. Nukta balandliklaridan foydalanib, planda kesim balandligi,5 m bo lgan gorizontallar o tkazilsin. Buning uchun krokidan foydalanib, planda yo nalish belgilanadi, bu yo nalish bo yicha grafik interpolyasiya bajariladi 32

(krokidagi strelka yo nalishlari bo yicha plandagi nuktalar to gri chizik bilan tutashtiriladi). Interpolyasiyani millimetr kogozi yoki kalka yordamida bajarish mumkin. Kalka bo lagida bir biridan ma lum uzoklikda katta bo lmagan parallel gorizontal chiziklar chiziladi (misol uchun,,5 sm dan), nuktalarning eng kichik va eng katta balandliklari e tiborga olinib, chizilgan chiziklarning pastkisidan yukoriga karatib gorizontallarning balandliklari yozib boriladi. So ngra balandligi 163,49 m va 164,49 m bo lgan 2 va 1 nuktalarning tomoni ustiga kalka shunday kuyiladiki, nuktalardan bittasi misol uchun ikkinchi nukta ustiga 163, va 163,5 balandlikdagi parallel chiziklar orasidagi 163,49 m balandlikdagi nukta to gri kelsin. Shu turishda 1 nukta ustiga 164, va 164,5 balandlikdagi parallel chiziklar orasidagi 164,49 balandlikdagi nukta to gri kelguncha kalka buriladi. Kalkani shu vaziyatda tutib, undagi 163, m va 163,5 m balandlikdagi parallel chiziklarning plandagi 2 nukta bilan 1 nuktani tutashtiruvchi chiziklari bilan tutashuv m va n nuktalarini kalam uchi bilan bosib o rinlari planga tushiriladi. So ngra kalka olinib, nukta o rni kalam bilan belgilanadi. Bu tutashtirilgan nuktalar 2 1 tomonidagi 163,5 va 164, m balndlikdagi gorizontallar o tadigan nuktalar bo ladi (shakl 2). Boshka tomonlar xam shu tartib interpolyasiya kilinadi. 165, 7. 164,5 n 164,49 164, m 163,5 2 163,49 163, Shakl 2. Planda interpolyasiya kilib belgilangan nuktalar sillik chiziklar bilan tutushtirilib, gorizontallar o tkaziladi. 8. Plan, 1 : 5 1 : 5 masshtabli topografik planlarning shartli belgilari talablari asosida tush bilan chiziladi. Planni rasmiylashtirish uchun kuyidagi rangli tushlar kerak bo ladi: jigar rang (malla) gorizontallar o tkazish va uning yozuvlari uchun; kora boshka barcha elementlar uchun. Jadval 4. Variantlarning t/r Koeffisiyent S 33 Tomonlarning direksion burchagi PP14 PP41 Nuktalarning balandliklari, m PP 41 PP 38 1 2 3 4 5 1 13,5 15 15! 164,34 156,82 2 11,5 92 29 137,52 129,84 3 12,15 74 12 141,14 133,3 4 12,95 52 19 128,16 12,4 5 13,75 17 15 139, 131,3

6 14,95 154 34 148,21 14,32 7 1,35 179 51 153, 145,44 8 11,3 124 45 156,2 148,38 9 15,35 25 54 161,7 153,75 1 13,2 271 39 157,9 15,11 11 14, 219 42 178,45 17,46 12 15,15 3 16 161,28 153,36 13 15,95 319 19 164,15 156,14 14 11,6 295 1 165,77 157,94 15 12,45 25 5 144,16 136,45 16 13,4 291 25 145,68 137,86 17 11,75 325 24 178,14 17,31 18 14,4 315 35 151,39 143,34 19 11,95 259 51 16, 152,16 2 15,7 189 5 124,98 117, 21 14,65 79 15 162,38 154,31 22 12,7 24 39 187,39 179,65 23 1,55 35 5 165,87 158,29 24 14,25 27 15 183,7 175,68 25 1,8 18 19! 16,41 152,79 Izox: Variant tartib rakami talaba shifrining oxirgi ikkita rakami bo yicha tanlanadi. Shifrlar rakami 26 5 va 51 75 bo lganlarga variant tartib rakamlari 25 va 5 ga kiskartiriladi. Misol uchun 36 shifr uchun variant tartib rakami 36 25=11 bo ladi yoki shifri 54 bo lsa, variant tartib rakami 54 5=4 bo ladi. Kiskartirilgan taxeometrik jadval 1 (1/2 sin 2 ) Jadval 5. grad. min. 1 2 3 4 5 1 cos 2!, 1,74 3,49 5,23 6,96 8,68 2!,6 1,8 3,55 5,28 7,2 8,74 4!,12 1,86 3,6 5,34 7,7 8,8 6!,17 1,92 3,66 5,4 7,13 8,85 8!,23 1,98 3,72 5,46 7,19 8,91 1!,29 2,4 3,78 5,52 7,25 8,97 12!,35 2,9 3,84 5,57 7,3 9,3 14!,41 2,15 3,89 5,63 7,36 9,8 16!,47 2,21 3,95 5,69 7,42 9,14 18!,52 2,27 4,1 5,75 7,48 9,2 2!,58 2,33 4,7 5,8 7,53 9,25 22!,64 2,38 4,13 5,86 7,59 9,31 24!,7 2,44 4,18 5,92 7,65 9,37 26!,76 2,5 4,24 5,98 7,71 9,43 Gradus, Minut,! Masofa, d! 1, 3! 1, 1! 1, 1 3! 99,9 2! 99,9 2 3! 99,8 3! 99,7 3 3! 99,6 4! 99,5 34

28!,81 2,56 4,3 6,4 7,76 9,48 4 3! 99,4 5! 99,2 5 3! 99,1 6! 98,9 3!,87 2,62 4,36 6,9 7,82 9,54 32!,93 2,67 4,42 6,15 7,88 9,6 34!,99 2,73 4,47 6,21 7,94 9,65 36! 1,5 2,79 4,53 6,27 7,99 9,71 38! 1,11 2,85 4,59 6,32 8,5 9,77 4! 1,16 2,91 4,65 6,38 8,11 9,83 42! 1,22 2,97 4,71 6,44 8,17 9,88 44! 1,28 3,2 4,76 6,5 8,22 9,94 46! 1,34 3,8 4,82 6,56 8,28 1, 48! 1,4 3,14 4,88 6,61 8,34 1,5 5! 1,45 3,2 4,94 6,67 8,4 1,11 52! 1,51 3,26 4,96 6,73 8,45 1,17 54! 1,57 3,31 5,5 6,79 8,51 1,22 56! 1,63 3,37 5,11 6,84 8,57 1,28 58! 1,69 3,43 5,17 6,9 8,63 1,34 Jalval 5 kiyalik burchagi uchun dan 5 58! ga tuzilgan xamda nisbiy balandliklar h va gorizontal kuyilishlarning kiymatlari keltirilgan. Misol uchun, kiyalik burchagi = 36! va masofa D =81, m uchun nisbiy balandlikni olish kerak bo lsa, kiskartirilgan jadvaldan olingan 1,5 kiymatni masofa 81, m ning 1 dan bir kiymatiga, ya ni,81 ga ko paytirish kerak. Shunday kilib, izlanayotgan nisbiy balandlik sm gacha ixchamlanib, ( 1,5),81=,85 m bo ladi. Jadvalning oxirida berilgan 1 cos 2 kiymati gorizontal kuyilishni aniklash uchun berilgan. Bizning misolimizda 3! uchun masofa d =1,81=81, m ga teng. Taxeometr s yomkasining PLANI 34 26 32 154,41 153,53 154,2 Masshtab 1: 2 Gorizontallar kesim balandligi,5 m. 3 35 155,49 156,14 29 157, PP 38 28 156,82 157,56 157,48 38 tomorka 16 19 158,44 35

5 63,57 25 163,6 159,92 27 o 17 159,41 o o. 159,42 o o o. o. o o 18 o o 161,2 o o o. o o o. o. 24 161,5. P 164,38 I o o 159,66 22 163,54 8 36 o. o. 4 162,51 163,76 NAZORAT TOPShIRIGI 7 Loyixaviy binoni joyga ko chirishshshsh uchun uning elementlarini xisoblash va ishchi chizmalarini chizish. 14-soat 14. 15 161,78 159,63. o. 21 13 165, 163,24.. o. 11 12 163,19... o.. o. 163,2 7 162,22.. PP41.. o.. o. 1 164,31 164,49 2 TOPShIRIK. o. 1 163,49 163,86 Loyixaviy binoga yakin joylashgan 8,9 yoki 1 geodezik tayanch punktlar orkali kutbiy koordinatalar usulida loyixaviy bino V ning 1 2 nuktalarini joyga ko chirish elementlarini aniklash talab kilinadi. Buning uchun 1 va 2 loyixaviy

nuktalar joyda mavjud bo lgan A va S binolarining burchak nuktalari M va N ning stvorida (to gri chizigida) va ulardan bir xil uzoklikda joylashgan bo lishi kerak (shakl 1). Masalani yechish uchun osma teodolit yo li 9 8 M va 9 1 N yo li o tkazilib, M va N nuktalar geodezik tayanch punktlarga boglangan xamda yo lning yo nalish bo yicha o ng tomondagi gorizontal burchaklar 8 va 1 masofalar d 8, M va d 1, N lar o lchangan. Boglash elementlari, ya ni tayanch punktlar 8, 9 va 1 ning to gri burchakli koordinatalari, V binoning loyixaviy tomon uzunligi d 1,2 lar nazorat topshirigini bajarish uchun berilgan kiymatlar xisoblanadi. Ular birinchi ilovada berilgan. S A M V 1 2 N d 1, N d 8, M 8 37 1 1 8 9 Shakl 1. Binoning joylanishi va M va N nuktalarni geodezik shaxobchalarning tayanch punktlariga boglash sxemasi. Nazorat topshirigini bajarish tartibi. Loyixaviy nuktalar 1 va 2 ni joyga ko chirish uchun uning elementlarini xisoblashni kuyida berilgan kiymatga asosan ko rib chikamiz. Nuktalarni boglash kiymatlari: 8 = 113 31,1! ; d 8, M = 34,6 m; 1 = 216,! ; d 1, N = 54,38 m. Binoning loyixaviy tomon uzunligi: d 1,2 = 7, m. Tayanch punktlarining koordinatalari: Koordinatalar Nuktalar t/r X, m U, m 8 641,5 43,94

9 685,8 445,12 1 729,43 485,45 1. Tayanch shaxobchalardagi 8, 9 va 9, 1 punktlarni tutashtiruvchi yo nalishlarning to gri va teskari direksion burchaklarini aniklash. Buning uchun kuyidagi formuladan foydalanamiz: U j U i U i, j tg r i, j = =, (1) X j X i X i, j bu yerda: r i, j boshlangich va oxirgi nuktalarni tutushtiriruvchi chizikning rumbi; X i, j va U i, j boshlangich va oxirgi nukta koordinatalarining farki. U 9 U 8 + 41,18 tg r 8, 9 = = = +,9449, X 9 X 8 + 43,58 r 8, 9 = sh sh k : 43 22,7!. Rumbdan direksion burchakka o tish jadval 1 da berilgan koordinatalar farkining ishorasiga boglikdir. 8, 9 = 43 22,7!. Yo nalishning teskari direksion burchagi 9, 8 = 43 22,7! + 18 = 223 22,7!. Xuddi shuningdek, kuyidagilarni aniklaymiz: U 1 U 9 + 4,33 tg r 9, 1 = = = +,994, X 1 X 9 + 44,35 Chorak larning t/r r 9,1 = sh sh k : 42 16,9!, 9,1 = 42 16,9!, 1, 9 = 222 16,9!. Direk sion burchaklar oraligi, Rumblar nomi, r Koordinata farklarining ishorasi Jadval 1. Koordinata farklari X va U larning ishoralariga nisbatan direksion burchak bilan rumbning r ning boglikligi X U I α 9 sh sh k + + α r = II 9 α 18 j sh k + α + r = 18 III 18 α 27 j g α r = 18 IV 27 α 36 sh g + α + r = 36 38

2. M va N nuktalarning koordinatalarini aniklash. Geodezik shaxobchalarning tayanch punktlari 8 va 1 dan mavjud binolarning burchagidagi M va N nuktalarga osma teodolit yo li o tkazilgan. M va N nuktalarning koordinatalarini aloxida to gri geodezik masala yechish yo li bilan topamiz. M nuktani koordinatasini xisoblashni misolda ko rib chikaylik. O lchangan gorizontal burchak β 8 xisoblangan direksion burchak α 9,8 ga asoslanib, 8 M chizikning direksion burchagini aniklaymiz. α 8, M = α 9, 8 + 18 β 8 = 223 22,7! + 18 113 31,4! = 289 51,3!. Shunda, 8 M ning rumbi kuyidagiga teng bo ladi: r 8, M = sh g : 7 8,7!. Koordinata ortirmalari Δ X 8, M va Δ U 8, M larni topishni kuyidagi formulalar yordamida bajaramiz: Δ X 8, M = d 8, M cos r 8, M = + 11,75 m; Δ U 8, M = d 8, M sin r 8, M = 32,54 m. Shunda, M nuktaning koordinatasi kuyidagicha bo ladi: X M = X 8+ Δ X 8, M = 641,5 + 11,75 = + 653,25 m; U M = U 8+ Δ U 8, M = 43,94 + ( 32,54) = +371,4 m. Xuddi shuningdek, 9 1 punkt tomonlarining direksion burchagi α 9, 1 va boglash kiymatlari β 1 va d 1, N lar bo yicha N nuktaning koordinatasi aniklanadi. Xisoblash natijalarini jadvalda keltiramiz ( ilova 2). 3. M N nuktalarni tutashtiruvchi chizik uzunligini va direksion burchagini aniklash. MN chizigining direksion burchagini uning koordinatalari buyicha kuyidagi formuladan foydalanib topamiz. U N U M + 12, tg r M, N = = ; X N X M + 13,23 r M,N = sh sh k : 42 39,5! ; α M, N = 42 39,5!. Masofa MN ni kuyidagicha topamiz: Δ X i, j U i, j d i, j = = ; (2) cos r i, j sin r i, j ya ni: X N X M U N U M 13,23 12, d M, N = = = = = 177,9 m. cos r M, N sin r M, N,7354,776 Masofa d M, N ni ikki marotaba aniklash uning to gri ekanligini nazorat kilish uchun kerak. 4. M va N tayanch punktlardan loyixaviy nuktalar 1 va 2 gacha 39

bo lgan masofani aniklash. M va N nuktalar oraligida V binoning simmetrik joylashishida masofa d M, 1 va d N, 2 larning bir biriga teng bo lishi topshirik sharti xisoblanadi. Shuning uchun: d M, N d 1, 2 177,9 7, d M, 1 = d N, 2 = = = 53,55 m. 2 2 5. 1 va 2 nuktalarning koordinatalarini xisoblash. 1 va 2 nuktalarning koordinatalarini to gri geodezik masala yechish yo li bilan topamiz. Bu misolimizda joyda o rni aniklanishi kerak bo lgan nuktalar 1 va 2, direksion burchagi va koordinatalari ma lum bo lgan M N yo nalishida joylashgan. Shu sababli ko llaniladigan formulada: Δ X = d cos r M, N va Δ U = d sin r M, N. (3) r M, N kiymati M 1, 1 2 va 2 N bo laklari uchun doimiy bo lib koladi. Navbati bilan d M, N, d 1, 2 va d 2, N larni kiymatini formula (3) ga kuyib, kerakli koordinata ortirmalarini olamiz. Sungri M nuktaga asosan 1, 2 va N nuktalarning koordinatalrini xisoblaymiz. Topilgan N nuktaning koordinatasi xisoblash ishlarining to gri ekanligini nazorat kilish uchun ko llaniladi. Xisoblash natijalari jadvalda keltirilgan (ilova 2). 6. Bino V ni joyga ko chirish uchun ishchi chizmani tuzish. Ishchi chizma 11 yoki 12 formatli millimetrovka kogozida 1 : 1 masshtabda tuziladi. Ishchi chizmani tuzish tomonlari 1 sm bo lgan koordinata to rlarini chizishdan boshlanadi. Kurilgan to r X va U o klari bo yicha belgilangan masshtabdaa yoziladi. Buning uchun koordinatalar shunday tanlanishi kerakki, tushiriladigan nuktalar to rdan tashkariga chikib ketmasin. O lchagich sirkul va masshtab lineykasi yordamida to rga geodezik shaxobchaning 8, 9 va 1 tayanch punktlari xamda binolarning burchak nuktalari M, N va 1, 2 koordinatalari bo yicha tushiriladi. Tushirilgan nuktalarning yonidan gorizontal chizikcha chizilib, suratiga absissa (X) va maxrajiga ordinata (U) larning kiymatlari yoziladi. Ishchi chizma kora tushda rasmiylashtiriladi. Rasmiylashtirish tartibi 2 ilovada berilgan. 7. Loyixaviy nuktalar 1 va 2 ni joyga ko chirish elementlarini xisoblash va binoni joyga ko chirish sxemasini tuzish. Binoga yakin joylashgan geodezik tayanch punktlarga nisbatan joyga ko chirish elementlari burchaklar va masofalar xisoblanadi. Ishchi chizmaga asosan kaysi tayanch punklar ko chirilishi kerak bo lgan 1 va 2 nuktalarga yakin joylashganligi aniklanadi. Bizning ko rib chikayotgan misolimizda 1 loyixaviy nuktani 9 punktdan va 2 loyixaviy nuktani 4

1 punktdan joyga ko chirish kulayrok. Shuni aytish kerakki, ikkala loyixaviy nuktani xam bitta tayanch punktdan turib joyga ko chirish mumkin, misol uchun, 9 tayanch punktdan. Talaba ishchi chizmaga asosan kaysi tayanch punktlarni loyixaviy nuktalarga boglash kerakligini ularning joylanishiga karab aniklaydi. Loyixaviy nuktalar 1 va 2 ni joyga ko chirish elementlari bo lib gorizontal burchaklar β 1 va β 2 xamda masofalar d 1 va d 2 xisoblanadi (shakl 2). Shakl 2 dan ko rinib turibdiki, gorizontal burchaklar β 1 va β 2 lar joyga ko chirilishi kerak byolgan nukta tomonlari va tayanch shaxobcha tomonlarining direksion burchaklarining farkiga teng, ya ni: β 1 = α 9, 1 α 9, 8 β 2 = α 1, 2 α 1, 9 (4) A M V 1 2 d 1 41 sh d 2 S sh α 1,2 1 1 α 1, 9 1 α 9, 1 8 α 9, 8 9 j j Formula (4) dagi α 9,1 va α 1, 2 ning kiymatlari (1) formula yordamida topiladi. U 1 U 9 37,44 tg r 9, 1 = = = 4,9589 ; X 1 X 9 + 7,55 r 9,1 = sh g : 78 35,9! ; α 9,1 = 281 24,1!. U 2 U 1 3,34 tg r 1, 2 = = = 2,682 ; X 2 X 1 + 14,67 r 1,2 = sh g : 64 11,7! ; α 1, 2 = 295 48,3!. Loyixaviy burchaklar β 1 va β 2 (4) formulaga asosan kuyidagiga teng: N

β 1 = 281 24,1! 223 22,7! = 58 1,4! ; β 2 = 295 48,3! 222 16,9! = 73 31,4!. Loyixaviy masofalar d 1 va d 2 ni (2) formulaga asosan xisoblaymiz: X 1 X 9 U 1 U 9 7,55 37,44 d 1 = = = = = 38,19 m ; cos r 9, 1 sin r 9, 1,1977,983 X 2 X 1 U 2 U 1 14,67 3,34 d 2 = = = = = 33,7 m. cos r 1, 2 sin r 1, 2,4353,93 Topilgan joyga ko chirish elementlariga asoslanib, bironta masshtabda sxema tuziladi. Bu sxema loyixaviy binoni joyga ko chirishning ishchi chizmasi bo lib xisoblanadi (2 ilovaga karalsin). Ilova 1. «Loyixaviy binoni joyga ko chirish elementlarini xisoblash» bo yicha nazorat topshirigining variantlari. 1. M va N nukta elementlarini geodezik tayanch punktlarga boglash. β 8 = 75! + 2N! ; β 1 = 192! + 2N! ; d 8, M = 34, m +,5 h m ; d 1, N = 54, m,5 h m ; bu yerda: N! talaba shifrining oxirgi ikkita rakami minut xisobida; h m talaba shifrining oxirgi bitta rakami metr xisobida. 2. Binoning 1 2 tomon loyixaviy uzunligi d 1, 2 = 7, h m. 3. Ishchi chizmani tuzish masshtabi 1 : 1. 42

4. Tayanch punktlarning tugri burchakli koordinatalari: X 1 = 4, m ; U 1 = 31, m. Variantlar Geodezik tayanch shaxobchalarning koordinatalari 8 9 X U X U 1 2 3 4 5 9 4, + h 19, + h 4, + h 25, + h 1 19 417,8 + h 191,5 + h 48,7 + h 251,1 + h 2 29 437,2 + h 195,5 + h 419, + h 253, + h 3 39 458,6 + h 25,4 + h 429,4 + h 257,5 + h 4 49 481,9 + h 223, + h 441,15 + h 266, + h 5 59 495,5 + h 237,3 + h 448, + h 273,65 + h 6 69 56,25 + h 254,4 + h 452,15 + h 282,3 + h 7 79 512,3 + h 269,9 + h 456,35 + h 289,5 + h 8 89 517, + h 285,2 + h 459,3 + h 297,6 + h 9 99 518,5 + h 3,6 + h 46, + h 35,4 + h Izox: aniklaydi. Talabalar variantlarni shifrining oxirgi ikkita rakami bo yicha Talabalar nazorat topshirigini ilova 2 da berilayotgan misolimizni yechish tartibi asosida bajaradi va tekshirishga takdim etadi. Ilova 2. Berilgan kiymatlar: 1. M va N nuktalarni tayanch punktlar 8 va 1 ga boglash sxemasi va kiymatlari: S A V 43 N

M 1 2 d 1, N d 8, M 8 8 9 β 8 = 113 31,1! ; β 1 = 216! ; d 8, M = 34,6 m ; d 1, N = 54,38 m. 1 1 2. Binoning loyixaviy tomon uzunligi: d 1, 2 = 7, m. 3. Tayanch punktlarning koordinatalari: Nukta Koordinatalar X 8 641,5 43,94 9 685,8 445,12 1 729,43 485,45 U YeChISh: 1. Tayanch punktlar 8 9 va 9 1 tomonlarining direksion burchagini aniklash: U 9 U 8 + 41,18 tg r 8, 9 = = = +,9449 ; X 9 X 8 + 43,58 r 8, 9 = sh sh k : 43 22,7! ; α 8, 9 = 43 22,7! ; α 9, 8 =222 22,7! ; U 1 U 9 + 4,33 tg r 9, 1 = = = +,994 ; X 1 X 9 + 44,35 44

Nukta Gorizontal burchaklar β i r 9, 1 = sh sh k : 42 16,9! ; α 9, 1 = 42 16,9! ; α 1, 9 = 222 16,9!. 2. M va N nuktalarning koordinatalarini aniklash: Direksion burchaklar α i Rumblar r i Masofalar d i 45 Koordinata ortirmalari Koordinatalar ± X ± U ± X ± U 9 223 22,7! 8 113 31,4! sh g: 641,5 43,94 289 51,3! 7 8,7! 34,6 +11,75 32,54 M 653,25 371,4 9 42 16,9! 1 216,! sh sh k : 729,43 485,45 6 16,9! 6 16,9! 54,38 +54,5 +5,95 N 783,48 491.4 3. M va N nuktarni tutashtiruvchi chizikning direksion burchagi va uzunligini aniklash: U N U M + 12, tg r M, N = = = +,9214 ; X N X M + 13,23 r M, N = sh sh k : 42 39,5! ; α M, N = 42 39,5! ; Δ X M, N U M, N 13,28 12, d M, N = = = = = 177,9 m cos r M, N sin r M, N,7354,6776 4. d M, 1 va d N, 2 masofalarni aniklash: d M, N d 1, 2 177,9 7, d M, 1 = d N, 2 = = = 53,55 m. 2 2 5. 1 va 2 nuktalarning koordinatalarini xisoblash: Nukta MN chizigining Masofa, d, m Koordinata ortirmalari Koordinatalar rumbi, r M, N ± X ± U ± X ± U M 653,25 371,4 shsh k : 42 39,5! 53,55 + 39,38 + 36,28

35 5 1 692,63 47,68 shsh k : 42 39,5! 7, + 51,47 + 47,43 2 744,1 455,11 shsh k : 42 39,5! 53,55 + 39,38 + 36,28 N 783,48 491,39 6. 1 va 2 nuktalarni joyga ko chirish elementlarini xisoblash: U 1 U 9 37,44 tg r 9, 1 = = = 4,9589 ; X 1 X 9 + 7,55 r 9, 1 = sh g : 78 35,9! ; α 9, 1 = 281 24,1! ; 1 = 9, 1 9, 8 = 281 24,1! 223 22,7! = 58 1,4! ; Δ X 9, 1 U 9, 1 7,55 37,44 d 1 = = = = = 38,19 m ; cos r 9, 1 sin r 9, 1,1977,983 U 2 U 1 3,34 tg r 1, 2 = = = 2,682 ; X 2 X 1 + 14,67 r 1, 2 = sh g : 64 11,7! ; α 1, 2 = 295 48,3! ; 2= 1, 2 1, 9 = 295 48,3! 222 16,9! = 73 31,4! ; Δ X 1,2 U 1, 2 14,67 3,34 d 2 = = = = = 33,7 m. cos r 1, 2 sin r 1, 2,4353,93 Bino V joyga ko chirishning ishchi chizmasi 8 С N 783, 48 491, 4 8 46 744, 1 2 455,11 1

35 5 6 Масштаб 1 : 1 Bino V joyga ko chirish sxemasi V 2 N A 1 7, m M α 1, 2 = 295 48,3! α 9, 1 = 281 24,1! d 2 = 33, 7 m d 1 = 38, 19 m 47 S