38 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΙΔEOΛOΓIKH AYTOTOΠOΘETHΣH ΣTHN KΛIMAKA APIΣTEPA-ΔEΞIA KAI OΨEIΣ THΣ ΠOΛITIKHΣ ΣYMΠEPIΦOPAΣ: MIA ΠOΣOTIKH AΠOTYΠΩΣH Του: Γεώργιου Παστιάδη 1. Εισαγωγή θεωρητικό πλαίσιο Στόχος του άρθρου είναι η αποτύπωση της επίδρασης της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά, σε διάφορες όψεις της πολιτικής συμπεριφοράς στην Ελλάδα. Η ιδεολογική κατάταξη επάνω στον άξονα Αριστερά-Δεξιά αντιμετώπιζε πάντοτε διάφορες ενστάσεις και υπήρξε ανέκαθεν ασαφής και αμφιλεγόμενη (Giddens 1998: 59, Διαμαντόπουλος 1993: 145). Η αρχική αμφισβήτηση της διάκρισης Αριστερά - Δεξιά διατυπώθηκε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα από τους υποστηρικτές του σολινταρισμού (Giddens 1998: 60). Η νοηματοδότηση της Αριστεράς και της Δεξιάς δεν υπήρξε ποτέ απόλυτα σταθερή. Στην πάροδο του χρόνου μεταβάλλεται το νόημά τους (Giddens 1998: 59). Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις για την αξιοπιστία του άξονα ως δείκτη γενικότερης πολιτικής τοποθέτησης και ιδιαίτερα της δυνατότητάς του να απεικονίσει τις διαιρέσεις της σύγχρονης μεταβιομηχανικής κοινωνίας (Κωνσταντινίδης 2007: 17). Σήμερα φαίνεται ότι οι βασικές ιδεολογικές συντεταγμένες Αριστερά-Δεξιά, είναι λιγότερο σαφείς (Τσουκαλάς 1995: 22). Σύμφωνα με τους Inglehart & Klingemann (1976), η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών της Δυτικής Ευρώπης, δέχονται να αυτοπροσδιοριστούν επάνω στον άξονα Αριστερά-Δεξιά. Οι Marcel και Witkowski (2005: 196) συμπεραίνουν ότι η διάκριση Αριστερά-Δεξιά απέχει πολύ από το να θεωρηθεί εξαφανισμένη ή ανύπαρκτη. Η ικανότητα ερμηνείας του πολιτικού και κομματικού ανταγωνισμού μέσω του άξονα Αριστερά-Δεξιά ή αλλιώς της κοινωνικο-οικονομικής διάστασης έχει τεκμηριωθεί εμπειρικά κατ επανάληψη (Κωνσταντινίδης 2007: 16). Στην Ελλάδα, η διαχρονική εξέλιξη, μεταξύ 1985 και 1996, της κατανομής στην κλίμακα Αριστερά - Δεξιά σύμφωνα με τις δύο έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. (Δώδος - Καφετζής κ.ά. 1990, Δώδος - Καφετζής - Νικολακόπουλος 1997), εμφανίζει μια σαφή μετατόπιση Ο Γεώργιος Παστιάδης είναι Διδάκτωρ Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Α.Π.Θ.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 39 από τα Αριστερά προς το Κέντρο. Ο Καφετζής (1996: 195), εξηγώντας τις μεταβολές αυτές συμπεραίνει: Πρόκειται για μια τάση ομόλογη προς την πολιτική και ιδεολογική κρίση που πλήττει τον εντεύθεν του κέντρου χώρο, προς προϊούσα συρρίκνωση του αριστερού πόλου και την αστάθεια των κεντροαριστερών θέσεων, η οποία απολήγει σε πτώση της πολικότητας, και προς την διαδικασία παγίωσης της επιρροής και αύξηση της πολιτικής κινητοποίησης του κεντροδεξιού και δεξιού χώρου. Σύμφωνα με το Βούλγαρη (1990: 253), ο οποίος εξετάζει την περίοδο 1985-1989: Φαίνεται ότι η πλέον αισθητή αλλαγή εντοπίζεται στη μείωση του αριστερού άκρου της κλίμακας. Παράλληλα εμφανίζεται μια διαστολή των κεντρώων και των ενδιάμεσων θέσεων του δεξιού τμήματος, ενώ στο δεξιό άκρο η μείωση είναι περιορισμένη. Τα ερωτήματα στα οποία καλείται να απαντήσει το άρθρο αυτό είναι η σχέση ανάμεσα στην ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά και σε διάφορες ιδεολογικοπολιτικές απόψεις και στάσεις, οι οποίες αποτυπώνουν την πολιτική συμπεριφορά όπως: Tο ενδιαφέρον για την πολιτική, η έκθεση στην πολιτική επικοινωνία, η παρακολούθηση της προεκλογικής εκστρατείας, η συμμετοχή σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, η επαφή με κάποιον/κάποιους από τους υποψηφίους, η υποστήριξη ενός κόμματος ή υποψηφίου, η προσπάθεια να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, η εντύπωση που δημιουργείται στους ερωτώμενους για μια σειρά πολιτικών εννοιώνσχημάτων όπως η Αριστερά, η Δεξιά, η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα Οικολογικά κινήματα, η γνώμη για την ύπαρξη διαφοράς ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και στη ΝΔ, η κομματική ταύτιση, ο χρόνος απόφασης ψήφου, η προτίμηση στο δικομματισμό. 2. Μεθοδολογία της ανάλυσης Το πρωτογενές υλικό στο οποίο βασίζεται η μελέτη αυτή, είναι τα ποσοτικά δεδομένα της πανελλαδικής έρευνας πεδίου υπ. αριθμ. 1103-2004, της εταιρείας ερευνών V-PRC, με ατομικές συνεντεύξεις, χρήση δομημένου ερωτηματολογίου και κάλπης, στο σύνολο της χώρας, μέγεθος του δείγματος 1.304 άτομα, με πολυσταδιακή στρωματοποιημένη δειγματοληψία. Προκειμένου να διερευνηθούν τα ανωτέρω ερωτήματα, εξετάζεται η σχέση ανάμεσα στην ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα Αριστερά-Δεξιά (σε κλίμακα 1-10) και σε διάφορες μεταβλητές της πολιτικής συμπεριφοράς: Ενδιαφέρον για την πολιτική (σε κλίμακα: πολύ, αρκετά, λίγο, καθόλου). Βαθμός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία (σε κλίμακα: Καθόλου, Λιγότερο από 30 λεπτά, Μισή ώρα, Μισή με μία ώρα, Μία με δύο ώρες, Πάνω από 2 ώρες). Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας (σε κλίμακα: -, +, ++, +++). Πόσο συχνά πηγαίνουν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις (σε κλίμακα: Πολύ συχνά, Αρκετά συχνά, Σπάνια, Ποτέ). Πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με κάποιον/κάποιους από τους υποψηφίους (σε κλίμακα: Πολύ συχνά, Αρκετά συχνά, Σπάνια, Ποτέ). Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόμμα ή υποψήφιο (σε κλίμακα: πολύ συχνά, αρκετά συχνά, σπάνια, ποτέ). Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί (σε κλίμακα: πολύ συχνά, αρκετά συχνά, σπάνια, ποτέ). Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Αριστερά (σε κλίμακα: Θετική, Αρνητική, Καμία εντύπωση).
40 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Δεξιά (σε κλίμακα: Θετική, Αρνητική, Καμία εντύπωση). Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Ευρωπαϊκή Ένωση (σε κλίμακα: Θετική, Αρνητική, Καμία εντύπωση). Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Οικολογικά κινήματα (σε κλίμακα: Θετική, Αρνητική, Καμία εντύπωση). Γνώμη για το αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ (σε κλίμακα: Πολύ μεγάλη, Αρκετή, Μικρή, Καμία). Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα (σε κλίμακα: ναι, όχι). Χρόνος απόφασης ψήφου (σε κλίμακα: αποκρυσταλλωμένοι, ρευστοί). Δικομματισμός (σε κλίμακα: ψήφος σε ΠΑΣΟΚ ή ΝΔ). Για τον έλεγχο των ερευνητικών ερωτημάτων της μελέτης, χρησιμοποιούνται ποσοτικές μέθοδοι ανάλυσης (πίνακας συνάφειας, έλεγχοι στατιστικής σημαντικότητας διαφορών). Ο έλεγχος στατιστικής σημαντικότητας διαφορών στις εξαρτημένες μεταβλητές διενεργείται ως εξής: έχοντας ως μεταβλητή ελέγχου (grouping variable) την ιδεολογική αυτοτοποθέτηση Αριστερά-Δεξιά, εξετάζουμε εάν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις θέσεις της κλίμακας, δηλαδή εάν η μετάβαση από τη μια θέση στην άλλη επηρεάζει τις εξαρτημένες μεταβλητές. Για τους ελέγχους στατιστικής σημαντικότητας χρησιμοποιείται το Kruskal Wallis τεστ. Είναι μη παραμετρικό τεστ, δηλαδή δεν απαιτούνται υποθέσεις για την κατανομή του πληθυσμού, είναι ελεύθερο κατανομής. Συγκρίνει δύο ή περισσότερες ομάδες περιπτώσεων μιας μεταβλητής και αποφαίνεται εάν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις ομάδες αυτές (Asymp. Sig.). Ο έλεγχος στατιστικής σημαντικότητας πραγματοποιείται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p= 0,05 ή 5%. Εάν το αποτέλεσμα του ελέγχου (Asymp. Sig.) είναι μικρότερο από το 0,05, τότε οι παρατηρούμενες διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές και συνεπώς μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού, ενώ εάν είναι μεγαλύτερο από το 0,05 οι παρατηρούμενες διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές και δε μπορεί να γίνει γενίκευση των συμπερασμάτων στο σύνολο του πληθυσμού. 3. Παρουσίαση ευρημάτων της έρευνας Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει ο Πίνακας συνάφειας και ο Πίνακας ελέγχων σημαντικότητας. Από τον πίνακα συνάφειας και τον πίνακα ελέγχων σημαντικότητας παρατηρούμε ότι: Σε σχέση με τη μεταβλητή Ενδιαφέρον για την πολιτική, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,005<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Ενδιαφέρον για την πολιτική, με φθίνουσα σειρά: οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι. Αναφορικά με τη μεταβλητή Βαθμός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία, δεν καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,820>0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Βαθμός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 41 Πίνακας συνάφειας (ποσοστό %) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ΣYNOΛO Ενδιαφέρον για την πολιτική (Πολύ+Αρκετά) 70,00 64,10 52,63 59,82 46,83 41,56 46,15 44,44 44,29 41,75 46,67 Βαθμός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία (1-2, >2 ώρες) 71,43 54,55 48,39 59,38 57,50 63,64 58,06 60,78 62,50 43,90 56,40 Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας (++ και +++) 76,00 53,85 62,11 66,96 60,58 62,34 58,24 57,64 75,71 64,08 59,30 Πόσο συχνά πηγαίνουν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις (Πολύ+Αρκετά συχνά) 26,00 17,95 14,74 19,64 11,90 5,19 9,89 17,36 20,00 19,42 13,93 Πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με κάποιον/ κάποιους από τους υποψηφίους (Πολύ+Αρκετά συχνά) 10,00 15,38 13,68 16,07 11,64 7,79 13,19 11,81 17,14 21,36 12,47 Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόμμα ή υποψήφιο (Πολύ+Αρκετά συχνά) 26,00 20,51 15,79 23,21 15,08 14,29 19,78 17,36 21,43 26,21 17,37 Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί (Πολύ+Αρκετά συχνά) 26,00 15,38 20,00 27,68 16,93 9,09 16,48 19,44 18,57 25,24 17,90 Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Αριστερά (Θετική) 92,00 69,23 80,00 67,86 30,16 22,08 14,29 5,56 4,29 1,94 30,76 Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Δεξιά (Θετική) 6,00 2,56 4,21 4,46 10,85 32,47 63,74 79,86 87,14 93,20 33,21 Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Ευρωπαϊκή Ένωση (Θετική) 44,00 61,54 65,26 75,89 77,25 85,71 89,01 80,56 77,14 75,73 74,06 Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Οικολογικά κινήματα (Θετική) 66,00 64,10 69,47 70,54 70,63 63,64 51,65 55,56 64,29 41,75 61,74 Γνώμη για το αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ (Πολύ μεγάλη+αρκετή) 26,00 33,33 43,16 51,79 54,23 41,56 59,34 70,83 77,14 69,90 52,95 Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα υπόλοιπα (Ναι) 88,00 76,92 74,74 80,36 71,43 64,94 83,52 80,56 92,86 86,41 72,84 Χρόνος απόφασης ψήφου (Αποκρυσταλλωμένοι) 98,00 87,18 75,79 84,82 79,10 77,92 83,52 92,36 95,71 92,23 81,25 Δικομματισμός 30,00 35,90 53,68 75,89 76,98 81,82 80,22 84,72 87,14 92,23 72,76
42 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Πίνακας ελέγχων σημαντικότητας Kruskal Wallis Test, Grouping Variable: Ιδεολογική αυτοτοποθέτηση Αριστερά-Δεξιά, Asymp. Sig. Ενδιαφέρον για την πολιτική 0,005 Βαθμός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία 0,820 Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας 0,041 Πόσο συχνά πηγαίνουν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις 0,008 Πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με κάποιον/κάποιους από τους υποψηφίους 0,073 Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόμμα ή υποψήφιο 0,085 Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί 0,037 Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Αριστερά 0,000 Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Δεξιά 0,000 Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Ευρωπαϊκή Ένωση 0,000 Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Οικολογικά κινήματα 0,000 Γνώμη για το αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ 0,000 Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ό,τι στα υπόλοιπα 0,000 Χρόνος απόφασης ψήφου 0,000 Δικομματισμός 0,000 Σε σχέση με τη μεταβλητή Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,041<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας, με τους αριστερότερα και τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους να εμφανίζουν μεγαλύτερη παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας, από τις ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας. Αναφορικά με τη μεταβλητή Πόσο συχνά πηγαίνουν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,008<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Πόσο συχνά πηγαίνουν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, με τους αριστερότερα και τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους να εμφανίζουν μεγαλύτερη συχνότητα συμμετοχής σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, από τις ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας. Σε σχέση με τη μεταβλητή Πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με κάποιον/κάποιους από τους υποψηφίους, δεν παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,073>0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Πόσο συχνά έρχονται σε επαφή με κάποιον/κάποιους από τους υποψηφίους.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 43 Αναφορικά με τη μεταβλητή Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόμμα ή υποψήφιο, δεν καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,085>0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση δεν αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόμμα ή υποψήφιο. Σε σχέση με τη μεταβλητή Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,037<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, με τους αριστερότερα και τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους να εμφανίζουν μεγαλύτερη συχνότητα προσπάθειας να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, από τις ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας. Αναφορικά με τη μεταβλητή Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Αριστερά, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Αριστερά, με φθίνουσα σειρά: οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι. Σε σχέση με τη μεταβλητή Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Δεξιά, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Εντύπωση που τους προκαλεί η λέξη Δεξιά, με φθίνουσα σειρά: οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι. Αναφορικά με τη μεταβλητή Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Ευρωπαϊκή Ένωση, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Ευρωπαϊκή Ένωση, με φθίνουσα σειρά: οι ενδιάμεσες θέσεις, οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι. Σε σχέση με τη μεταβλητή Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Οικολογικά κινήματα, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Εντύπωση που τους προκαλεί η φράση Οικολογικά κινήματα, με φθίνουσα σειρά: οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι. Αναφορικά με τη μεταβλητή Γνώμη για το αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Γνώμη για το αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ, με φθίνουσα σειρά: οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι. Σε σχέση με τη μεταβλητή Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα υπόλοιπα, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόμμα από ότι στα
44 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH υπόλοιπα, με τους αριστερότερα και τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους να εμφανίζουν μεγαλύτερη κομματική ταύτιση, από τις ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας. Αναφορικά με τη μεταβλητή Χρόνος απόφασης ψήφου, καταγράφονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Κατά συνέπεια η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Χρόνος απόφασης ψήφου, με τους αριστερότερα και τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους να εμφανίζουν μεγαλύτερη αποκρυστάλλωση (μικρότερη ρευστότητα), από τις ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας. Σε σχέση με τη μεταβλητή Δικομματισμός, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές (0,000<0,05) μεταξύ των θέσεων της κλίμακας. Συνεπώς η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση αποτελεί διαφοροποιητική παράμετρο της μεταβλητής Δικομματισμός, με φθίνουσα σειρά: οι δεξιότερα αυτοτοποθετούμενοι, οι ενδιάμεσες θέσεις, οι αριστερότερα αυτοτοποθετούμενοι. 4. Συμπεράσματα συζήτηση Συμπερασματικά με βάση την παρούσα μελέτη, η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση Αριστερά-Δεξιά φαίνεται να επηρεάζει σχεδόν όλους τους δείκτες της πολιτικής συμπεριφοράς, συγκροτώντας μια ισχυρή διαιρετική τομή και συνοψίζοντας την άποψη για την πολιτική στο σύνολό της. Αξίζει ιδιαίτερης προσοχής η πολιτική συμπεριφορά των ενδιάμεσων θέσεων της κλίμακας, σε σχέση με αυτό που θα μπορούσε σχηματικά να ονομαστεί ενεργός εμπλοκή στην πολιτική (παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας, συμμετοχή σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, προσπάθεια να πείσουν άλλους ψηφοφόρους). Εμφανίζουν χαμηλότερα επίπεδα ενεργού εμπλοκής στην πολιτική, τόσο σε σχέση με τους αριστερότερα όσο και με τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους. Οι ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας εμφανίζουν χαμηλότερα επίπεδα από τους αριστερότερα και υψηλότερα επίπεδα από τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους, σε αυτό που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τμήμα από την κλασική κουλτούρα της Αριστεράς (θετικότερη άποψη για την Αριστερά, αρνητικότερη άποψη για τη Δεξιά, θετικότερη για τα Οικολογικά κινήματα, με εξαίρεση την άποψη για την Ευρωπαϊκή Ένωση όπου εμφανίζουν μέγιστο). Οι ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας υψηλότερα επίπεδα από τους αριστερότερα και χαμηλότερα επίπεδα από τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους, για την ύπαρξη διαφοράς μεταξύ ΠΑΣΟΚ και ΝΔ και την προτίμηση στο δικομματισμό. Οι ενδιάμεσες θέσεις της κλίμακας εμφανίζουν χαμηλότερα επίπεδα κομματικής ταύτισης και αποκρυστάλλωσης (μεγαλύτερη ρευστότητα), τόσο σε σχέση με τους αριστερότερα όσο και με τους δεξιότερα αυτοτοποθετούμενους. Τα ανωτέρω συμπεράσματα συμφωνούν με τη Mayer (2005: 85), η οποία αναφέρει ότι όσοι αυτοτοποθετούνται στις δύο άκρες της κλίμακας ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για την πολιτική σε σχέση με όσους αρνούνται να αυτοτοποθετηθούν ή αυτοτοποθετούνται στο κέντρο. Η χαμηλότερη ενεργός εμπλοκή στην πολιτική, σε συνδυασμό με τη χαμηλότερη κομματική ταύτιση και την υψηλότερη ρευστότητα ψήφου, σκιαγραφούν το προφίλ των ενδιάμεσων θέσων της κλίμακας Αριστερά-Δεξιά. Η πολιτική αυτή συμπεριφορά παραπέμπει στο μετα-υλιστικό φαινόμενο των δυτικών κοινωνιών. Η αλλαγή των αξιών στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες είναι απότοκο τεχνολογικών, κοινωνικών
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 45 και ιστορικών αλλαγών. Στις κοινωνίες αυτές συντελείται μια μεταβολή στην ιεράρχηση κοινωνικών αιτημάτων και αναγκών. Νέα πολιτικά υποκείμενα αναδύονται, προερχόμενα από τα μεσαία στρώματα του τριτογενή τομέα παραγωγής, διαφοροποιούμενα από το βιομηχανικό προλεταριάτο, προτάσσοντας νεά αιτήματα, ως αποτέλεσμα της διαφορετικής κοινωνικοοικονομικής θέσης και του μορφωτικού επιπέδου. Ενώ παλαιότερα τα κυρίαρχα αιτήματα αναφέρονταν στην εργασιακή ασφάλεια και οικονομική σταθερότητα γενικότερα, σήμερα προτάσσεται το αίτημα της εξασφάλισης καλύτερης ποιότητας ζωής. Τα νέα αιτήματα πηγάζουν από τις διευρυμένες κοινωνικές ανάγκες, που συγκροτούν νέες ανισότητες. Επιπλέον τα άτομα απομακρύνονται από μορφές μαζικής πολιτικής (mass politics) και οδηγούνται σε διαδικασίες ελέγχου των κυβερνητικών αποφάσεων, μέσω θεσμών και οργανώσεων. Οι μετα-υλιστικές αξίες υιοθετούνται περισσότερο από τις νέες γενιές, τους πιο μορφωμένους και τα κοινωνικά στρώματα μεσαίου εισοδήματος. Η διαδικασία υιοθέτησης των μετα-υλιστικών αξιών συντελείται αργά και ιδιαίτερα μέσω της ανανέωσης των γενεών (Δεμερτζής 1989: 288, Προβή 2008: 97, Harrop & Miller 1987, Inglehart 1971, 1973, 1976, 1977, 1981, 1990, Offe 1987, Poguntke 1987, Rose & McAllister 1990). Η χαμηλότερη πολιτική εμπλοκή του μεσαίου χώρου συσχετίζεται αρνητικά με την υπερπολιτικοποίηση των Ελλήνων, την ιδιότυπη πρόσμιξη ιδιωτικού και δημόσιου ως αποτέλεσμα ισχνής κοινωνίας πολιτών και υπερανεπτυγμένου κράτους πατρωνίας και την έντονη παρουσία παραδοσιακών στοιχείων (Δεμερτζής 1994: 18). Επιπλέον κρίσιμο ζήτημα αποτελεί ο τρόπος πρόσληψης της πολιτικής από τα άτομα και η νοηματοδότηση συγκεκριμένων λειτουργιών της δημόσιας σφαίρας. Το έντονο ενδιαφέρον για την πολιτική, θα μπορούσε να ερμηνευτεί με βάση την ιστορική εξέλιξη της ανάπτυξης της πολιτικής εκπροσώπησης και της πολιτικής συμμετοχής στην Ελλάδα (Τσουκαλάς 1977: 101). Συνεπώς η πολιτική αυτή συμπεριφορά του μεσαίου χώρου, παίρνει αποστάσεις από τις πελατειακές σχέσεις και πιθανότατα παραπέμπει σε μια ελληνική εκδοχή της νεωτερικότητας. Ο Βερναρδάκης (2005), μελετώντας τις ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες των σημερινών πολιτικών δυνάμεων, συμπεραίνει ότι: O μεσαίος χώρος είναι, ένας υπαρκτός και ορθολογικά δομημένος χώρος. Δεν αποτελεί μια τυχαία τοπογραφικής φύσεως αυτοτοποθέτηση. Εμφανίζει μια θαυμαστή συνέπεια σε μεσαίες (ενδιάμεσες) θέσεις, αλλά και σε μη-θέσεις, σε όλα, ή τουλάχιστον σε πάρα πολλά από τα κρίσιμα πολιτικά, οικονομικά και ιδεολογικά ζητήματα της εποχής, έχει δηλαδή τη δική του λογική. Αποτελεί ένα είδος οργανικού κόμματος. Για το λόγο αυτό άλλωστε εμφανίζει και αυτήν τη διαχρονική στην τελευταία δεκαετία. Η ανάλυση των απόψεων της εκλογικής βάσης των κομμάτων πάνω σε μια σειρά πολιτικών, ιδεολογικών και οικονομικών θεμάτων (issues) επιβεβαιώνει επίσης ότι ο μεσαίος χώρος αποτελεί μάλιστα μια πλειοψηφική πραγματικότητα. Είναι το κοινωνικό παράγωγο της σύγκλισης των κομμάτων στα στρατηγικά ζητήματα διακυβέρνησης, της ανταλλαγής μεταξύ τους παραδοσιακών κοινωνικών προσβάσεων, της μετακίνησής τους από τις παλαιότερες φυσιογνωμίες τους σε αποφορτισμένες ιδεολογικά θέσεις (το τελευταίο ισχύει προφανώς πολύ περισσότερο για τη ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ)...Οι ενδιάμεσες θέσεις και οι μη-θέσεις δεν σημαίνουν ότι ο μεσαίος χώρος είναι κενός περιεχομένου...ο μεσαίος χώρος γίνεται κατ αυτόν τον τρόπο ένα ιδιότυπο σημείο, συνάντησης, άμβλυνσης και υπέρβασης ταυτόχρονα των παραδοσιακών πολιτικών τοποθετήσεων. Αντίθετα με ό,τι πιστεύει το σύνολο των υποστηρικτών του, δεν αποτελεί ένα απλώς και μόνον σημείο ιδεολογικο-πολιτικής συνάντησης, αλλά μια σχετι-
46 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH κώς οργανωμένη αντίληψη για την κοινωνία και τις κατευθύνσεις της, με συγκεκριμένα ιδεολογικά φορτία. Σημείο-κλειδί για την κατανόηση του μεσαίου φαινομένου αποτελεί η σταδιακή αλλαγή κατά τη δεκαετία του 90 του χαρακτήρα του δικομματισμού και η μετάβαση από τον πολωμένο στον συγκλίνοντα δικομματισμό (Μαυρής 2000,Vernardakis 2000). Η σύγκλιση των κομμάτων της διακυβέρνησης στα τρία κυριότερα πεδία άσκησης της σύγχρονης εφαρμοσμένης πολιτικής, το πεδίο της οικονομικής πολιτικής, το πεδίο διαμόρφωσης των όρων λειτουργίας του πολιτικού συστήματος και το πεδίο της θεσμικών εγγυήσεων λειτουργίας των δύο πρώτων, επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση αυτού του χώρου...στην ουσία ο μεσαίος χώρος είναι το αποτέλεσμα της άμβλυνσης των ιδεολογικών και πολιτικών θέσεων των κομμάτων, στην προσπάθειά τους να διευρύνουν το εκλογικό τους ακροατήριο. Κατ αυτήν την έννοια ο μεσαίος χώρος είναι η οργανική ενσωμάτωση του εκλογικισμού στο χαρακτήρα των σύγχρονων κομμάτων...οι αλλαγές στην κοινωνική γεωγραφία των κομμάτων είναι σαφείς (Μαυρής 2001, 2004, Βερναρδάκης 2004α, 2004β). Τροφοδοτούνται από - και τροφοδοτούν - την άμβλυνση των παραδοσιακών κομματικών ή παραταξιακών ταυτίσεων, ενώ μειώνεται ολοένα και περισσότερο η επίδραση των κοινωνικών ταξικών θέσεων στην πολιτική και εκλογική συμπεριφορά (Franklin 1985)...Τέλος, όπως έχει εύστοχα επισημανθεί (Σπουρδαλάκης 2003: 56), ο μεσαίος χώρος και η απορρέουσα από αυτόν στρατηγική των κομμάτων προσπάθεια συσχετίζεται άμεσα με το μετασχηματισμό των σύγχρονων πολιτικών κομμάτων από θεσμούς κοινωνικής εκπροσώπησης σε θεσμούς του κράτους ( κόμμα καρτέλ Cartel Party). Για τη Γαλλία η Mayer (2005: 104-106), σκιαγραφώντας το προφίλ του μετα-υλιστικού ψηφοφόρου, σημειώνει: οι γρήγορες μεταβολές του εκλογικού σώματος από εκλογές σε εκλογές, επισημαίνουν τα όρια του κοινωνιολογικού τύπου ερμηνείας και ενισχύουν την ανάπτυξη του ανταγωνιστικού του μοντέλου. Το τελευταίο αρνείται τη βεβαιότητα της διάκρισης Αριστερά/Δεξιά όπως και όλες τις κοινωνιολογικές της βάσεις...περισσότερο ενημερωμένος και μορφωμένος ο νέος αυτός ψηφοφόρος θα συμπεριφερόταν ως φωτισμένος καταναλωτής, κάνοντας την επιλογή του σύμφωνα με τις διακυβεύσεις της στιγμής και μη διστάζοντας να αλλάξει κομματική προτίμηση, όπως θα άλλαζε και τη μάρκα του πουκαμίσου του...κοινωνιολογικά εμφανίζουν ως διακριτά στοιχεία τους την ηλικιακή τους νεότητα και το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Ιδεολογικά είναι κεντρώοι. Στην πλειονότητα των προβλημάτων, υιοθετούν μια ενδιάμεση θέση μεταξύ αυτής των αριστερών και των δεξιών σταθερών και τοποθετούνται κατά 82% στις τρεις κεντρικές θέσεις της κλίμακας Αριστερά/Δεξιά (έναντι 69% του συνόλου του δείγματος). Διατηρούν μια αυθεντική σχέση με την πολιτική. Αντίθετα με τους ψηφοφόρους του βάλτου, αυτοί συμμετέχουν: στους ψηφοφόρους αυτούς τα ποσοστά αποχής στις εκλογές είναι τα πιο μικρά και η απουσία κομματικής εγγύτητας η λιγότερο συχνή. Όμως διακρίνονται από τους σταθερούς ψηφοφόρους λόγω του μικρού τους ενδιαφέροντος για την πολιτική, την αδύναμη κομματική τους προσήλωση, την απόρριψη των εννοιών της Αριστεράς και της Δεξιάς, μια πιο μεγάλη τάση να τοποθετούνται με βάση τις προσωπικές ικανότητες των υποψηφίων αγνοώντας τις πολιτικές τους ετικέτες... Πιεσμένος λιγότερο από τα ιδεολογικά και κομματικά βαρίδια, έχοντας προσχωρήσει στις λογικές του εκλογικού ατομικισμού μέσω της προσφυγής σε προσωπικά πρότυπα, ο νέος ψηφοφόρος επιβεβαιώνει μια αυξανόμενη αυτονομία στη λήψη της εκλογικής απόφασης και συγκρίνει τις διαθέσιμες επιλογές του βάσει μιας στρατηγικής προσαρμογής στις διάφορες εκδοχές της εκλογικής προσφοράς και στις διακυβεύσεις της ψήφου.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 47 Η Mayer (2005: 156-157), διερευνώντας τις αιτίες της ανάδυσης του νέου τύπου ψηφοφόρου, συμπεραίνει: Η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα της οικονομίας, η άνοδος των νέων στελεχών και η μεσαιοποίηση της κοινωνίας τείνουν, σύμφωνα με τις προσεγγίσεις αυτές, να καταργήσουν τα ταξικά σύνορα. Η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και η ηγεμονία των καταναλωτικών και ατομικιστικών μετα-υλιστικών αξιών, όπως θεωρητικοποιήθηκαν από τον Αμερικανό κοινωνιολόγο Ronald Inglehart, καθιστούν τους πολίτες περισσότερο ανεξάρτητους και κριτικούς. Ευνοούν την ανάδειξη μιας νέας Αριστεράς (οικολογικής, εναλλακτικής), η οποία υπερασπίζεται ζητήματα μη κατανοητά από τα παραδοσιακά κόμματα. Έτσι, αναπτύχθηκε μια διαφοροποιημένη προσέγγιση των ταξικών αντιθέσεων/διαιρέσεων, η οποία συνδυάζει στην ερμηνεία των πολιτικών προτιμήσεων τους παράγοντες κοινωνικής ένταξης με άλλους παράγοντες που πηγάζουν από συγκρούσεις αξιών. Για κάποιους άλλους, οι μετασχηματισμοί αυτοί έχουν διαβρώσει τις παλιές διαιρέσεις και καθιστούν τους ψηφοφόρους πιο ευαίσθητους στους παράγοντες της συγκυρίας και στις παραμέτρους της εκλογικής προσφοράς. Στη διαιρετική ψήφο, όπως συγκροτείται από τις βαριές μεταβλητές, αντιπαραβάλλεται σταδιακά η ψήφος των διακυβεύσεων, ανά συγκεκριμένο θέμα. Και η οικονομική κρίση που αγγίζει την Ευρώπη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 ενισχύει το φαινόμενο αυτό, ευνοώντας τη συσσώρευση κοινωνικών στερήσεων και κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και την εμφάνιση νέων κομμάτων στο χώρο της Άκρας Δεξιάς, ως φορέων της ανησυχίας των αποκλεισμένων από τον εκσυγχρονισμό. Η Mayer (2005: 163), εξετάζοντας τις διεργασίες στο εσωτερικό της εργατικής τάξης, διαπιστώνει: Το φαινόμενο της εργατικής μεταστροφής εκφράζει τη σύγχυση μιας κοινωνικής τάξης που θίγεται ιδιαίτερα από τις βιομηχανικές αναδιαρθρώσεις και την ανεργία, που δεν έχει πια εμπιστοσύνη στην Αριστερά ως υπερασπιστή της, αφότου η οικονομική πολιτική της τελευταίας, ήδη από το 1983, αρχίζει να αλλάζει. Αντανακλά επίσης τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς της ίδιας της εργατικής τάξης. Παλαιότερα η κατηγορία περιλάμβανε ουσιαστικά τους χειρώνακτες εργαζομένους της παραγωγικής εργασίας. Σήμερα δύο στους πέντε εργάτες απασχολούνται στον τριτογενή τομέα, ως οδηγοί, διαχειριστές εμπορευμάτων, αποθηκάριοι, φύλακες κ.λπ., ή στις εμπορικές υπηρεσίες (π.χ., υπηρεσίες καθαριότητας) και μέσα σε επαγγελματικές καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από απομόνωση και αυξανόμενη αβεβαιότητα, χωρίς παράδοση συνδικαλιστικών αγώνων και συλλογικής δράσης, και άρα είναι λιγότερο δεκτικοί στις ιδέες της Αριστεράς. Στην Ελλάδα, η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα της οικονομίας οδηγούν σταδιακά στην αλλαγή των αξιών. Το αίτημα της εξασφάλισης καλύτερης ποιότητας ζωής ( νέα πολιτική -New Politics) αντικαθιστά σιγά-σιγά τα παλαιότερα κοινωνικά αιτήματα ( παλαιά πολιτική -Old Politics) που αναφέρονται στην εργασιακή ασφάλεια και στην οικονομική σταθερότητα. Κατά συνέπεια ενισχύεται η πολιτική χειραφέτηση των πολιτών και ευνοείται η εμφάνιση ενός νέου τύπου ψηφοφόρου, περισσότερο ανεξάρτητου και κριτικού. Ο ψηφοφόρος της κατηγορίας αυτής εμφανίζεται με υψηλότερο πολιτισμικό επίπεδο, καλύτερα πληροφορημένος και λιγότερο εξαρτημένος από τα κόμματα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του αποτελεί ο πολιτικός σκεπτικισμός. Έτσι υιοθετεί ως κριτήριο επιλογής τις συγκεκριμένες θέσεις που παίρνει ένα κόμμα και οι υποψήφιοί του στα προβλήματα της συγκυρίας, αγνοώντας, κατά το μάλλον ή ήττον, τις πολιτικές ετικέτες. Προσχωρεί, με σχετική ευκολία, στις λογικές του εκλογικού ατομικισμού, εντάσσεται δηλαδή
48 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH στην τυπολογία της θεματικής ψήφου. Ευνοϊκά προς την κατεύθυνση αυτή έχει λειτουργήσει η διαφαινόμενη σύγκλιση των δύο μεγάλων κομμάτων ΠΑ.ΣΟ.Κ. και Ν.Δ.. Η σύγκλιση αυτή, κύριο απότοκο της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας, αποδυναμώνει την ιδεολογική αντιπαράθεση, εξανεμίζοντας τον κομματικό πατριωτισμό, εκφυλίζοντας τον κομματικό ανταγωνισμό στο ιδεολογικά αφόρτιστο επίπεδο της διαχείρισης (Παστιάδης 2008: 179). Έχουν διατυπωθεί θεωρητικοί αντίλογοι τόσο για τα όρια, όσο και για τη μεθοδολογική βαρύτητα των τεχνικών εμπειρικής προσέγγισης της πολιτικής και του πολιτικού, ιδιαίτερα στο βαθμό που αυτές παραπέμπουν στις γενέθλιες-αρχετυπικές μήτρες του συμπεριφορισμού και του δομολειτουργισμού (Καφετζής 1996: 2, 4). Οι ποσοτικές έρευνες αποτυπώνουν τις γνώμες μιας δεδομένης στιγμής, γνώμες που εξαρτώνται από την ειδική πολιτική και κοινωνική συγκυρία και την ημερήσια διάταξη της δημόσιας συζήτησης. Μόνον η συστηματική επανάληψη αυτών των ερευνών επιτρέπει να συλλαμβάνονται πραγματικά οι εξελίξεις, οι οποίες πολύ απέχουν από το να θεωρηθούν γραμμικές (Mayer 2005: 19-20). Έτσι προτείνεται η επανάληψη των ελέγχων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Σημείωση Ο συγγραφέας θέλει να εκφράσει τις θερμές του ευχαριστίες προς την εταιρεία ερευνών V-PRC (www.vprc.gr, μέλος του ΣΕΔΕΑ (Σύλλογος Εταιριών Δημοσκόπησης και Έρευνας Αγοράς), της ESOMAR και της WAPOR), η οποία είχε την ευγενή καλοσύνη να παραχωρήσει τα ποσοτικά δεδομένα του παρόντος άρθρου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Franklin, M. (1985). The decline of class voting in Britain: Changes in the basis of electoral choice, 1964-1983. Oxford: Clarendon Press. Giddens, A. (1998). Ο Τρίτος Δρόμος. Αθήνα: Πόλις. Harrop, M. & Miller, W. (1987). Elections and Voters. A Comparative Introduction. London: MacMillan. Inglehart, R. (1971). Generational Change in Europe, στο Dogan, M. & Rose, R., European politics: A reader, London: MacMillan, 120-129. Inglehart, R. (1973). The silent revolution in Europe. Intergenerational change in post industrial societies, στο Dennis, J. (eds.), Socialization to politics. A reader, London: John Wiley, 131-178. Inglehart, R. & Klingemann, H. (1976). Party Identification, Ideological Preference and the Left- Right Dimension Among Western Mass Publics, στο Budge, I., Crewe & Farlie, D. (eds.), Party Identification and Beyond, London: Wiley, 243-276. Inglehart, R. (1977). The Silent Revolution Changing Values and Political Styles Among Western Publics. Princeton New Jersey: Princeton University Press. Inglehart, R. (1981). Post Materialism in an Environment of Insecurity, American Political Science Review, 75(4), 880-900. Inglehart, R. (1990). Culture Shift in Advanced Industrial Society. Princeton: Princeton University Press. Marcel, S. Witkowski, D. (2005). Η διάκριση Αριστερά/Δεξιά, στο Βερναρδάκης, Χρ. (επιμ.), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004, Αθήνα: Σαββάλας, 164-198. Mayer, N., Perrineau, P., Boy, D., Cautrθs, B. (2005). Εκλογική Συμπεριφορά. Ιστορικές διαδρομές και μοντέλα ανάλυσης. Αθήνα: Σαββάλας. Offe, G. (1987). Challenging the Boundaries of Institutional Politics: Social Movement Since the 1960s, στο Maier, Ch. (επιμ.), Changing Boundaries of the Political, Cambridge, 63-105.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 49 Poguntke, T. (1987). New Politics and Party Systems: The Emergence of a New Type of Party?, West European Politics, 10 (1), 76-88. Rose, R. - McAllister, I. (1990). The Loyalties of Voters. A Lifetime Learning Model. London: Sage. Βερναρδάκης, Χρ. (2004α). Εκλογές 2004: Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της πρόθεσης ψήφου, εφ. ΑΥΓΗ, 8/2/2004. Βερναρδάκης, Χρ. (2004β). Βουλευτικές Εκλογές 2004: Μια αποτίμηση της προεκλογικής περιόδου και των εκλογικών αποτελεσμάτων. Επ. ΘΕΣΕΙΣ, τομ.87, 15-26. Βερναρδάκης, Χρ. (2005). Πολιτικά κόμματα και Μεσαίος χώρος. Οι ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες των σημερινών πολιτικών δυνάμεων, στο Ινστιτούτο V-PRC, Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2004, Αθήνα: Σαββάλας, 57-85. Βούλγαρης, Γ. (1990). Αλλαγές στο Εκλογικό Σώμα της Αριστεράς και Κομματικός Ανταγωνισμός 1985-1989, στο Λυριντζής, Χρ. & Νικολακόπουλος, Η. (επιμ.), Εκλογές και Κόμματα στη Δεκαετία του 80, Αθήνα: Θεμέλιο, 249-278. Δεμερτζής, Ν. (1989). Κουλτούρα, Νεωτερικότητα, Πολιτική κουλτούρα. Αθήνα: Παπαζήσης. Δεμερτζής, Ν. (1994). Εισαγωγή στην Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα. Θεωρητικά και Ερευνητικά Ζητήματα, στο Δεμερτζής Ν. (επιμ.), Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα Σήμερα, Αθήνα: Οδυσσέας, 7-39. Διαμαντόπουλος, Θ. (1993). Το κομματικό φαινόμενο: Μορφές, συστήματα, οικογένειες κομμάτων. Αθήνα: Παπαζήσης. Δώδος, Δ. - Καφετζής, Π. - Μιχαλοπούλου, Κ. - Νικολακόπουλος, Η. - Παπλιάκου, Β. (1990). Η Πολιτική Κουλτούρα στις Χώρες της Νότιας Ευρώπης: Συγκριτικοί Πίνακες, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ. 75Α, 107-151. Δώδος, Δ. - Καφετζής, Π. - Νικολακόπουλος, Η. (1997). Εκλογές 1996: Διαστάσεις Πολιτικής Συμπεριφοράς και Πολιτικής Κουλτούρας, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τχ. 92-93, 241-266. Καφετζής, Π. (1996). Πολίτες, Πολιτική και Πολιτική Κουλτούρα στην Ελλάδα, 1985-1990. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών-Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης. Κωνσταντινίδης, Γ. (2007). Η συντηρητική Αριστερά και η προοδευτική Δεξιά : Ενδείξεις ασυμβατότητας της διάκρισης κοινωνικός προοδευτισμός-συντηρητισμός με το παραδοσιακό σχήμα Αριστερά-Δεξιά, στο Βερναρδάκης, Χρ. (επιμ.), Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2005-06. Πολιτικές και κοινωνικές εκπροσωπήσεις, ευρωσκεπτικισμός, ΜΚΟ, Αθήνα: Σαββάλας, 15-39. Μαυρής, Γ. (2000). Οι δύο Ελλάδες. Κοινωνιολογία της ψήφου στις εκλογές της 9ης Απριλίου 2000, στο Βερναρδάκης Χρ. (επιμ.), VPRC Η Κοινή Γνώμη στην Ελλάδα, Έρευνες Δημοσκοπήσεις 2001, Αθήνα: Νέα Σύνορα-Λιβάνης, 17-36. Μαυρής, Γ. (2001). Τι έχει αλλάξει στην κοινωνική βάση του ΠΑΣΟΚ μετά τις εκλογές, εφ. ΤΑ ΝΕΑ, 9/10/2001. Mαυρής, Γ. (2004). Οι αλλαγές στην κοινωνική βάση των κομμάτων, εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20/2/2004. Παστιάδης, Γ. (2008). Προσδιοριστικοί παράγοντες της πολιτικής συμπεριφοράς. Η περίπτωση του επιπέδου εκπαίδευσης. Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Προβή, Φ. (2008). Νέες κοινωνικές διαιρέσεις και συλλογικές ταυτότητες στο μικροσκόπιο της ποιοτικής έρευνας, στο Βερναρδάκης, Χρ. (επιμ.), V-PRC Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2007, Αθήνα: Σαββάλας, 71-99. Σπουρδαλάκης, Μ. (2003). Το κομματικό φαινόμενο: Εξέλιξη και συγκυρία, στο Τσάτσος, Δ. Κοντιάδης, Ξ. (επιμ.), Το μέλλον των πολιτικών κομμάτων, Αθήνα: Παπαζήσης, 39-63. Τσουκαλάς, Κ. (1977). Γύρω από το πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, στο Κοντογιώργης, Γ. (επιμ.), Κοινωνικές και Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα, Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Αθήνα: Εξάντας, 73-112. Τσουκαλάς, Κ. (1995). Προλεγόμενα στο Bobbio, N., Δεξιά και Αριστερά, Αθήνα: Πόλις.