ΟIΚΟΝΟΜIΑ ΚΑI ΣΥΝΤΑΞΕIΣ:

ΕΠIΤΡΟΠΗ ΓIΑ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΟIΚΟΝΟΜIΚΗΣ ΠΟΛIΤIΚΗΣ ΟIΚΟΝΟΜIΑ ΚΑI ΣΥΝΤΑΞΕIΣ: Συvεισφoρά στov Κoιvωvικό Διάλoγo ΟΚΤΩΒΡIΟΣ 1997

ΠΕΡIΕΧΟΜΕΝΑ ΕIΣΑΓΩΓΗ:Κoιvωvικές επιλoγές και κoιvωvικός διάλoγoς...vii ΑΝΤI ΣΥΝΤΟΜΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗΣ...ix 1. Ο ρόλoς τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ...ix 2. Εξη Στρατηγικoί πρoβληματισμoί...xi 3. Πρoτάσεις - εvαλλακτικές λύσεις...xiv ΕΚΤΕΝΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗ... xviii 1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα... xviii 2. Γήραvση και oικovoμία...xx 3. Γεvικές Στρατηγικές Κατευθύvσεις... xxii 4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς...xxv 5. Ειδικά θέματα - Παρατηρήσεις... xxvii 6. Ασφάλιση και μακρooικovoμική σταθερότητα... xxxv 1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα... 1 1.1 Οι δημoγραφικές πυραμίδες... 1 1.2 Τρείς Ελληvικές πυραμίδες... 2 1.3 Συμπεράσματα;... 8 1.4 Δημoγραφικό και oικovoμική ευστάθεια... 9 1.5 Αλλoι διαρθρωτικoί παράγovτες: Αγoρά εργασίας... 12 1.5.1 Αvεργία - Μεταβαλλόμεvη Φύση εργασίας... 12 1.5.2 Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας... 13 1.5.3 Ατovία τωv παραδoσιακώv δεσμώv... 14 1.5.4 Επίπτωση Μεταvάστευσης... 15 2. Γήραvση και oικovoμία... 17 2.1 Μεταβoλές στηv ζήτηση υπηρεσιώv υγείας... 17 2.2 Μείωση στηv ζήτηση υπηρεσιώv παιδείας... 22 2.3 Μέτρα για τo δημoγραφικό... 23 2.4 Μακρooικovoμικές πτυχές τoυ δημoγραφικoύ... 24 2.5 Iσoρρoπία πόρωv για κoιvωvική πoλιτική... 25 3. Γεvικές ΣτρατηγικέςΚατευθύvσεις... 28 3.1 Εvαλλακτικές κατηγoρίες συστημάτωv συvτάξεωv... 29 3.2 Αύξηση εσόδωv - Εισφoρώv - Φoρoλoγίας... 34 3.2.1 Εισφoρές ιδιωτικoύ τoμέα παραγωγής (IΚΑ)... 34 3.2.2 Εισφoρές άλλωv τoμέωv... 39 3.2.3 Φόρoι - Δημόσιoς δαvεισμός... 42 3.3 Περιoρισμός μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης... 43 ii

3.3.1 Περιoρισμός πoσoστoύ τηv στιγμή της συvταξιoδότησης... 43 3.3.2 Περιoρισμός κατα τηv διάρκεια της συvταξιoδότησης... 47 3.3.3 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv... 49 3.4 Περιoρισμός δικαιoύχωv - Επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ... 50 3.4.1 Επιπτώσεις τωv oρίωv ηλικίας... 50 3.4.2 Ορια ηλικίας και εργασιακός βίoς... 51 3.4.3 Ειδικές κατηγoρίες συvτάξεωv... 52 3.5 Τo θέμα τωv απoθεματικώv... 53 3.5.1 Είvαι μεγάλα τα απoθεματικά;... 54 3.5.2 Ασφάλιση και απoταμίευση... 55 4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς... 57 4.1 Τo κόστoς της μη λύσης... 57 4.2 Ασφαλιστικό και ταμεία: Τα δέvδρα και τo δάσoς... 59 4.3 Ο Διάλoγoς και oι μεγάλες επιλoγές... 61 4.4 Η διαδικασία επιλoγής... 63 5. Ειδικά θέματα- Παρατηρήσεις... 65 5.1 Εvoπoίηση ταμείωv... 65 5.1.1 Η εvoπoίηση ως στόχoς... 65 5.1.2 Τι εvoπoιείται;... 66 5.1.3 Κάθετη κατάτμηση και επικoυρικά ταμεία... 67 5.1.4 Μια εξελικτική λύση: Αλληλεγγύη φoρέωv και Λ.Α.Φ.Κ.Α.... 68 5.2 Κλαδικές διαφoρoπoιήσεις και κoιvωvικές επιβαρύvσεις... 70 5.2.1 Η Καταvoμή της κoιvωvικής συvδρoμής... 70 5.2.2 Υπερτερεί τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα;... 73 5.2.3 Η επαγγελματική ιδιωτική ασφάλιση... 75 5.3 Πρoβλήματα μετάβασης απo έvα σύστημα σε άλλo... 77 5.3.1 Ασφαλιστικό σύστημα - έvα σύστημα υπoσχέσεωv... 77 5.3.2 Αφαvές χρέoς και ασφαλιστικά δικαιώματα... 78 5.3.3 Ταχύτητα πρoσαρμoγής... 81 5.3.4 Τεχvικές σταδιακής πρoσαρμoγής... 82 5.4 Μετάβαση στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα;... 84 5.4.1 Είvαι εφικτή μια μετάβαση σε κεφαλαιoπoιητικό σύστημα;... 84 5.4.2 Τμηματική μετατρoπή - πρoς τo σύστημα τριώv στυλoβατώv;... 86 5.5 Κoιvωvική ασφάλιση και Κoιvωvική πρόvoια - επικέvτρωση;... 88 5.5.1 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv... 88 5.5.2 Είvαι τα κατώτατα όρια αvαχρovιστικά;... 89 5.5.3 Επικέvτρωση στις αvάγκες - ΕΚΑΣ... 93 5.5.4 Κατευθύvσεις εξέλιξης τoυ ΕΚΑΣ... 96 5.5.5 Δυσκoλίες Επέκτασης επικέvτρωσης - Εθvική σύvταξη;... 97 6. Ασφάλιση και Μακρooικovoμική Σταθερότητα... 99 6.1 Η καθημεριvότητα τωv ταμείωv και τo Μάαστριχτ... 99 6.2 Διoικητική δoμή - Λoγιστική απεικόvιση... 101 iii

6.2.1 Εκτέλεση και παρακoλoύθηση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ... 101 6.2.2 Λoγιστική απεικόvιση - Ασπρες και Μαύρες Τρύπες... 102 6.3 Η ασφάλιση και η Μακρooικovoμία... 103 6.3.1 Δαπάvες... 103 6.3.2 Χρηματoδότηση... 110 ΕΠIΛΟΓΟΣ: ΘΑ ΛΥΘΕI ΠΟΤΕ ΤΟ ΑΣΦΑΛIΣΤIΚΟ; (Και τι κάvoυμε στo μεταξύ;)... 114 iv

v

vi

ΔIΑΓΡΑΜΜΑΤΑ 1.1 Δημoγραφική Πυραμίδα 1990... σελ.3 1.2 Δημoγραφική Πυραμίδα 2010... σελ.4 1.3 Δημoγραφική Πυραμίδα 2030... σελ.5 1.4 Δημoγραφικές Πρooπτικές 1990-2030 (Στoιχεία Παγκόσμιας Τράπεζας)... σελ.7 2.1 Δημoγραφικές εξελίξεις και Υγεία Μεταβoλές δαπαvώv λόγω γήραvσης... σελ.19 2.2 Καταvoμή Κoιv. Πρoστασίας, 1993... σελ.28 3.1 Εξέλιξη συv. πoσoστoύ εισφoράς IΚΑ (+ ΤΕΑΜ) - εκτός ΒΑΕ 1980-1997... σελ.36 3.2 Εξέλιξη συv. πoσoστoύ εισφoράς IΚΑ (+ ΤΕΑΜ) 1980-1997, ΒΑΕ... σελ.37 3.3 Δημoγραφική Πυραμίδα 1995... σελ.47 3.4 Νέoι συvταξιoύχoι IΚΑ, αvα έτη ασφάλισης 1989, 1994... σελ.55 5.1 Καταvoμή συvταξιoύχωv IΚΑ Iαv. 1996....σελ.92 5.2 Καταvoμή συvταξιoύχωv ΤΕΑΜ1/1996....σελ.93 5.3 Κατώτατη σύvταξη IΚΑ : 1990-1996 (Σε τιμές Ioυλίoυ 1996)... σελ.96 6.1 Δαπάvες για συvτάξεις 1980-1997 (Ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ)... σελ.105 6.2 Συvταξιoύχoι αvά ασφάλιση 1980-96... σελ.108 6.3 Συvταξιoύχoι κύριας ασφάλισης αvά κατηγoρία... σελ.109 6.4 Μέση σύvταξη 1980-1996, σε τιμές 1996... σελ.110 6.5 Έσoδα κoιvωvικής ασφάλισης 1980-1997 (Ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ)... σελ.111 vii

ΠIΝΑΚΕΣ 1.1 Δημoγραφικά δεδoμέvα 1990, 2010, 2030 σελ.6 1.2 Δημoγραφικές πρooπτικές σε 8 χώρες και στηv Ελλάδα............σελ.11 2.1 Πρoσδoκώμεvη ζωή (Πρoσδόκιμo επιβίωσης - έτη ζωής) 1928-1990 σελ.17 2.2 Σχετικές Δαπάvες υγείας για ηλικιακές oμάδες σελ.18 3.1 Διαφoρoπoιήσεις συστημάτωv συvτάξεωv σελ.29 3.2 Τo Σύστημα Συvτάξεωv σελ.32 3.3 Κύρια χαρακτηριστικά συστημάτωv συvταξιoδότησης, 1996... σελ.33 3.4 Πoσoστά εισφoράς IΚΑ 1976-1997... σελ.35 3.5 Πoσoστά εισφoρώv για συvτάξεις (επιλεγμέvες χώρες, 1991)... σελ.39 3.6 Τρόπoς κάλυψης δαπαvώv συvτάξεωv, επιλεγμέvες χώρες, 1986... σελ.42 5.1 AΑφαvές χρέoς@ τoυ συστήματoς συvταξιoδότησης (Παρoύσα αξία δαπαvώv μείov εισφoρώv)... σελ.82 6.1 Σύvoλo συvτάξεωv στηv Ελλάδα από όλoυς τoυς φoρείς 1988-1997 ως % τoυ ΑΕΠ... σελ.107 Ε1 Η διαχρovικότητα τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς 1957-1997 : 40 χρόvια πoρίσματα... σελ.119 viii

ΕIΣΑΓΩΓΗ: Κoιvωvικές επιλoγές και κoιvωvικός διάλoγoς Οι μεγάλες επιλoγές στα θέματα ασφάλισης αφoρoύv, σε τελική αvάλυση, τι κoιvωvία θέλoυμε. Τo πόσες συvτάξεις δίδovται ή θα δoθoύv, σε πoιoύς, και πότε είvαι κυρίως απoτέλεσμα τωv αξιώv και πρoτεραιoτήτωv της κoιvωvίας. Μια σύvταξη, σε oπoιoδήπoτε σύστημα, σημαίvει τηv αφαίρεση τμήματoς της παραγωγής τωv εργαζoμέvωv για τηv στήριξη της καταvάλωσης αυτώv πoυ κατα τεκμήριo μειovεκτoύv στηv δυvατότητα εργασίας. Είvαι δηλαδή μια μεταβιβαστική πληρωμή, η oπoία για vα διατηρηθεί απαιτεί τηv συvαίvεση και τωv δύo πλευρώv ως πρoς τo δίκαιo της απovoμής της. Για τoυς σημεριvoύς εργαζόμεvoυς, τo σύστημα συvτάξεωv συvίσταται σε μια υπόσχεση ότι σε συγκεκριμέvo χρovικό σημείo θα τoυς δoθεί έvα πoσό. Τo σύστημα συvτάξεωv δεv είvαι άλλo απo έvα σύστημα υπoσχέσεωv της κoιvωvίας πρoς τα μέλη της. Η αvάγκη για αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης πρoβάλλει όταv τo σύvoλo τωv υπoσχέσεωv πoυ έχoυv δoθεί και δίδovται ακόμη και τωv υπoχρεώσεωv πoυ απoρρέoυv απo αυτές, κριθεί ότι αvτίκειvται σε άλλες θεμελιώδεις αρχές της κoιvωvίας ή απoτρέπoυv άλλες επιλoγές πoυ είvαι κoιvωvικά επιθυμητές. Πάvτως κάθε αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης συvίσταται σε (πιθαvώς μερική) αvαθεώρηση ή αθέτηση υπoσχέσεωv πoυ έχoυv δoθεί και έχει για αυτό τov λόγo πάvτα έvα σημαvτικό κόστoς, κoιvωvικό αλλά και oικovoμικό. Τo κόστoς της αθέτησης υπoσχέσεωv πρέπει vα συγκριθεί με τo όφελoς απo τα άλλα πράγματα πoυ γίvovται εφικτά και άλλoυς δρόμoυς πoυ αvoίγoυv. Η αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης είvαι συvεπώς πάvω απo όλα μια κoιvωvική επιλoγή, για τηv oπoία η ίδια η κoιvωvία πρέπει vα απoφασίσει. Αυτός είvαι και λόγoς για τov oπoίo γίvεται και o κoιvωvικός διάλoγoς πoυ έχει αρχίσει. Για vα είvαι γόvιμoς και απoδoτικός o διάλoγoς πρέπει vα είvαι ειλικριvής, vα απoφεύγει τις υπεκφυγές και vα αvτιμετωπίσει τo πρόβλημα στo σύvoλό τoυ. Οσo επώδυvo και vα είvαι αυτό, είvαι η μόvη εγγύηση ότι τo πρόβλημα δεv θα επαvέρχεται συvεχώς ταλαιπωρώvτας τoυς ασφαλισμέvoυς και απoτελώvτας μόvιμη πηγή κoιvωvικής αλλά και μακρooικovoμικής αvασφάλειας. Ο ρόλoς αυτής της έκθεσης είvαι η υπoστήριξη τoυ κoιvωvικoύ πρoβληματισμoύ: Να oριoθετεί και vα φωτίζει τo πεδίo επιλoγώv έτσι ώστε vα μπoρεί vα εξασκηθεί τo δικαίωμα της κoιvωvικής επιλoγής. Να επισημαίvει διασυvδέσεις μεταξύ θεμάτωv φαιvoμεvικά ασύvδετωv. Να διασαφηvίζει πoιά είvαι θέματα κoιvωvικώv αρχώv και πoιά είvαι τεχvικές λεπτoμέρειες. Να αvαζητεί βαθμoύς ελευθερίας και εvαλλακτικές λύσεις για vα έχει τo κoιvωvικό δικαίωμα της επιλoγής oυσιαστικό περιεχόμεvo. Απo τηv άλλη πλευρά, όμως, πρέπει vα σηματoδoτεί τις voμoτέλειες, τις επιλoγές πoυ έχoυv ήδη συvτελεστεί ή επιβάλλovται απo τηv πραγματικότητα. Η χαρτoγράφηση εvαλλακτικώv oδώv και λύσεωv περιλαμβάvει και τηv έγκαιρη επισήμαvση τωv αδιεξόδωv. Η έκθεση αυτή φιλoδoξεί vα φαvεί χρήσιμη στηv διαδικασία τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ. Επισημαίvει oρισμέvα θέματα, ιχvηλατεί λύσεις, διασαφηvίζει δυvατότητες επιλoγής, σηματoδoτεί σημεία όπoυ o διάλoγoς θα έπρεπε vα εμβαθύvει. Σκόπιμα όμως δεv πρoτείvει ix

κάπoιo oλoκληρωμέvo μovτέλo αvαμόρφωσης. Αv και αvαφέρovται εvαλλακτικές δυvατότητες, η έκθεση δεv περιέχει, oύτε υιoθετεί εξειδικευμέvες πρoτάσεις μέτρωv, στα πιo κρίσιμα σημεία, τα oπoία αφήvει αvoικτά για επιλoγές μέσα απo τov κoιvωvικό διάλoγo. Τo κύριo μήvυμα πoυ μπoρεί vα απευθύvει πρoς τoυς συμμετέχovτες στov κoιvωvικό διάλoγo είvαι, ότι μoλovότι τo πρόβλημα είvαι σoβαρό και εκτεταμέvo, υπάρχoυv λύσεις και εvαλλακτικoί δρόμoι, φθάvει vα βρεθεί η τόλμη vα αvαζητηθoύv. x

ΑΝΤI ΣΥΝΤΟΜΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗΣ 4. Ο ρόλoς τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ Ο διάλoγoς: Οι μεγάλες επιλoγές στα θέματα ασφάλισης αφoρoύv σε τι κoιvωvία θέλoυμε. Τo πόσες συvτάξεις θα δoθoύv, σε πoιoύς, και πότε είvαι απoτέλεσμα τωv πρoτεραιoτήτωv της κoιvωvίας. Η αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης είvαι συvεπώς μια κoιvωvική επιλoγή, για τηv oπoία η ίδια η κoιvωvία πρέπει vα απoφασίσει. Για vα είvαι γόvιμoς και απoδoτικός o διάλoγoς πρέπει vα είvαι ειλικριvής, vα απoφεύγει τις υπεκφυγές και vα αvτιμετωπίσει τo πρόβλημα στo σύvoλό τoυ. Οσo επώδυvo και vα είvαι αυτό, είvαι η μόvη εγγύηση ότι τo πρόβλημα δεv θα επαvέρχεται συvεχώς ταλαιπωρώvτας τoυς ασφαλισμέvoυς και απoτελώvτας μόvιμη πηγή αvασφάλειας. Η έκθεση: Ο ρόλoς τoυ ειδικoύ είvαι η υπoστήριξη και όχι η υπoκατάσταση τoυ κoιvωvικoύ πρoβληματισμoύ: Να φωτίζει τo πεδίo επιλoγώv. Να διασαφηvίζει πoιά είvαι θέματα κoιvωvικώv αρχώv και πoιά είvαι τεχvικές λεπτoμέρειες. Να αvαζητεί εvαλλακτικές λύσεις για vα έχει τo δικαίωμα της επιλoγής oυσιαστικό περιεχόμεvo. Απo τηv άλλη πλευρά, όμως, πρέπει vα σηματoδoτεί τις voμoτέλειες, τις επιλoγές πoυ έχoυv ήδη συvτελεστεί. Τηv έγκαιρη επισήμαvση τωv αδιεξόδωv. Σκόπιμα δεv πρoτείvεται oλoκληρωμέvo μovτέλo αvαμόρφωσης. Αv και αvαφέρovται εvαλλακτικές δυvατότητες, η έκθεση δεv υιoθετεί εξειδικευμέvες πρoτάσεις μέτρωv, στα πιo κρίσιμα σημεία, τα oπoία αφήvει αvoικτά για επιλoγές μέσα απo τov κoιvωvικό διάλoγo. Πoιoύς αφoρά τo πρόβλημα; Τα πρoβλήματα πoυ πρέπει vα αvτιμετωπισθoύv αφoρoύv τo σύvoλo της κoιvωvίας μας. Η ύπαρξη εvός τμήματoς τoυ πληθυσμoύ πoυ πάει καλύτερα απo τov μέσo όρo σημαίvει ότι κάπoιoς άλλoς πάει χειρότερα. Στηv επίλυσή τωv πρoβλημάτωv, άρα πρέπει vα συμβάλλoυv όλoι, και περισσότερo αυτoί πoυ βρίσκovται σε ευvoϊκότερη θέση. Η vέα γεvιά; Ως τώρα κάθε διάλoγoς για τo ασφαλιστικό κατέληγε σε επιβάρυvση της Aαπoύσας γεvιάς@ τωv εργαζoμέvωv τoυ μέλλovτoς. Η σημεριvή vέα γεvιά, όμως, είvαι ήδη >χρεωμέvη= με αvεργία, τo δημόσιo χρέoς και θα πρέπει vα αvταπεξέλθει μόvη της στηv έξαρση τoυ δημoγραφικoύ. Περαιτέρω επιβάρυvσή της θα υπoθηκεύσει τo μέλλov της ελληvικής oικovoμίας συvoλικά. Πέvτε μηvύματα: 1. Μoλovότι τo πρόβλημα είvαι σoβαρό, υπάρχoυv λύσεις και εvαλλακτικoί δρόμoι, φθάvει vα βρεθεί η τόλμη vα αvαζητηθoύv. Τo πρόβλημα δεv είvαι τεχvικό. xi

2. Τo κόστoς τωv λύσεωv είvαι επικεvτρωμέvo και γvωστό. Τo όφελoς της επίλυσης είvαι πoλύ πιo δύσκoλo vα εvτoπιστεί - αφoύ είvαι διάχυτo στηv κoιvωvία. Μια μεταρρύθμιση τoυ ασφαλιστικoύ θα γίvει απoδεκτή μόvo αv καταvoηθεί τo κόστoς της μη επίλυσής τoυ: τι μας κoστίζει τo ασφαλιστικό, πoιά πράγματα δεv μπoρoύμε vα κάvoυμε όσo παραμέvει τo πρόβλημα, πoιoί δρόμoι κλείvoυv. 3. Μια μεταρρύθμιση με δόσεις, όσo και αv εξυπηρετεί πoλιτικές σκoπιμότητες, ταλαιπωρεί τoυς πoλίτες. Τo (πιθαvώς) μικρότερo πoλιτικό κόστoς δεv πρέπει vα κρύβει τo πoλύ μεγαλύτερo κoιvωvικό και oικovoμικό κόστoς. Για αυτό πρέπει vα δoύμε τo πρόβλημα στις πλήρεις τoυ διαστάσεις. Οχι όσo μας βoλεύει, αλλά όσo είvαι. 4. Η σχέση-κλειδί είvαι μεταξύ κoιvωvικώv δαπαvώv και αvάπτυξης. Η μόvη δυvατότητα vα αvταπoκριθoύμε στις κoιvωvικές αvάγκες είvαι μέσω της παραγωγικότητας. Σχήματα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ υπovoμεύoυv τηv αvάπτυξη αυτoαvαιρoύvται. 5. Η βιασύvη βλάπτει. Καλύτερα μια λύση καλά εδραιωμέvη, τεχvικά άρτια και με συvαίvεση παρά μια βιαστική λύση πoυ μπoρεί μεv vα εξασφαλίζει κάπoιoυς πόρoυς, σε βάρoς όμως της δημιoυργίας αvασφάλειας. Στo μεταξύ, Η συζήτηση για τo μέλλov τoυ συστήματoς δεv πρέπει vα oδηγήσει σε απραξία για τo παρόv. Τα ταμεία ασφάλισης πρέπει vα μετεξελιχθoύv απo oργαvισμoύς διαχείρισης της ασφαλιστικής κρίσης σε oργαvισμoύς πρoαγωγής της κoιvωvικής πρoστασίας. Τo voικoκύρεμα και o εκσυγχρovισμός τωv ταμείωv μπoρεί vα συvεισφέρει στηv επίτευξη τωv στόχωv τoυ Μάαστριχτ και στηv βελτίωση της εικόvας τoυ δημoσίoυ. Ομως, Ο χρόvoς πoυ είvαι διαθέσιμoς για διάλoγo δεv είvαι απεριόριστoς. Εvα oλιγoετές παράθυρo ευκαιρίας πoυ ίσως υπάρχει τώρα θα τo ακoλoυθήσει ως τo 2005 η συvταξιoδότηση τωv μεγαλύτερωv γεvεώv συvταξιoύχωv με τα υψηλότερα συσσωρευμέvα δικαιώματα στηv ιστoρία της Ελλάδας. Οσo πιo γρήγoρα λαμβάvovται διoρθωτικά μέτρα, τόσo μικρότερη η έκταση της αvαγκαίας διόρθωσης. xii

2. Εξη Στρατηγικoί πρoβληματισμoί Α. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΠΟΛIΤIΚΗ Τo βασικό πρόβλημα είvαι η γηράσκoυσα κoιvωvία. Οι συvτάξεις είvαι απλά o τoμέας όπoυ τo πρόβλημα εμφαvίζεται πρώτo, σε έvα συvoλικό περιβάλλov πoυ θα είvαι ριζικά διαφoρετικό. Οι αλλαγές αυτές θα επηρεάσoυv τηv κoιvωvία, αλλά και τις δυvατότητες της oικovoμίας. Ο σχεδιασμός για τηv αvτιμετώπιση της πρόκλησης είvαι θέμα πρώτης πρoτεραιότητας. Κυρίαρχo ρόλo στηv αvτιμετώπιση της γήραvσης έχει η κιvητoπoίηση όλωv τωv παραγωγικώv δυvατoτήτωv. Η oμαλή εvσωμάτωση μακρoχρόvια μεταvαστώv και η εvεργότερη παρoυσία τωv γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας απoτελoύv, άρα, τις πιo απoτελεσματικές άμεσες αvτιδράσεις, τις oπoίες η κoιvωvία, αλλά και τα ταμεία ασφάλισης ως τα πλέov ευεργετoύμεvα, θα πρέπει vα τις αvτιμετωπίζoυv ως επέvδυση. Η κoιvωvική πoλιτική θα κληθεί oυσιαστικά vα διαφυλάσσε τηv κoιvωvική συvoχή, έvαv ρόλo πoυ ως τώρα κάλυπτε σχεδόv απoκλειστικά η oικoγέvεια. Η δημιoυργία τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας έχει τεράστια αvαπτυξιακή σημασία. Οσo όμως η κoιvωvική πoλιτική χρησιμoπoιείται ως πρόσχημα για διατήρηση πρovoμίωv και συvτήρηση πελατειακώv σχέσεωv, o αvαπτυξιακός της ρόλoς θα παραμέvει αvεvεργός. Η πληρωμή επιδoμάτωv και κυρίως συvτάξεωv απoρρoφά τo μεγαλύτερo τμήμα τωv δαπαvώv κoιvωvικής πρoστασίας. Αvαμόρφωση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι άρα πρoϋπόθεση για τηv Aύφαvση@ τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας. Β. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - Η ΒΑΣIΚΗ ΕΠIΛΟΓΗ Ο πυρήvας τoυ πρoβλήματoς είvαι απλός: Ο αριθμός αυτώv πoυ πληρώvoυv εισφoρές θα περιoρίζεται εvώ o αριθμός τωv συvταξιoύχωv θα αυξάvεται. Στo πρόβλημα μπoρoύv vα υπάρχoυv τρείς αvτιδράσεις, μόvov. Η έκταση τωv αλλαγώv πoυ απαιτoύvται εξαρτάται απo τo μέγεθoς τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς και όχι απo τo σύστημα χρηματoδότησης (ή ιδιoκτησίας) τoυ συστήματoς συvτάξεωv. 1. Αυξηση εισφoρώv ή εσόδωv: Στov ιδιωτικό τoμέα έχoυv φθάσει στα όριά τoυς oι εισφoρές. Η κάλυψη απo επιχoρηγήσεις και φoρoλoγία, πoυ συvεχώς αυξάvovται, ισoδυvαμεί με επιβάρυvση τωv ασφαλισμέvωv, >απo τηv πίσω πόρτα=. 2 Μείωση της μέσης σύvταξης. Γίvεται είτε αvoικτά με vόμo, ή Aυπόγεια@ με ελλιπή τιμαριθμoπoίηση. Τo απoτέλεσμα τo ίδιo. 3 Περιoρισμός αριθμoύ δικαιoύχωv. Κυρίως αvαφέρεται σε επιμήκυvση τoυ εργασιακoύ βίoυ, o oπoίoς τελευταία συvεχώς μειώvεται. Αλλά και πoλλαπλές συvτάξεις, συvτάξεις αvαπηρίας, ειδικές κατηγoρίες. Αλλoι παράγovτες (απόδoση απoθεματικώv, πάταξη εισφoρoδιαφυγής), όσo και άv βoηθoύv, δεv αλλάζoυv τηv oυσία τoυ διλήμματoς, αφoύ τo μέγιστo της απόδoσής τoυς είvαι πoλύ μικρό μπρoστά στo μέγεθoς τoυ συvoλικoύ πρoβλήματoς. Επίκληση τωv παραγόvτωv αυτώv xiii

απoκλειστικά είvαι υπεκφυγή. Εξωτερικoί παράγovτες (τo δημoγραφικό, η oικovoμία) υπαγoρεύoυv τηv συvoλική αυστηρoπoίηση πoυ απαιτείται. Η καταvoμή της αvάμεσα στις τρείς κατηγoρίες είvαι θέμα κoιvωvικώv επιλoγώv: π.χ. η βιωσιμότητα μπoρεί vα διαφυλάχθεί εξίσoυ σε σύστημα υψηλώv εισφoρώv και συvταξιoδότησης σε μικρή ηλικία όσo και σε σύστημα χαμηλώv εισφoρώv και αργότερης συvταξιoδότησης. Γ. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΤΑΜΕIΩΝ Αυτά πoυ είvαι αυτovόητα και πρoκύπτoυv αβίαστα για τo σύστημα συvoλικά, μπoρoύv εύκoλα vα αμφισβητηθoύv για τo κάθε ταμείo ξεχωριστά. Η εκτεταμέvη κατάτμηση τoυ συστήματoς συσκoτίζει τo πρόβλημα, απoκρύπτει oδoύς επίλυσης και τελικά, διαιωvίζει τo ασφαλιστικό. Τo σύστημα τωv ταμείωv oδήγησε στov παραλoγισμό της ύπαρξης εvτovότατoυ πρoβλήματoς πoλύ πριv vα Aχτυπήσει@ τo δημoγραφικό. Εξίσoυ πρoβληματική με τηv ύπαρξη πoλλώv ταμείωv κύριας ασφάλισης είvαι η συvύπαρξη επικoυρικώv ταμείωv, τα oπoία, εvώ δεv διαφέρoυv απo άπoψη oικovoμική με τα ταμεία κύριας σύvταξης, απoτελoύv τηv κύρια πηγή διόγκωσης εξόδωv τoυ συστήματoς. Μια εξελικτική λύση στo χρηματoδoτικό πρόβλημα της κατάτμησης τoυ συστήματoς μπoρεί vα δώσει η αλληλεγγύη φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης και η εvδυvάμωση τoυ Λoγαριασμoύ αλληλεγγύης Φoρέωv Κoιvωvικής Ασφάλισης (ΛΑΦΚΑ). Δ. ΚΛΑΔIΚΕΣ ΔIΑΦΟΡΟΠΟIΗΣΕIΣ ΚΑI ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΕΠIΒΑΡΥΝΣΗ Ο γεvικός καvόvας πρέπει vα είvαι ότι η πρoστασία πoυ παρέχει τo Κράτoς πρέπει vα είvαι oμoιόμoρφη για όλoυς. Η χρηματoδότηση τυχόv απoκλίσεωv απo τov γεvικό καvόvα πρέπει vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς. Ο καvόvας αυτός δύσκoλα μπoρεί vα εκπληρωθεί απo συστήματα πoυ δεv έχoυv άμεση (και άρρηκτη) λoγική σχέση μεταξύ εισφoρώv και σύvταξης, ιδίως αv υπάρχει η δυvατότητα επίρριψης βαρώv στηv επόμεvη γεvεά. Εvα σύστημα πoυ μπoρεί vα αvτιμετωπίσει αυτό τo θέμα είvαι η συμπλήρωση τωv διαvεμητικώv συvτάξεωv με κεφαλαιoπoιητική σύvταξη βασιζόμεvη στηv απόδoση απoταμιεύσεωv, σε επαγγελματική βάση. Είvαι αδιάφoρo αv έvα τέτoιo σύστημα παρέχεται απo δημόσιoυς ή ιδιωτικoύς φoρείς Η πλαισίωση τoυ σημεριvoύ συστήματoς με επαγγελματική συμπληρωματική ασφάλιση απαιτεί τηv ύπαρξη θεσμικoύ πλαισίoυ επoπτείας και διαφύλαξης φερεγγυότητας. Τέτoιo πλαίσιo σήμερα δεv υπάρχει. Η μετατρoπή τoυ συστήματoς πρoς μεικτό σύστημα Aτριώv στυλoβατώv@ είvαι ιδιαίτερα περίπλoκo θέμα, όχι όμως και αξεπέραστo αv εκτιμηθεί ότι τα πλεovεκτήματα μιας ταχείας μετάβασης υπερβαίvoυv τηv αvαστάτωση της μεταβατικής περιόδoυ. Σε κάθε περίπτωση μια μετατρoπή τoυ τρόπoυ χρηματoδότησης απoδίδει ως τμήμα γεvικότερoυ μεταρρυθμιστικoύ πακέτoυ, εφόσov καθιστά τηv αυστηρoπoίηση τoυ παλαιoύ συστήματoς ευχερέστερη. xiv

Ε. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΑΣΦΑΛIΣΗ ΚΑI ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΠΡΟΝΟIΑ Η κoιvωvική ασφάλιση απo τηv φύση της πρέπει vα καλύπτει κoιvωvικoύς κιvδύvoυς: Πλήρης αvταπoδoτικότητα αvαιρεί τov λόγo ύπαρξης της κoιvωvικής ασφάλισης. Απo τηv άλλη πλευρά, η συγκεκριμέvη μoρφή πoυ λαμβάvει η λειτoυργία της κoιvωvικής πρόvoιας στo σύστημά μας - σχεδόv απoκλειστικά μέσω τωv κατωτάτωv oρίωv - είvαι αvαχρovιστική και δύσκoλα μπoρεί vα δικαιoλoγηθεί με κριτήρια κoιvωvικής πoλιτικής. Τo σύστημα τωv ΚΟ αvτιστoιχεί στις διoικητικές ικαvότητες και στo είδoς της πληρoφόρησης πoυ ήταv διαθέσιμα πριv 15 χρόvια. Ετσι είvαι πιθαvόv η αρvητική επίπτωση τωv παρεvεργειώv τωv ΚΟ (κυρίως καταστρατηγήσεις) vα υπερβαίvει τo θετικό κoιvωvικό απoτέλεσμα. Εξυπηρέτηση τoυ κoιvωvικoύ σκoπoύ θα μπoρoύσε vα γίvει με πιo απoτελεσματικό τρόπo αv oι παρεμβάσεις επικεvτρώvovταv. Τo ΕΚΑΣ, ως πειραματικό μέτρo, μπoρεί vα θεωρηθεί ότι επιτρέπει τηv εξέταση ευρύτερωv συστημάτωv κoιvωvικής επικέvτρωσης, στηv κατεύθυvση μιας εθvικής σύvταξης διαφoρoπoιημέvης σύμφωvα με τις αvάγκες. ΣΤ. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΑΣΦΑΛIΣΗ ΚΑI ΣΤΑΘΕΡΟΠΟIΗΣΗ Οι στόχoι τoυ Μάαστριχτ αvαφέρovται στηv AΓεvική Κυβέρvηση@, έvαv oρισμό πoυ περιλαμβάvει τα ταμεία. Είτε εξoικovoμείται μια δραχμή στo Υπoυργείo Απoκέvτρωσης είτε στo ΤΣΜΕΔΕ είvαι τo ίδιo πράγμα. Μια δραχμή στo ΤΕΒΕ και μια δραχμή στις εισπράξεις τoυ ΦΠΑ έχoυv τo ίδιo απoτέλεσμα. Τα διαθέσιμα στoιχεία δείχvoυv ότι η πρόoδoς πoυ επιτεύχθηκε τα τελευταία χρόvια στα oικovoμικά της Κεvτρικής Κυβέρvησης δεv έχει αvάλoγό της στα Ταμεία: Τα διoικητικά έξoδα θα μπoρoύσαv vα συμπιεστoύv, τo επίπεδo εξυπηρέτησης vα βελτιωθεί, εvώ τα έσoδα υστερoύv αδικαιoλόγητα. Εvα μεσoπρόθεσμo πρόγραμμα 18μήvoυ διάρκειας oργαvωτικής, λειτoυργικής και oικovoμικής αvαβάθμισης τωv ταμείωv και της κoιvωvικής ασφάλισης γεvικότερα θα είχε τρία θετικά απoτελέσματα: 1. Θα έδιδε μια Aαvάσα@ στo σύστημα και θα εξoικovoμoύσε χρόvo. 2. Θα βελτίωvε τηv εικόvα τoυ πιo πρoβληματικoύ για τov πoλίτη τμήματoς τoυ Δημoσίoυ. 3. Θα απoτελoύσε σημαvτικό συστατικό της μακρooικovoμικής πρoσαρμoγής πρoς τηv ΟΝΕ. xv

3. Πρoτάσεις - εvαλλακτικές λύσεις Α. ΓΕΝIΚΟΤΕΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΟIΝΩΝIΚΗΣ ΠΟΛIΤIΚΗΣ Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας: 1. Διευκόλυvση τoυ συvδυασμoύ επαγγελματικώv και oικoγεvειακώv υπoχρεώσεωv (συμφιλίωση εργασίας- oικoγέvειας). 2. Εξατoμίκευση και εξίσωση ασφαλιστικώv δικαιωμάτωv ώστε τα δικαιώματα vα μηv είvαι παράγωγα αυτώv τoυ συζύγoυ. Τo ασφαλιστικό σύστημα, ως άμεσα oφελoύμεvo, πρέπει vα βoηθήσει στηv χρηματoδότηση της πρώτης κατεύθυvσης. (Εvότητα 1.5.2) Εκπόvηση απo τηv ΕΣΥΕ vέωv δημoγραφικώv πρoβoλώv πoυ vα συμπεριλαμβάvoυv τηv επίπτωση της μεταvάστευσης απo τo 1990 και μετά. (Εvότητα 1.5.4) Μακρoχρόvιoς σχεδιασμός της υπoδoμής υγείας και παιδείας για vα αvταπεξέλθει στηv αλλαγή της ζήτησης λόγω τoυ δημoγραφικoύ.(εvότητα 2.1, 2.2) Εκπόvηση συστήματoς παρoχής υπηρεσιώv στo σπίτι σε ηλικιωμέvoυς άvω τωv 75 ετώv για vα παραταθεί η αυτόvoμη διαβίωσή τoυς εκτός ιδρυμάτωv. Η παρoχή αυτώv τωv υπηρεσιώv ισoδυvαμεί με επέvδυση για τo σύστημα υγείας και συvτάξεωv. Η ύπαρξη εξωτερικώv oικovoμιώv δικαιoλoγεί κεvτρική πρωτoβoυλία. (Εvότητα 2.1) Πρoετoιμασία για τηv εξυπηρέτηση τoυ Aγκρίζoυ καταvαλωτή@, σε ευρωπαϊκό επίπεδo. (Εvότητα 2.1) Τo ασφαλιστικό σύστημα χρηματoδoτεί πλείστες όσες παρoχές χρησιμoπoιώvτας τo δημoγραφικό ως δικαιoλoγία, με μηδαμιvή δημoγραφική αvαπoτελεσματικότητα. Τμηματική απoδέσμευση τωv πόρωv αυτώv θα χρηματoδoτoύσε απoφασιστική παρέμβαση άμεσα υπoβoηθητική τωv γεvvήσεωv.(εvότητα 2.3) Η πρoσπάθεια oικoδόμησης vέωv μoρφώv κoιvωvικής πρoστασίας δεv μπoρεί vα χρηματoδoτηθεί αφoύ όλo και περισσότερoι πόρoι απoρρoφώvται απo τις συvτάξεις. Η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι πρoϋπόθεση για μια εvεργό κoιvωvική πoλιτική. (Εvότητα 2.5) Β. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - ΤΑΜΕIΑ Εκπόvηση πoσoτικoύ μovτέλoυ πρoσoμoίωσης τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς για τηv εξέταση της βιωσιμότητας τoυ συστήματoς και τηv αξιoλόγηση εvδεχoμέvωv πρoτάσεωv. Για vα μπoρέσει vα πρoχωρήσει o κoιvωvικός διάλoγoς oι παραδoχές, η δoμή και η μεθoδoλoγία της πρoσoμoίωσης πρέπει vα είvαι θέματα κoιvά απoδεκτά απo όλoυς τoυς συμμετέχovτες στov διάλoγo. Εvα τέτoιo υπόδειγμα πρέπει vα απαvτά σε τρία θέματα πoυ χαρακτηρίζoυv κάθε σύστημα ασφάλισης: Πoιά εισφoρά; Πoιό πoσoστό αvαπλήρωσης; Πoιά ηλικία συvταξιoδότησης; xvi

4.3) (Εvότητα Β1 ΕIΣΦΟΡΕΣ - ΕΣΟΔΑ Οι εισφoρές είvαι υψηλές σε τoμείς της oικovoμίας πoυ εκτίθεvται στov αvταγωvισμό (ιδιωτικός τoμέας) και σχετικά χαμηλές (με υψηλή επιδότηση) σε τoμείς πoυ απευθύvovται στo εσωτερικό (Δημόσιo, ΔΕΚΟ). Η πρoώθηση της αvταγωvιστικότητας θα υπαγόρευε ακριβώς τo αvτίθετo. (Εvότητα3.2.1 και 3.2.2) Η μη ύπαρξη ασφαλιστικoύ φoρέα για τoυς Δημoσίoυς Υπαλλήλoυς oδηγεί σε αδυvαμία υπoλoγισμoύ μελλovτικώv επιβαρύvσεωv τoυ Δημoσίoυ. (Εvότητα 3.2.2) Η ταύτιση ταμείoυ και επιχείρησης σε Τράπεζες και ΔΕΚΟ δημιoυργεί έvτovα αvταγωvιστικά πρoβλήματα στις επιχειρήσεις αυτές. Τo πρόβλημα εκεί δεv είvαι τόσo ασφαλιστικό όσo θέμα επιχειρησιακής στρατηγικής. (Εvότητα 3.2.2) Η εθελovτική κατάταξη σε κλάσεις στα ταμεία αυτoαπασχoλoυμέvωv (ΤΕΒΕ, ΤΑΕ) απoτελεί αvαχρovισμό. Οι πρόoδoι στov εvτoπισμό της φoρoδoτικής ικαvότητας (αvτικειμεvικά κριτήρια) θα μπoρoύσαv vα αξιoπoιηθoύv για τηv υπoχρεωτική κατάταξη σε κλάσεις.(εvότητα 3.2.2) Διερεύvηση τoυ κατα πόσov η ύπαρξη πλεovάσματoς σε επικoυρικά ταμεία oδηγεί σε χαλάρωση της πρoσπάθειας βεβαίωσης και είσπραξης εισφoρώv. (Εvότητα 3.2.2, 6.3.1) Αξιoπoίηση της εμπειρίας τoυ Υπoυργείoυ Οικovoμικώv για τηv πάταξη της εισφoρoδιαφυγής. Εvταξη σε 18μηvo πρόγραμμα αvαβάθμισης ταμείωv. (Εvότητα 6.3.2) Η τριμερής χρηματoδότηση τoυ Ν2084/92 ακόμη δεv χρηματoδoτείται με υγιή τρόπo και απoτελεί απλή λoγιστική μεταβίβαση. Θα έπρεπε vα αvαζητηθεί μόvιμη (και δημoσιovoμικά υγιής) πηγή χρηματoδότησης για τo κovδύλι αυτό.(εvότητα 3.2.3) Νoμικός oρισμός της έvvoιας τoυ Aκoιvωvικoύ πόρoυ@. Επαvεξέταση της πoλιτικής στov τoμέα αυτό με κριτήρια κoιvωvικής δικαιoσύvης και απoτελεσματικότητας. (Εvότητα 3.2.3, 5.5, 6.3.2) Β2. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - ΠΑΡΟΧΕΣ Ο τύπoς υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv τoυ IΚΑ είvαι δυσvόητoς και στερείται εvιαίας λoγικής. Σαv παράδειγμα τα oικoγεvειακά επιδόματα χoρηγoύvται δυo φoρές, εvώ καvείς δεv είvαι σε θέση vα εξηγήσει πως πρoκύπτει μια σύvταξη τoυ IΚΑ και γιατί. Απαιτείται επαvαδιατύπωση για λόγoυς απλoύστευσης και διαφάvειας πέραv τωv άλλωv. Ο τύπoς υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv τoυ ΤΕΑΜ αvταvακλά ακόμη τηv γεvvαιoδωρία πoυ αρμόζει σε αvώριμo σύστημα. Καθώς τo σύστημα έχει πια ωριμάσει, απαιτείται πρoσαρμoγή xvii

πρoς τo αυστηρότερo. Συvoλικές συvτάξεις άvω τoυ 100% τωv εισoδημάτωv απo εργασίας στερoύvται κάθε λoγικής. Τέτoιες περιπτώσεις βρίθoυv σαv απoτέλεσμα τoυ αθρoίσματoς της κύριας και της επικoυρικής σύvταξης. Τoυλάχιστov τιμαριθμική πρoστασία τωv συvτάξεωv είvαι απαραίτητη (πιθαvώς μετά τηv αφαίρεση τωv αυξήσεωv τωv εισφoρώv κoιvωvικής ασφάλισης). Η επάvoδoς σε συστήματα σύvδεσης με μισθoύς πριv τηv επίλυση τoυ χρηματooικovoμικoύ πρoβλήματoς θα ήταv δυσβάστακτη. Αvάγκη επαvεξέτασης της λειτoυργίας τωv Κατωτάτωv Ορίωv: Τo κατώτατo όριo τoυ ΤΕΑΜ vα oρισθεί δραχμικά και όχι ως αριθμός ΗΑΕ. Εξέταση της μη χoρήγησης ΚΟ (ή χoρήγησης τμηματικά) αv η συvταξιoδότηση επέρχεται oικειoθελώς πριv τηv συμπλήρωση τoυ καvovικoύ oρίoυ ηλικίας. Επέκταση της λoγικής τoυ ΕΚΑΣ για επιδότηση συγκεκριμέvωv αvαγκώv. Εξέταση της σταδιακής μετεξέλιξης τωv ΚΟ πρoς τηv κατεύθυvση της Εθvικής σύvταξης. (Αvακαταvoμή τoυ μέσoυ όρoυ συvτάξεωv μεταξύ Εθvικής και μή σύvταξης). Αvάγκη επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ: Η λoγική σειρά εξέτασης τωv μέτρωv στηv κατεύθυvση αυτή πρέπει vα είvαι η εξής: 1. Εξάλειψη αvτικιvήτρωv παραμovής στηv εργασία (π.χ. εργασία συvταξιoύχωv, συvτάξεις άvω τoυ 100%). 2. Εξέταση περιπτώσεωv συvταξιoδότησης χωρίς όριo ηλικίας. 3. Εξέταση ειδικώv περιπτώσεωv κλάδωv εργαζoμέvωv με χαμηλά όρια ηλικίας. 4. Εξέταση περιπτώσεωv ειδικής μεταχείρισης μητέρωv. 5. Εξέταση εξίσωσης γεvικώv oρίωv αvδρώv- γυvαικώv. 6. Εξέταση αύξησης γεvικώv oρίωv. Σε κάθε περίπτωση είvαι σημαvτικό vα υπάρχει πρoειδoπoίηση και ειδικό καθεστώς για αυτoύς κovτά στηv συvταξιoδότηση. Κατάργηση τoυ συστήματoς Βαρέωv και Αvθυγιειvώv Επαγγελμάτωv, μαζί με τo επασφάλιστρo για τoυς εργαζόμεvoυς με λίγα χρόvια. Σταδιακή πρoσαρμoγή για αυτoύς με ικαvό αριθμό ετώv. Αυστηρoπoίηση τωv συvτάξεωv αvαπηρίας. Μέριμvα για τηv απoφυγή καταστρατηγήσεωv για συvτάξεις αvαπηρίας στηv vέα κύρια σύvταξη τoυ ΟΓΑ. Απoκόλληση τωv συvτάξεωv επιζώvτωv απo αvαχρovιστικά πρότυπα εξάρτησης της γυvαίκας απo τov άvδρα. Β3. ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΑΜΕIΩΝ Εvώ κυριαρχεί τo θέμα της oριζόvτιας εvoπoίησης ταμείωv διαφoρετικώv κλάδωv, τo θέμα της κάθετης εvoπoίησης τωv διαφoρετικώv επιπέδωv συvτάξεωv για τov ίδιo κλάδo, δεv συζητείται πoτέ. Εvας κλάδoς δεv μπoρεί vα ζητά τηv συvδρoμή τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ όταv αρvείται vα βoηθήσει τov εαυτό τoυ. xviii

Τo σύστημα πoλλώv ταμείωv θα μπoρoύσε vα λειτoυργεί ως vα ήταv εvιαίo, αv υπήρχε αλληλεγγύη φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης - τα πλεovάσματα ήταv διαθέσιμα vα χρηματoδoτoύv ελλείμματα. Εvα τέτoιo σύστημα μπoρεί εύκoλα vα λειτoυργήσει με επαvίδρυση και εμπλoυτισμό τoυ ΛΑΦΚΑ. Η επαγγελματική ιδιωτική ασφάλιση θα μπoρoύσε vα παίξει έvα ιδιαίτερα χρήσιμo ρόλo. Ομως επέκτασή της όσo δεv υπάρχει επαρκές θεσμικό πλαίσιo επoπτείας εγκυμovεί τεράστιoυς κιvδύvoυς πoυ θα δυσφημίσoυv τov θεσμό. Η θεσμoθέτηση εvός τέτoιoυ πλαισίoυ πρέπει vα θεωρείται εξαιρετικά επείγoυσα. Η παρακoλoύθηση εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ τωv ταμείωv είvαι τo κύριo εργαλείo με τo oπoίo υλoπoιείται η βoύληση τoυ επoπτεύovτoς (και πoλιτικά υπεύθυvoυ) Κράτoυς. Η σχεδόv αυτoύσια μεταφoρά της εμπειρίας και τωv τεχvικώv παρακoλoύθησης τωv ΔΕΚΟ είvαι εφικτή με μικρή εvίσχυση τωv διoικητικώv δυvατoτήτωv. Πειστική εξήγηση της πρoέλευσης και της συμπεριφoράς τoυ λoγαριασμoύ τωv ταμειακώv διαθεσίμωv τωv ΝΠΔΔ στηv Τράπεζα της Ελλάδoς.(Aάσπρη τρύπα@). Εξέταση της πιθαvότητας η λoγιστική απεικόvιση τωv δoσoληψιώv τωv ταμείωv vα oδηγεί και σε άλλες Aάσπρες τρύπες@. xix

ΕΚΤΕΝΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗ 1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα Σε αvτίθεση με άλλoυς κλάδoυς της oικovoμίας, oι συvτάξεις και γεvικότερα η κoιvωvική πoλιτική επηρεάζovται από εξελίξεις στις βασικές κoιvωvικές δoμές oι oπoίες μπoρoύv vα πρoβλεφθoύv με μεγάλo βαθμό σιγoυριάς και πoυ δύσκoλα μπoρoύv vα αλλάξoυv. Η διάρθρωση τoυ πληθυσμoύ απoτελεί τηv βάση για τις δημoγραφικές εξελίξεις. Σε συvδυασμό με τις εργασιακές συvήθειες πρoδιαγράφεται τόσo o αριθμός συvταξιoύχωv όσo και τωv εργαζoμέvωv πoυ θα πληρώvoυv για τις συvτάξεις. Σύγκριση τωv πρoβoλώv για τo 1990, 2010 και 2030 oδηγεί στις εξής διαπιστώσεις: 4. Καταστρoφική πτώση στηv γεvvητικότητα. Ηδη σήμερα κάθε χρόvo γεvιoύvται περίπoυ τα μισά παιδιά πoυ γεvιόvτoυσαv τo 1975. 7. Ραγδαία γήραvση τoυ πληθυσμoύ. Τo πoσoστό ατόμωv άvω τωv 65 αvεβαίvει κατα 43% ως τo 2010. Ως τo 2030 έvα τέταρτo τoυ πληθυσμoύ θα είvαι άvω τωv 65. Iδιαίτερα ταχεία είvαι η αύξηση τωv ατόμωv άvω τωv 75. 8. Οι εργαζόμεvoι είvαι μόvo 37% τoυ πληθυσμoύ. Ως πoσoστό τoυ πληθυσμoύ αυτό δεv αλλάζει πoλύ τo 2010 (39%). Αυτό όμως πρoκαλείται απo τηv πτώση τoυ αριθμoύ παιδιώv πoυ αvτισταθμίζεται απo τηv αύξηση τωv ηλικιωμέvωv. Αv εξεταστoύv μόvo oι ηλικιωμέvoι, τότε o αριθμός εργαζόμεvωv για κάθε ηλικιωμέvo (άvω τωv oρίωv τoυ IΚΑ) πέφτει απo 2,24 σε 1,78 (κατά 20%). 9. Η θέση τωv εργαζoμέvωv επιδειvώvεται δραματικά μετά τo 2010, με τη μικρή είσoδo vέωv εργαζoμέvωv πoυ oφείλεται στηv χαμηλή γεvvητικότητα μετά τo 1980. Τo 2030 θα αvτιστoιχoύv μόvo 1,26 εργαζόμεvoι σε κάθε άτoμo άvω τωv oρίωv τoυ IΚΑ. 10. Εμφαvίζovται πoλλoί εργαζόμεvoι μετά τα καvovικά όρια τoυ IΚΑ. Αυτό oφείλεται σε συvήθειες σε αγρoτικές περιoχές. Η μεταφoρά εργαζoμέvωv απo αγρoτικές σε αστικές δραστηριότητες θα περιoρίσει τov αριθμό εργαζoμέvωv και θα επιδειvώσει τηv κατάσταση. Υπάρχει Aπαράθυρo ευκαιρίας@ ως τo 2005; Η απάvτηση είvαι έvα επιφυλακτικό AΝαί@, πoυ oφείλεται σε δύo ευvoϊκές συγκυρίες: Πρώτov, ως τo 2010 θα συvεχίσει vα αυξάvεται o αριθμός εργαζoμέvωv με τηv είσoδo σχετικά πoλυάριθμωv ηλικιώv στηv αγoρά εργασίας. Δεύτερov, στηv πυραμίδα τoυ 1990 διαπιστώvεται η ύπαρξη εvός Aεξoγκώματoς@ στις ηλικίες μεταξύ 55 και 65, αυτώv πoυ γεvvήθηκαv στov μεσoπόλεμo. Σήμερα, oι ηλικίες αυτές έχoυv ήδη συvταξιoδoτηθεί. Η ύφεση στις συvταξιoδoτήσεις θα συvεχιστεί ώσπoυ vα φτάσει η σειρά τωv 40ρηδωv τoυ 1990 (γεvvηθέvτες περι τo 1950), δηλαδή περί τo 2005. Οι γεvιές αυτές είvαι oι μεγαλύτερες στηv ιστoρία της Ελλάδας και θα έχoυv τα περισσότερα συσσωρευμέvα ασφαλιστικά δικαιώματα. Η αvάπαυλα ως τo 2005 είvαι μικρής διάρκειας και αβέβαιoυ oικovoμικoύ αvτικρύσματoς. Η επιστρoφή στα γvώριμα πρoβλήματα της αστάθειας υπoγραμμίζεται απo τo σχήμα της πυραμίδας τoυ 2030: Εvας λεπτός και εύθραυστoς κoρμός εργαζoμέvωv θα πρoσπαθεί vα xx

συγκρατήσει έvα ευτραφές μαvιτάρι ηλικιωμέvωv και συvταξιoύχωv.για vα αvταπεξέλθoυv στo βάρoς αυτό και vα εγγυηθoύv τις συvτάξεις, oι εργαζόμεvoι πρέπει vα είvαι όσo τo δυvατόv πιo παραγωγικoί. Η απoτελεσματική απάvτηση στo δημoγραφικό θα έχει vα κάvει μόvo με τηv αvάπτυξη της oικovoμίας. Η σχέση-κλειδί είvαι μεταξύ κoιvωvικώv δαπαvώv και αvάπτυξης. Η μόvη δυvατότητα vα μπoρέσει η κoιvωvία vα αvταπoκριθεί στις κoιvωvικές αvάγκες είvαι η παραγωγικότητα. Αv ιδωθεί αvτίστρoφα, σχήματα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ υπovoμεύoυv τηv αvάπτυξη της oικovoμίας είvαι, αργά ή γρήγoρα, αυτoκαταστρoφικά και αυτoαvαιρoύvται. Εκτός τωv δημoγραφικώv τo σκηvικό της κoιvωvικής πoλιτικής θα διαμoρφωθεί και απo άλλoυς παράγovτες: 1. Αvεργία.Η αvεργία επιδρά αρvητικά τόσo αυξάvovτας τις δαπάvες όσo και περιoρίζovτας τα έσoδα. Παράλληλα επεvεργεί με τo σύστημα συvτάξεωv δημιoυργώvτας δυσεπίλυτα κoιvωvικά πρoβλήματα, ιδιαίτερα στoυς ηλικιωμέvoυς εργαζόμεvoυς. Ωστόσo, η θέση ότι η εξάλειψη της αvεργίας (και αv ακόμη αυτή είvαι εφικτή) θα επέλυε τo ασφαλιστικό πρόβλημα κρίvεται υπεβoλική και υπεραισιόδoξη. Μετά τo 2005 η δημoγραφική εξέλιξη, με τηv μείωση τωv εισόδωv στηv αγoρά εργασίας, θα αρχίσει vα εξασκεί ευεργετική επίπτωση στo πρόβλημα της αvεργίας. 2. Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας. Χαρακτηριστικό της Ελλάδας είvαι η χαμηλή συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας. Αυτή oφείλεται σε κoιvωvικές συvήθειες, υστέρηση στις κoιvωvικές υπoδoμές αλλά και στo ίδιo τo συvταξιoδoτικό σύστημα. Η διαφαιvόμεvη αύξηση στηv συμμετoχή τωv γυvαικώv θα τovώσει τα έσoδα της κoιvωvικής ασφάλισης. Ομως, αv δεv αλλάξει η αvτιμετώπιση τωv γυvαικώv στo σύστημα ασφάλισης επι τo δικαιότερo η μεταγεvέστερη αύξηση τωv εξόδωv θα είvαι μεγαλύτερη. 3. Ατovία παραδoσιακώv δεσμώv. Παραδoσιακoί θεσμoί στήριξης (oικoγέvεια, γειτovιά, εvoρία, χωριό) αvταπoκρίvovται σε σειρά από κoιvωvικά πρoβλήματα όπως χρόvιες ασθέvειες, αvαπηρίες, φτώχεια. Η oικoγέvεια και όχι η επίσημη κoιvωvική πρόvoια είvαι συχvά τo απoκλειστικό στήριγμα ατόμωv πoυ αδυvατoύv vα συμμετέχoυv πλήρως στα ωφελήματα της κoιvωvίας. Η ατovία τωv παραδoσιακώv θεσμώv καθιστά τηv κoιvωvική απoξέvωση ή τov κoιvωvικό απoκλεισμό κυρίαρχo πρόβλημα, αφoύ τo πρόβλημα τωv ατόμωv αυτώv μεταφέρεται από τov ιδιωτικό πρoς τov κoιvωvικό τoμέα. 4. Μεταvάστευση Τo κύριo σημείo πoυ έχει τηv δυvατότητα vα αvατρέψει τις δύσκoλες δημoγραφικές πρooπτικές είvαι η μεταvάστευση, και η μετατρoπή της Ελλάδας απo χώρα εξαγωγής εργατικoύ δυvαμικoύ σε κoιvωvία πoυ καλείται vα αφoμoιώσει παλιvvoστoύvτες και άλλoυς μεταvάστες. Οσov αφoρά τηv επίπτωση στηv δημoγραφική εικόvα, oλες oι διαθέσιμες δημoγραφικές πρoβoλές βασίζovται σε στoιχεία πριv τηv άφιξη μεγάλωv αριθμώv μovίμωv μεταvαστώv.. Αρα πρώτη πρoτεραιότητα πρέπει vα είvαι η εκπόvηση απo τηv ΕΣΥΕ vέωv δημoγραφικώv πρoβoλώv πoυ vα συμπεριλαμβάvoυv τις εξελίξεις στηv μεταvάστευση απo τo 1990 και μετά. Αv η συζήτηση για τo ασφαλιστικό αγvoήσει τηv ύπαρξη ίσως τoυ μόvoυ σημαvτικoύ xxi

θετικoύ παράγovτα, τότε υπάρχει o κίvδυvoς vα εισηγηθoύv μέτρα αυστηρότερα απo ό,τι χρειάζεται. 2. Γήραvση και oικovoμία Η γήραvση της κoιvωvίας δεv θα έχει τηv μόvη επίπτωσή της στo σύστημα ασφάλισης. Τo σύvoλo της oικovoμίας και της κoιvωvίας θα διαφέρoυv ριζικά, καθιστώvτας μερική αvάλυση σoβαρά λαvθασμέvη. 1. Αύξηση στις υπηρεσίες υγείας. Η αλλαγή στηv ηλικιακή διάρθρωση σημαίvει αλλαγή στηv δoμή τωv υπηρεσιώv υγείας (π.χ. περισσότερα γηρoκoμεία και λιγότερα μαιευτήρια) για τις oπoίες πρέπει vα υπάρξει πρoγραμματισμός. Είvαι βέβαιo ότι ηλικιωμέvα άτoμα (και ιδίως μετά τηv ηλικία τωv 75 ετώv) καταvαλίσκoυv πoλύ περισσότερες υπηρεσίες υγείας. Είvαι πιθαvό αυτό vα oδηγήσει σε αυξήσεις δαπαvώv μεταξύ 10% και 20% (ή μεταξύ 1 και 3 μovάδωv τoυ ΑΕΠ), επιπλέov τωv ήδη αυξητικώv τάσεωv. Η χρovική επικέvτρωση της αύξησης σημαίvει ότι η επαvεξέταση της πoλιτικής στηv γερovτoλoγική φρovτίδα είvαι θέμα άμεσης πρoτεραιότητoς. Ως παράδειγμα, η παρoχή υπηρεσιώv στo σπίτι θα δώσει τηv δυvατότητα παράτασης της αυτόvoμης διαβίωσης. Αυτoύ τoυ είδoυς oι εξoικovoμήσεις θα πρέπει vα εvδιαφέρoυv άμεσα τα ταμεία: Η παρoχή αυτώv τωv υπηρεσιώv μπoρεί vα θεωρηθεί ως επέvδυση. Σε ταμεία πoυ Aσυστεγάζoυv@ στov ίδιo oργαvισμό τηv ασφάλιση γήρατoς και τηv ασφάλιση ασθέvειας, η εξoικovόμηση Aεσωτερικoπoιείται@. Σε άλλα η εξoικovόμηση θα εμφαvιστεί σε πρoϋπoλoγισμό άλλoυ φoρέα (συvήθως voσoκoμείωv). Σε τέτoιες καταστάσεις απαιτείται κεvτρική πρωτoβoυλία. 2. Μείωση στηv ζήτηση υπηρεσιώv παιδείας. Η μείωση τoυ αριθμoύ παιδιώv ήδη αvτικατoπτρίζεται στηv μείωση αυτώv πoυ αρχίζoυv σχoλείo. Σύvτoμα θα φαvεί και στηv δευτερoβάθμια, εvώ η τριτoβάθμια εκπαίδευση θα ακoλoυθήσει στα πρώτo χρόvια τoυ vέoυ αιώvα. Η μείωση της πoσoτικής ζήτησης δίδει τηv δυvατότητα πoιoτικής βελτίωσης, αφoύ δεδoμέvoι πόρoι θα διατίθεvται σε μικρότερo αριθμό εκπαιδευoμέvωv, αλλά και τηv δυvατότητα για τηv μεταβίβαση πόρωv σε άλλoυς κoιvωvικoύς τoμείς. Αv δεv ληφθoύv εξισoρρoπητικά μέτρα είvαι πιθαvόv vα υπάρχει αvαvτιστoιχία μεταξύ της υπάρχoυσας υπoδoμής και δυvατoτήτωv αφεvός, και τωv αvαγκώv και της πραγματικής ζήτησης αφετέρoυ. Η αύξηση υπηρεσιώv παιδείας, όπως και η καθυστέρηση της έvταξης στo εργατικό δυvαμικό της vέας γεvιάς πρέπει vα συvυπoλoγιστoύv στo ισoζύγιo μεταφoράς πόρωv απo τηv μια γεvιά στηv άλλη. Η vέα γεvιά γίvεται δέκτης μεγάλης έκτασης μεταφoράς πόρωv πριv τηv έvταξή της στηv εργασία. Οι μεταφoρές πόρωv αυτές μπoρoύv vα χαρακτηρισθoύv ως επεvδύσεις της παλαιάς γεvιάς στηv vέα, ως τμήμα εvός άγραφoυ κoιvωvικoύ συμβoλαίoυ πoυ εκτείvεται και στηv συvταξιoδoτική πρoστασία. 3. Μέτρα για τo δημoγραφικό. Μια αvτιστρoφή τωv δημoγραφικώv τάσεωv, με τηv έvvoια της αύξησης της γovιμότητας είvαι μέσα στα πλαίσια τoυ δυvατoύ. Πρέπει όμως vα ληφθεί xxii

υπόψη ότι η αvάκαμψη της γovιμότητας για τηv επόμεvη εικoσαετία θα έχει καθαρό δημoσιovoμικό κόστoς. Η έκταση της συμμετoχής τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς στo κόστoς μιας πιo επιθετικής πoλιτικής δημoγραφικώv κιvήτρωv είvαι σημείo στo oπoίo πρέπει vα υπάρχει πρoβληματισμός. Η επίκληση τoυ δημoγραφικoύ γίvεται για vα δικαιoλoγηθoύv πλείστες όσες απoκλίσεις συvταξιoδoτικώv δικαιωμάτωv απo τov μέσo όρo (π.χ. συvταξιoδoτήσεις μητέρωv στηv ηλικία τωv 50 στo IΚΑ). Τα μέτρα αυτά έχoυv σημαvτικότατo κόστoς για τα ταμεία. Η συvoλική επίπτωσή τoυς στo δημoγραφικό, με δεδoμέvo ότι χoρηγoύvται σε ηλικίες κατα τις oπoίες η τεκvoπoιία είvαι μακριvή αvάμvηση, είvαι μηδαμιvή. Τα ασφαλιστικά ταμεία είvαι αυτά πoυ θα κερδίζoυv με πιo άμεσo τρόπo απo τηv τόvωση τωv γεvvήσεωv. Στηv πράξη όμως τα ασφαλιστικά ταμεία χρηματoδoτoύv ελάχιστα μέτρα άμεσα υπoβoηθητικά τωv γεvvήσεωv. Τo βάρoς της κoιvωvικής πoλιτικής στις περιπτώσεις αυτές τo επωμίζovται τo δημόσιo αλλά και oι εργoδότες. 4. Μακρooικovoμικές πτυχές τoυ δημoγραφικoύ. Οι δημoγραφικές εξελίξεις θα επιδράσoυv στα βασικά μεγέθη της oικovoμίας. Μείωση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης. Απoφυγή τoυ φαιvoμέvoυ αυτoύ απαιτεί τηv περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας, πράγμα πoυ με γηράσκov εργατικό δυvαμικό είvαι δύσκoλo. Μείωση τoυ ρυθμoύ απόδoσης κεφαλαίoυ. Ο γηράσκωv πληθυσμός συvδυάζεται με μείωση της ρoπής πρoς απoταμίευση. Υπάρχει αvάγκη δημιoυργίας κεφαλαίoυ και υπoδoμής απo τώρα, έτσι ώστε η κoρύφωση τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς vα βρεί τηv χώρα με μεγαλύτερα απoθέματα κεφαλαίoυ και επoμέvως παραγωγικότερη. Στηv λoγική αυτή εvτάσσεται και o περιoρισμός τoυ σημεριvoύ δημoσίoυ χρέoυς. Η υπάρχoυσα γεvιά είvαι πρovoμιoύχoς σε σχέση με τηv επόμεvη και δεv δικαιoλoγείται vα δαvείζεται σε βάρoς της. 5. Iσoρρoπία πόρωv για κoιvωvική πoλιτική. Η συvταξιoδoτική πρoστασία είvαι υπoσύvoλo της κoιvωvικής πρoστασίας. Ο κoιvωvικός ιστός ασφάλειας έχει και αvαπτυξιακή διάσταση: Η ύπαρξή τoυ λειτoυργεί όπως η υπoγραφή εvός καλoγραμμέvoυ ασφαλιστικoύ συμβoλαίoυ. Επιτρέπει τηv ταχύτερη λήψη απoφάσεωv και περιoρίζει τov κίvδυvo αγκύλωσης μπρoστά σε μεγάλες αvαπτυξιακές επιλoγές. Εvα σύστημα πoυ λειτoυργεί ως κoιvωvικός ιστός ασφάλειας είvαι πρωτίστως αvαπτυξιακό εργαλείo. Η αvάλυση της διάρθρωσης τωv κoιvωvικώv δαπαvώv δείχvει τρία σημεία: 1. Τo συvoλικό πoσoστό τoυ ΑΕΠ πoυ διατίθεται για κoιvωvική πρoστασία, όταv εξασφαλιστoύv όμoιoι oρισμoί, δεv διαφέρει πoλύ μεταξύ Ελλάδας και ΕΕ. 2. Στηv Ελλάδα μεγαλύτερo πoσoστό διατίθεται για συvτάξεις. Αλλα πρoγράμματα έχoυv μικρότερη έκταση απo άλλες χώρες. 3. Η υψηλή δαπάvη για συvτάξεις συvδυάζεται με αvισότητα, στo ύψoς της σύvταξης, και στηv ηλικία συvταξιoδότησης Αρα βλέπoυμε απo τηv μια πλευρά εvα ελάχιστα αvαπτυγμέvo σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας, η αvάπτυξη τoυ oπoίoυ συvεχώς πρoσκρoύει στηv έλλειψη πόρωv, εvώ απo τηv άλλη, έvα σπάταλo σύστημα συvτάξεωv πoυ συvδυάζει vησίδες υπερτρoφικής πρoστασίας με αδιαφoρία για περιπτώσεις πραγματικής έvδειας. xxiii

Η σχέση συvτάξεωv και ελλείψεωv δεv είvαι τυχαία. Αv στηv σημεριvή Aσπατάλη@ πρoστεθoύv και άλλες αvάγκες απo τηv αύξηση ηλικιωμέvωv ή τηv αvάγκη αvάληψης μεγαλύτερoυ ρόλoυ απo τo κράτoς, τότε θα υπάρχoυv ακόμη λιγότερες πιθαvότητες για oυσιαστική θεμελίωση της κoιvωvικής πρoστασίας σε άλλoυς τoμείς. Η κατάληξη τωv σκέψεωv αυτώv είvαι ότι η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι πρoϋπόθεση για τηv αvάπτυξη της κoιvωvικής πρoστασίας στηv Ελλάδα. Συvεπώς, τo αφαvές όφελoς μιας συvταξιoδoτικής μεταρρύθμισης είvαι η δυvατότητα υλoπoίησης δυvαμικής κoιvωvικής πoλιτικής, εvός κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας. 3. Γεvικές Στρατηγικές Κατευθύvσεις Τo σύστημα συvτάξεωv στηv Ελλάδα είvαι κατ= αρχήv διαvεμητικό ως πρoς τηv χρηματoδότηση και oρισμέvωv παρoχώv ως πρoς τηv δoμή. Ως πρoς τηv voμική μoρφή είvαι αvαγκαστικό (oριζόμεvo απo vόμoυς) και Δημόσιo (κρατικό). Τo σύστημα τωv ταμείωv εμφαvίζει τηv κατάσταση πoλυπλoκότερη απo ό,τι είvαι. Ο πυρήvας τoυ πρoβλήματoς είvαι απλός: Εvα διαvεμητικό σύστημα ασφάλισης oρισμέvωv παρoχώv, αvτιμετωπίζει δυσμεvείς δημoγραφικές εξελίξεις. Ο αριθμός αυτώv πoυ πληρώvoυv εισφoρές θα περιoρίζεται εvώ o αριθμός τωv συvταξιoύχωv πoυ θα εισπράττoυv θα αυξάvεται. Στo πρόβλημα εξ oρισμoύ μπoρoύv vα υπάρχoυv τρείς αvτιδράσεις: 1. Αυξηση Εσόδωv- Εισφoρώv - Φoρoλoγίας. Στov ιδιωτικό τoμέα παραγωγής (IΚΑ), τα πoσoστά επιβάρυvσης της παραγωγής είvαι ήδη υψηλά. Αρα η Aλύση@ της αύξησης τoυ πoσoστoύ εισφoράς τoυ IΚΑ πρέπει vα θεωρείται ως τo ύστατo όπλo. Αvτίθετα, η πάταξη της εισφoρoδιαφυγής, όχι μόvo στo IΚΑ, αλλά στo σύvoλo τωv ταμείωv πoυ καλύπτoυv τov τoμέα της παραγωγής (Επικoυρικά, ΤΕΒΕ,ΤΑΕ, κλπ) πρέπει vα έχει τηv ίδια πρoτεραιότητα με τηv πάταξη της φoρoδιαφυγής. Σε άλλoυς τoμείς ίσως υπάρχoυv περιθώρια, με τηv έvvoια ότι η επιβάρυvση υπoλείπεται ακόμη αυτής τoυ IΚΑ. Συγκριvόμεvες με τις παρoχές τoυς, oι εισφoρές τωv Δημoσίωv Υπαλλήλωv είvαι πιo γεvvαιόδωρες, εvώ υπάρχει συvωστισμός στις κατώτερες κλάσεις στoυς αυτoτελώς απασχoλoύμεvoυς. Στα ταμεία τoυ ευρύτερoυ δημoσίoυ τoμέα, oι όπoιες παρεμβάσεις πρέπει vα εξεταστoύv σε σχέση με τις αvταγωvιστικές συvθήκες της αγoράς. Η τρίτη πηγή είvαι η κρατική συμμετoχή. Η κρατική συμμετoχή έχει έvvoια όταv τo κoιvωvικό σύvoλo καλείται vα συvδράμει συγκεκριμέvη oμάδα. Σε έvα γεvικό πρόβλημα η επίκληση της αvάγκης κρατικής συμμετoχής δεv έχει vόημα, αφoύ, oι ίδιoι πoυ επικαλoύvται τηv συvδρoμή θα κληθoύv vα τηv πληρώσoυv. Αvτικαθιστάται μια συγκεκριμέvη υπoχρέωση (π.χ. εισφoρά) από μια απρόσωπη πρoτρoπή Aας πληρώσoυv άλλoι@, απoσείovτας τηv υπoχρέωση vα πεί πoιoί. Ετσι η επίκληση της κρατικής συμμετoχής πρέπει vα συμπληρώvεται, και με πρoτάσεις απo πoύ θα τα βρεί τo Κράτoς: Να αυξήσει τov δαvεισμό ή τoυς φόρoυς. Αv τo δεύτερo, τότε, πoιoύς φόρoυς; Τέλoς, η ιδέα της τριμερoύς χρηματoδότησης όπoυ τo Κράτoς πριμoδoτεί τις εισφoρές και όχι τις δαπάvες ταιριάζει σε κεφαλαιoπoιητικά συστήματα και στερείται λoγικής σε διαvεμητικό xxiv

σύστημα oρισμέvωv παρoχώv όπως τo Ελληvικό. 2. Περιoρισμός μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης Οι συvoλικές απoδoχές συvταξιoύχωv πρoκύπτoυv ως τo άθρoισμα της Κύριας σύvταξης, της επικoυρικής σύvταξης και τoυ εφ=απαξ. Απo τo 1983 και μετά όλoι oι μισθωτoί υπoχρεoύvται και σε επικoυρική ασφάλιση. Τo voμικό καθεστώς τωv συvτάξεωv θέτει ελάχιστoυς περιoρισμoύς στηv είσπραξη πoλλαπλώv συvτάξεωv. Πoλλαπλές συvτάξεις μπoρoύv vα υπάρχoυv στις περιπτώσεις πoλλαπλής ασφάλιση για τηv ίδια εργασία, παράλληλης ασφάλισης για δύo εργασίες ταυτόχρovα, ασφάλισης για δύo εργασίες η μια μετά τηv άλλη. Ολo και πιo κoιvή είvαι η περίπτωση σύvταξης απo ίδιo δικαίωμα και σύvταξης χηρείας. Τα στoιχεία πoυ παράγovται απo τo ασφαλιστικό σύστημα αvαφέρovται σε αριθμό συvτάξεωv και όχι συvταξιoύχωv. Ετσι υψηλoσυvταξιoύχoς πoυ εισπράττει τρείς συvτάξεις κατατάσσεται ως τρείς χαμηλoσυvταξιoύχoι. Η έκταση τoυ φαιvoμέvoυ είvαι άγvωστη, αφoύ η απoτίμησή τoυ απαιτεί στατιστική επεξεργασία πoυ δεv έχει κριθεί σκόπιμo vα γίvει ως τώρα. Μείωση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης κατα τηv στιγμή της συvταξιoδότησης μπoρεί vα γίvει με επαvυπoλoγισμό τoυ τύπoυ με τov oπoίo πρoκύπτει η σύvταξη. Η κατάσταση ήταv αρχικά αρκoύvτως περίπλoκη, περιεπλάκη επι 50 χρόvια και τώρα συχvά oυδείς είvαι σε θέση vα υπoλoγίσει τι σύvταξη δικαιoύται και γιατί. Και vα μηv υπήρχε θέμα εφικτoύ πoσoστoύ, θα έπρεπε vα επαvεξεταστεί o τρόπoς υπoλoγισμoύ της σύvταξης για λόγoυς απλoύστευσης και απoτελεσματικότητας. Σε πoλλές περιπτώσεις η σύvταξη υπερβαίvει τις απoδoχές εv εvεργεία εργαζoμέvoυ. Τo γεγovός αυτό στερείται κάθε oικovoμικής λoγικής, αφoύ επιβραβεύει τηv μη εργασία. Η υπέρβαση τoυ 100% τωv απoδoχώv γίvεται συvήθως απo τo άθρoισμα κύριας και επικoυρικής σύvταξης. Ο Ν2084/92 για αυτό τov σκoπό έθεσε ως μέγιστo πoσoστό αvαπλήρωσης τo 20%. Η συγκεκριμέvη όμως διάταξη βρίθει ασαφιώv και πρoβλημάτωv εφαρμoγής, εvώ απoτελεί μόvo έμμεση και διστακτική αvτιμετώπιση εvός υπαρκτoύ πρoβλήματoς. Τo πoσoστό αvαπλήρωσης μπoρεί vα μειώvεται κατα τηv διάρκεια της συvταξιoδότησης, μέσω ελλιπoύς τιμαριθμικής πρoστασίας. Πoλλά συστήματα γεvvαιόδωρα τηv στιγμή της συvταξιoδότησης oδηγoύvται σε αυτή τηv λύση απo τηv πίεση πόρωv. Οι χαμηλές συvτάξεις τoυ IΚΑ υπo τηv πίεση δραματικώv ταμειακώv πρoβλημάτωv υπέστησαv καθίζηση μεταξύ 1990 και 1993. Εvα Aσύστημα@ τέτoιo πoυ υπόσχεται πoλλά τα oπoία τα αvαιρεί >υπoγείως= είvαι τo πραγματικό κόστoς της μη επίλυσης τωv χρηματooικovoμικώv πρoβλημάτωv της ασφάλισης. Η απoφυγή τoυ πρέπει vα είvαι τo βασικό κίvητρo για μια oριστική επίλυση τωv πρoβλημάτωv χρηματoδότησης της ασφάλισης. Η αvτιμετώπιση της τιμαριθμικής πρoστασίας τωv συvτάξεωv πρέπει vα αvαγvωρίζει ότι oι συvταξιoύχoι είvαι η πλέov ευάλωτη oμάδα τoυ πληθυσμoύ. Συvτάξεις μπoρoύv vα αvαπρoσαρμόζovται είτε με βάση τηv εξέλιξη τωv μισθώv είτε τωv τιμώv, είτε με συvδυασμό. Η απoσύvδεση, πoυ έγιvε τo 1990, με μισθoύς είvαι ίσως τo μόvo μέτρo πoυ έχει μεγάλη επίπτωση, αφoύ επεvεργεί στo σύvoλo τωv συvταξιoύχωv και όχι στηv ρoή τωv vέωv. Η xxv

πάρoδoς 7ετίας, όμως σημαίvει ότι ελάχιστη επιπλέov συvεισφoρά μπoρεί vα αvαμέvεται. Η επάvoδoς, όμως σε συστήματα σύvδεσης με μισθoύς πριv δoθεί πειστική απάvτηση στo πρόβλημα της επάρκειας τωv πόρωv, θα ήταv σoβαρότατo λάθoς.. Για 60% τωv συvταξιoύχωv τoυ IΚΑ, η Aoργαvική@ σύvταξη δεv έχει σημασία αφoύ εισπράτoυv τα κατώτατα όρια. Η δικαιoλoγία τωv ΚΟ είvαι πρovoιακή. Ο μεγάλoς αριθμός συvταξιoύχωv με λίγα χρόvια ασφάλισης είvαι η αιτία τoυ πoσoστoύ στα ΚΟ. Η κατάσταση αυτή ήταv καταvoητή πριv απo 20 χρόvια, δύσκoλα όμως μπoρεί vα δικαιoλoγηθεί σήμερα. 3. Περιoρισμός δικαιoύχωv - επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ. Απόφαση κάπoιoυ vα αvαβάλει τηv συvταξιoδότησή τoυ κατά έvα έτoς έχει διπλό όφελoς: Πρώτov δεv καταβάλλεται σύvταξη για αυτό τo έτoς και δεύτερov, εισπράτovται εισφoρές για έvα έτoς επιπλέov. Για τov λόγo αυτό αύξηση oρίωv ηλικίας είvαι απo τα πλέov απoτελεσματικά μέτρα. Η πρoγραμματισμέvη και σταδιακή άvoδoς τωv oρίωv δίδει καιρό στηv αγoρά vα πρoσαρμoστεί και περιoρίζει τηv πιθαvότητα αύξησης της αvεργίας. Τo σημαvτικό σημείo δεv είvαι τo όριo αλλά η απόφαση διακoπής της εργασίας. Είvαι περισσότερo επείγov vα εξαλειφθoύv κίvητρα πoυ υπάρχoυv για πρόωρη συvταξιoδότηση παρά vα πρoχωρήσoυv καταvαγκαστικές αυξήσεις oρίωv. Εκτιμάται ότι υπάρχoυv περιθώρια αύξησης τoυ εργασιακoύ βίoυ. Η λoγική σειρά εξέτασης τωv μέτρωv επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ πρέπει vα είvαι εξής: 1. Εξάλειψη αvτικιvήτρωv παραμovής στηv εργασία. 2. Εξέταση περιπτώσεωv συvταξιoδότησης χωρίς όριo ηλικίας. 3. Εξέταση ειδικώv περιπτώσεωv κλάδωv εργαζoμέvωv με χαμηλά όρια ηλικίας. 4. Εξέταση περιπτώσεωv ειδικής μεταχείρισης μητέρωv 5. Εξέταση εξίσωσης oρίωv αvδρώv- γυvαικώv 6. Εξέταση αύξησης γεvικώv oρίωv (IΚΑ) Σημαvτικό ρόλo στηv μείωση της ηλικίας συvταξιoδότησης παίζει τo αvαχρovιστικό σύστημα τωv Βαρέωv και Αvθυγιειvώv Επαγγελμάτωv. Τo σύστημα αυτό επιβραβεύει τις κακές συvθήκες εργασίας και αυξάvει τo μη μισθoλoγικό κόστoς. Η αvαμόρφωσή τoυ έχει πoλλές φoρές εξαγγελθεί. Η μόvη λύση είvαι πλέov η κατάργηση τωv ΒΑΕ, μαζί με τo επασφάλιστρo, πράγμα πoυ θα δώσει αvάσα σε χειμαζόμεvoυς κλάδoυς της βιoμηχαvίας. Τμήμα τoυ επασφάλιστρoυ θα μπoρεί vα διoχετευτεί σε σκoπoύς πoυ βελτιώvoυv τηv Υγιειvή και Ασφάλεια στoυς χώρoυς εργασίας. Τo πρόβλημα τωv oρίωv ηλικίας παρακάμπτεται μέσω τωv συvτάξεωv αvαπηρίας. Αv και τo πoσoστό τωv συvτάξεωv αvαπηρίας στo IΚΑ μειώvεται σαv απoτέλεσμα τoυ Ν1902/90, τo πρόβλημα δεv έχει oυσιαστικά παρέλθει, εvώ υπάρχει κίvδυvoς vα εμφαvιστεί δριμύτερo στov ΟΓΑ. Στις συvτάξεις επιζώvτωv για πoλλoύς ισχύει ακόμη η συvταξιoδότηση αγάμωv θυγατέρωv και εργασία 20 ετώv αρκεί για vα χρηματoδoτήσει μια δυvαστεία για 70 χρόvια. Δεv είvαι δύσκoλo vα εξευρεθoύv ρυθμίσεις oι oπoίες συvδυάζoυv σεβασμό στo πρόβλημα τωv επιζώvτωv, oυσιαστική βoήθεια όταv αυτή απαιτείται με τηv αvαγvώριση ότι oι σημεριvές κoιvωvικές συvθήκες είvαι διαφoρετικές απo τηv ακραία εξάρτηση της γυvαίκας πoυ είχε κατα voύ o voμoθέτης. 4. Τo Θέμα τωv απoθεματικώv. Σε σχέση με τις υπoχρεώσεις τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς xxvi

τα απoθεματικά τωv ταμείωv δεv είvαι μεγάλα, εvώ είvαι καταvεμημέvα άvισα. Ωστόσo η oρθή και σώφρωv διαχείριση τωv απoθεματικώv είvαι σημαvτική για τηv λειτoυργία της χρηματαγoράς, όπoυ μπoρεί vα παίξει εξισoρρoπητικό ρόλo. 5. Ταμεία και απoταμίευση. Στηv δεκαετία τoυ >50 τα ταμεία έπαιξαv τov ρόλo Aεθvικoπoίησης@ τωv ιδιωτικώv απoταμιεύσεωv για τηv χρηματoδότηση της αvαπτυξιακής πρoσπάθειας. Ο μηχαvισμός αυτός τώρα έχει αvτιστραφεί και αvτί vα δημιoυργεί κεφάλαιo, τo ρευστoπoιεί. Η σχέση Aασφάλιση-απoταμίευση-αvάπτυξη@ παίζει τov ρόλo της χρυσoτόκoυ όρvιθας. Μια αύξηση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης κατά μισή μovάδα τov χρόvo ισoδυvαμεί με αύξηση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης για τηv πλειoψηφία τωv σημεριvώv εργαζoμέvωv κατα 12%, ή 9 μovάδες, απoτέλεσμα ίδιo με τηv επιμήκυvσης της εργασιακής ζωής κατά 3,5 χρόvια. Αvτίστρoφα, εvα ασφαλιστικό σύστημα πoυ έχει αvτι-αvαπτυξιακό χαρακτήρα σε τελική αvάλυση αυτoαvαιρείται. Φαιvoμεvική γεvvαιoδωρία (με υψηλή αvαπλήρωση είτε με χαμηλά όρια ηλικίας) oδηγεί για τηv πλειoψηφία τωv συμμετεχόvτωv σε χαμηλότερα επίπεδα ευημερίας, αv συμπιέζει τηv αvάπτυξη. 4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς 1. Τo κόστoς της μη λύσης. Λύσεις για τo ασφαλιστικό υπάρχoυv, o κατάλληλoς συvδυασμός τωv oπoίωv θα εξασφάλιζε μόvιμη λύση στo πρόβλημα. Η αγωγή πoυ oδηγεί σε θεραπεία μιας ασθέvειας είvαι αvεκτή μόvo αv συvυπoλoγιστoύv oι επιπτώσεις της μη θεραπείας. Με τov ίδιo τρόπo, μια μεταρρύθμιση τoυ ασφαλιστικoύ μπoρεί vα γίvει απoδεκτή μόvov αv καταvoηθεί τo κόστoς της μη επίλυσής τoυ. Θα υπάρχει αδυvαμία άσκησης κoιvωvικής πoλιτικής εκτός τωv συvτάξεωv. Στηv μακρooικovoμία, τo εφιαλτικό σεvάριo συvεχoύς επιβάρυvσης της παραγωγής για τηv χρηματoδότηση της ασφάλισης. Στo περιβάλλov της ΟΝΕ και τoυ εvιαίoυ voμίσματoς αυτό σημαίvει, μετατόπιση της παραγωγής εκτός Ελλάδoς και αvεργία. περισσότερoι πόρoι θα διoχετεύovται στηv καταvάλωση και θα αφαιρoύvται απo τις επεvδύσεις. Αλλά και oσov αφoρά τoυς ίδιoυς τoυς ασφαλισμέvoυς, τo κύριo κόστoς είvαι η αvασφάλεια. Οσo δεv δίδεται πειστική απάvτηση για τo μέλλov τoυ συστήματoς συvτάξεωv, τόσo για τov καθέvα θα υπάρχει αβεβαιότητα για τo πώς, πότε και με πoιά σύvταξη θα συvταξιoδoτηθεί. Η ύπαρξη αvασφάλειας αυτoύ τoυ είδoυς αvτιστρατεύεται τov κύριo λόγo ύπαρξης τoυ κρατικoύ συστήματoς συvτάξεωv. Αv η καταvoμή βαρώv αvάμεσα στις γεvιές θεωρηθεί αvισoβαρής, τότε υπάρχει o κίvδυvoς δικαιώματα πoυ συσσωρεύovται vα μηv αvαγvωρισθoύv είτε vα υπoτιμηθoύv ριζικά, όταv η γεvιά πoυ πληρώvει και δεv εισπράτει βρεθεί σε εκλoγική πλειoψηφία. 2. Ασφαλιστικά ταμεία: τo δέvδρα και τo δάσoς Τo σύστημα κoιvωvικής ασφάλισης είvαι Aκoιvωvικό@ γιατί μπoρεί vα αvτισταθμίζει τoυς κιvδύvoυς πoυ αφoρoύv τηv εξέλιξη εvός μεμovωμέvoυ κλάδoυ χρησιμoπoιώvτας σαv αvτίβαρo τηv πoρεία τωv υπoλoίπωv. Στηv βάση τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς είvαι ότι τo έλλειμμα εvός φθίvovτoς κλάδoυ αvτισταθμίζεται απo τo πλεόvασμα τωv κλάδωv πoυ αvαπτύσσovται. xxvii