ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΚΑΡΑΜΟΥΖΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Χ. ΜΑΓΓΙΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2011

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τις τελευταίες δεκαετίες έχει ξεκινήσει στη χώρα μας και γενικότερα στην Ευρώπη ένας διάλογος σχετικά με την ταυτότητα του μαθήματος των Θρησκευτικών. Στην εργασία αυτή τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί είναι πολλοί. Το μάθημα των Θρησκευτικών πρέπει να εκφράζει τον ομολογιακό χαρακτήρα της Ορθοδόξου πίστεως, υπηρετώντας συγχρόνως κατηχητικούς σκοπούς ή απλώς να προβάλλει την ομολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας; Mήπως η θρησκευτική διδασκαλία στο σχολείο δεν υποκαθιστά την εκκλησιαστική κατήχηση, αλλά έχει ως σκοπό να καταστήσει τους μαθητές ικανούς να οικοδομήσουν ελεύθερα τη δική τους ορθόδοξη θρησκευτική συνείδηση; Επίσης στην εποχή των μαζικών μεταναστεύσεων και της παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας, πρέπει να μεταλλαχθεί σε πολιτισμικό μάθημα ή να μετατραπεί σε θρησκειολογικό αντικείμενο; Αυτά είναι μερικά από τα πολλά ερωτήματα τα οποία τίθενται γύρω από αυτό το σοβαρό θέμα, δηλαδή το θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης στη Ευρώπη και φυσικά και στη χώρα μας. Όμως το σημαντικότερο ίσως ερώτημα που τίθεται και έχει προκαλέσει ποικίλες αλλά και τεράστιες αντιδράσεις είναι αν το μάθημα των θρησκευτικών θα πρέπει να διδάσκεται υποχρεωτικά ή να είναι μάθημα επιλογής. Σύμφωνα με αποφάσεις του ΕΔΔΑ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) και σύμφωνα με τα άρθρα της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) η υπoχρεωτική θρησκευτική παιδεία μήπως συνιστά παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων; Και αν όχι γιατί; Από πλευράς μελέτης η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια καθώς και στο παράρτημα. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η θρησκευτική εκπαίδευση στην Ευρώπη (διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών) και γίνεται αναφορά στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Επίσης καταγράφονται σημαντικές δικαστικές αποφάσεις αλλά και η θέση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε θέματα θρησκευτικής ελευθέριας και κατ επέκταση θρησκευτικής εκπαίδευσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η θρησκευτική εκπαίδευση στη χώρα μας, στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση σύμφωνα με το Σύνταγμα και τη ελληνική νομοθεσία καθώς και το δικαίωμα της απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών. 2

Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θέμα της προσευχής και των χριστιανικών συμβόλων αλλά και η παρουσία αυτών στις σχολικές αίθουσες, θέμα που επίσης έχει δημιουργήσει πολλές διαμάχες και ερωτήματα. Επίσης γίνεται αναφορά στην διδακτική ύλη του μαθήματος των θρησκευτικών στις τάξεις της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τέλος, ακολουθεί το παράρτημα της εργασίας όπου γίνεται μια αναλυτική αναφορά σε άρθρα του Συντάγματος, στην ελληνική νομοθεσία καθώς και στις ευρωπαϊκές επιταγές μέσω συμβάσεων και συστάσεων (άρθρα της Σύμβασης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καθώς και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Γίνεται ακόμη αναφορά σε σημαντικές εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας που σχετίζονται κυρίως με το θέμα της απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών και παρουσιάζονται διάφορα δελτία τύπου που σχετίζονται άμεσα με την διδασκαλία των μαθήματος μέσω των οποίων μπορούμε να διαπιστώσουμε τις αντίθετες απόψεις και προβληματισμούς που έχει προκαλέσει το θέμα της ερμηνείας των εγκυκλίων του Υπουργείου Παιδείας αλλά και της ερμηνείας της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών του. Επίσης καταγράφεται και μια σημαντική απόφαση του ΣτΕ που αφόρα τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία κατά το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Η παρούσα εργασία είναι η Διπλωματική μου Εργασία στα πλαίσια των σπουδών μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ υπό την επίβλεψη του καθηγητή Νικολάου Μαγγιώρου, στον οποίο οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες τόσο για την ανάθεση της εργασίας όσο και για τις πολύτιμες συμβουλές που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. 3

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Σελ. Πρόλογος... 2 Συντομογραφίες... 6 Εισαγωγή... 7 Κεφάλαιο Α 1) Η Θρησκευτική εκπαίδευση στην Ευρώπη... 9 α) Η θέση και ο χαρακτήρας του μαθήματος σε κράτη της Ευρώπης... 15 2) Θρησκευτική εκπαίδευση και Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)... 19 3) Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) στο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης... 22 Κεφάλαιο Β 1) Το Σύνταγμα και η νομοθεσία ως προς την θρησκευτική εκπαίδευση στην Ελλάδα... 25 2) Το δικαίωμα της απαλλαγής στο μάθημα των θρησκευτικών σύμφωνα με τις εγκυκλίους του Yπουργείου Παιδείας. Αντίθετες απόψεις και προβληματισμοί... 28 Κεφάλαιο Γ 1) Η Προσευχή και τα θρησκευτικά σύμβολα στις σχολικές αίθουσες. 33 α) Η Προσευχή στα ελληνικά σχολεία... 33 β) Τα θρησκευτικά σύμβολα στις αίθουσες διδασκαλίας των ελληνικών σχολείων... 34 2) Η διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα σήμερα...... 36 α) Θρησκευτικά Γ Δημοτικού...... 38 β) Θρησκευτικά Δ Δημοτικού... 38 γ) Θρησκευτικά Ε Δημοτικού... 39 δ) Θρησκευτικά ΣΤ Δημοτικού.... 39 ε) Θρησκευτικά Α Γυμνασίου... 40 στ) Θρησκευτικά Β Γυμνασίου..... 41 ζ) Θρησκευτικά Γ Γυμνασίου...... 41 η) Θρησκευτικά Α Λυκείου... 43 θ) Θρησκευτικά Β Λυκείου... 43 4

ι) Θρησκευτικά Γ Λυκείου.... 44 Επίλογος... 46 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Η εκπαίδευση σύμφωνα με το Σύνταγμα τους νόμους και την νομολογία. Οι ευρωπαϊκές επιταγές μέσω συμβάσεων και συστάσεων. Συγκρούσεις φορέων μέσω δελτίων τύπου. Απόφαση του ΣτΕ. 1) Το Σύνταγμα του 1975/1986... 48 2) ΦΕΚ Α' 167/30.09.1985 ΝΟΜΟΣ ΥΠ' ΑΡΙΘ.1566/1985... 49 3) ΦΕΚ 188 Α' ΝΟΜΟΣ ΝΟΜΟΣ ΥΠ' ΑΡΙΘ. 2525/ 1997... 52 4) Π.Δ. 201/1998... 53 5) Π.Δ. 160/2008... 55 6) Οι Εγκύκλιοι του Υπουργείου Παιδείας που σχετίζονται με την θρησκευτική εκπαίδευση στην Ελλάδα... 55 7) Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ)... 58 8) Κοινοβουλευτική Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Συστάσεις: 1720/2005, 1804/2007, 1805/2007... 59 9) Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ΕΕ... 69 10)Δελτία τύπου που σχετίζονται με την θρησκευτική εκπαίδευση στην Ελλάδα... 69 11) Απόφαση του ΣτΕ 3356/1995 (η διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία κατά το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα... 76 Βιβλιογραφία... 85 5

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ε.Ε ΕΔΔΑ ΕΠΣΕ ΕΣΔΑ ΝΠΔΔ ΟΤΑ Π.Δ Π.Ι Π.Π.Π ΥΠ.Δ.Β.Μ ΥΠ.Ε.Π.Θ ΣτΕ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ελληνικό Παρατηρητήριο του Ελσίνκι Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου Οργανισμός τοπικής αυτοδιοίκησης Προεδρικό διάταγμα Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Πρώτο πρόσθετο πρωτόκολλο Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Συμβούλιο της Επικρατείας 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της θρησκευτικής ελευθερίας και συγκεκριμένα της θρησκευτικής εκπαίδευσης είναι ένα ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα. Το Σύνταγμα όμως, τουλάχιστον στη χώρα μας, δεν φαίνεται να επιλύει κατά τρόπο σαφή και συγκεκριμένο βασικά ζητήματα που άπτονται των σχέσεων αυτών. Το άρθρο 3 του Συντάγματος περί επικρατούσας θρησκείας δεν περιορίζει καθόλου την θρησκευτική ελευθερία τόσο ως ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης όσο και ως ελευθερία της λατρείας. Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται σε συνταγματικό επίπεδο πλήρως. Υπάρχουν, όμως ιδιαίτερες δυσχέρειες 1 όπως θα δούμε αναλυτικά στα επόμενα κεφάλαια. Η διδασκαλία των θρησκευτικών στα σχολεία στο πλαίσιο του άρθρου 16 παρ.2 που ορίζει ως σκοπό της παιδείας μεταξύ άλλων και την "ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης" είναι προφανές ότι πρέπει να γίνεται έτσι ώστε να μην παραβιάζει τη θρησκευτική ελευθερία κανενός (πρακτική εναρμόνιση των άρθρων 13 και 16 παρ.2). Αρκεί συνεπώς η δήλωση της επιθυμίας των γονέων του ανηλίκου μαθητή πως δεν επιθυμεί να παρακολουθεί το μάθημα, για να απαλλαγεί από αυτό, χωρίς περαιτέρω διερεύνηση. Ο τελευταίος λόγος ανήκει σ' αυτούς που ασκούν τη γονική μέριμνα, καθώς οι συναφείς κανόνες της διεθνούς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ισχύουν και στη χώρα μας με σχετικά αυξημένη νομική δύναμη, εξασφαλίζουν στους γονείς το δικαίωμα να ελέγχουν την θρησκευτική εκπαίδευση των παιδιών τους. Oπως θα δούμε όμως στα παρακάτω κεφάλαια υπάρχει μια ιδιαίτερη σύγχυση ως προς την ερμηνεία των διαφόρων εγκυκλίων του Υπουργείου Παιδείας κυρίως ως προς το δικαίωμα της απαλλαγής των μαθητών από τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών. Σύγχυση η οποία έχει δημιουργήσει αντίθετες απόψεις και προβληματισμούς καθώς και διαμάχες μεταξύ του Υπουργείου Παιδείας και του Συνηγόρου του Πολίτη. Επίσης όπως θα δούμε το Σύνταγμα προστατεύει τη θρησκευτική ελευθερία και κατ επέκταση το θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης αλλά αυτό προκύπτει και μέσω της αποδοχής του διεθνούς δίκαιου ως πηγής του εσωτερικού δικαίου. Σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ 1.εδ. α «οι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς 1 Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, 2 η έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2002, σελ. 253. 7

δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωση τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμίας, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου». Ειδικά για τις διεθνείς συμβάσεις, το κύρος τους και για την εσωτερική έννομη τάξη προϋποθέτει και την τήρηση των ειδικότερων όρων που προβλέπει το άρθρο 36 του Συντάγματος. 2 2 Δ.ΤΣΑΤΣΟΣ, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, έκδοση Β, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1993, σελ. 614-615. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 1) Η Θρησκευτική εκπαίδευση στην Ευρώπη Ένα από τα βασικότερα θέματα της εκπαίδευσης που απασχολεί την Ευρώπη και ειδικότερα την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι να μεταδώσει στους μαθητές τα στοιχεία εκείνα που είναι απαραίτητα, ώστε να ζήσουν με αρμονία σε μια κοινωνία. Είναι ένα σοβαρό θέμα και η Ευρωπαϊκή Ένωση όχι απλά το ερευνά αλλά το επιδιώκει. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να προφυλάξει τα σχολεία από διάφορες ακραίες εκδηλώσεις θρησκευτικής πίστης. Επιδίωξη της είναι να γνωρίσουν οι μαθητές όχι μόνο τη δική τους θρησκευτική κληρονομιά αλλά γενικότερα, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, τις θρησκευτικές παραδόσεις και αξίες. Η επιδίωξη αυτή υλοποιείται δίνοντας στον κάθε μαθητή το δικαίωμα στη ελεύθερη γνώση, καθώς κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας και αυτό το δικαίωμα συνεπάγεται και την ελευθερία στην εκπαίδευση. 3 Επίσης μια από τις βασικές προτεραιότητες (που έχουν άμεση σχέση με την εκπαίδευση) του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι ο διαπολιτισμικός διάλογος ώστε να ενθαρρύνει την κατανόηση, τη συμφιλίωση και τον αλληλοσεβασμό μέσα στις σημερινές ευρωπαϊκές κοινωνίες. Στην πλειοψηφία των χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης η θρησκευτική εκπαίδευση, είτε είναι ομολογιακή είτε βασίζεται κυρίως σε μια συγκεκριμένη θρησκευτική παράδοση. Θρησκειολογικό μάθημα με την έννοια της ισότιμης διδασκαλίας των κυριοτέρων θρησκευμάτων δεν υπάρχει σε καμιά χώρα. Η γενική επισκόπηση του μαθήματος των Θρησκευτικών στην Ευρώπη δείχνει ότι, παρά την ποικιλία των διδακτικών μεθόδων, σχεδόν όλα τα κράτη μέλη παρέχουν τουλάχιστον ένα τρόπο, με τον οποίο οι μαθητές απαλλάσσονται από την παρακολούθηση των Θρησκευτικών. Την περίοδο αυτή η συζήτηση για το μέλλον του μαθήματος των θρησκευτικών βρίσκεται στο προσκήνιο. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έρχεται να επιβεβαιώσει, μέσα από τις Συστάσεις προς τα κράτη μέλη του, τη σημασία μιας πολύπλευρης εκπαίδευσης. 3 Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άρθρο 10 παρ 1, Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας 9

Η Κοινοβουλευτική Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης (47 χώρες) απηύθυνε τρεις σημαντικές Συστάσεις 4 προς τα κράτη μέλη της, αναφερόμενη στη σχέση Εκπαίδευσης και Θρησκείας. Ακολουθεί αναφορά των σημαντικότερων σημείων τους και πώς αυτές μέσω των άρθρων τους τονίζουν άμεσα την σημασία τόσο της θρησκευτικής ελευθερίας όσο και το θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης Η Σύσταση 1720/2005 με θέμα εκπαίδευση και θρησκεία αναφέρει ότι η σύγχρονη κοινωνία αντιμετωπίζει προβλήματα, όπως οι μισαλλόδοξες φονταμενταλιστικές κινήσεις, οι τρομοκρατικές ενέργειες, η ξενοφοβία, οι εθνικές συγκρούσεις, που έχουν και μια θρησκευτική πλευρά. Επίσης σε πολλές οικογένειες η γνώση των θρησκειών αποδυναμώνεται, όλο και πιο πολλοί νέοι άνθρωποι στερούνται κατάλληλης υποστήριξης για να κατανοήσουν τις κοινωνίες στις οποίες ζουν και άλλες τις οποίες θα γνωρίσουν. Τονίζει ότι είναι βασικός ο ρόλος της εκπαίδευσης στην καταπολέμηση της άγνοιας, των στερεοτύπων και των παρανοήσεων σχετικά με τις θρησκείες. Οι κυβερνήσεις πρέπει να ενεργοποιηθούν ώστε να εγγυώνται την ελευθερία της συνείδησης και της θρησκευτικής έκφρασης, να αναπτύσσουν την εκπαίδευση στις θρησκείες, να ενισχύουν τον διάλογο με και μεταξύ των θρησκειών και να προωθούν την πολιτιστική και κοινωνική έκφραση των θρησκειών. Αυτό θα συμβεί διδάσκοντας στα παιδιά την ιστορία και την φιλοσοφία των κύριων θρησκειών με σύνεση, αντικειμενικότητα και με σεβασμό προς τις αρχές της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το σχολείο θα καταπολεμήσει αποτελεσματικά τον φανατισμό. Επίσης γίνεται λόγος για την ανάγκη εισαγωγής στην εκπαίδευση της διδασκαλίας των θρησκειών. Ακολούθως, προτείνεται το θρησκειολογικό πρότυπο διδασκαλίας είτε έναντι του ουδετερόθρησκου είτε έναντι του ομολογιακού περιεχομένου του μαθήματος των θρησκευτικών στα διάφορα εκπαιδευτικά συστήματα και κάνει ευθέως λόγο για την θρησκευτική διάσταση της σύγχρονης διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. 5 4 Συστάσεις -Εκπαίδευση και θρησκεία, 1720/2005. -Κράτος, θρησκεία, κοσμικό κράτος και ανθρώπινα δικαιώματα, 1804/2007. -Βλασφημία, θρησκευτική προσβολή ύβρις και χρήση εχθρικού λόγου εναντίον ανθρώπων λόγω της θρησκείας τους, 1805/2007. 5 Σ. ΓΙΑΓΚΑΖΟΓΛΟΥ, Το συμβούλιο της Ευρώπης και η διδασκαλία του θρησκευτικού μαθήματος στην εκπαίδευση, σχόλιο σε μια σύσταση, http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/analekta/70.pdf 10

Η Κοινοβουλευτική Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης προτείνει το θρησκειολογικό μοντέλο διδασκαλίας των θρησκειών, για να διασφαλίσει έτσι την αμεροληψία και αντικειμενικότητα στην παρουσίασή τους. Η Σύσταση 1804/2007 με θέμα κράτος,θρησκεία,κοσμικό κράτος και ανθρώπινα δικαιώματα παρατηρεί ότι η θρησκεία είναι ένα σημαντικό στοιχείο της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Το Συμβούλιο της Ευρώπης θα πρέπει να αναγνωρίσει αυτή την πραγματικότητα και να δεχθεί και σεβαστεί τη θρησκεία σε όλη της την πολλαπλότητα σαν μορφή ηθικής, ιδεολογικής και πνευματικής έκφρασης των Ευρωπαίων πολιτών, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές μεταξύ των ιδίων των θρησκειών και των συνθηκών της κάθε χώρας. Αναφέρει ότι τα τελευταία είκοσι χρόνια, η θρησκευτική λατρεία έχει εξασθενίσει αισθητά στην Ευρώπη. Λιγότερο από ένας στους πέντε Ευρωπαίους παρακολουθεί θρησκευτική λειτουργία τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα, σε σύγκριση πριν είκοσι χρόνια όπου το ποσοστό ήταν περισσότερο από το διπλάσιο. Επίσης σαν αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης και της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας πληροφόρησης και επικοινωνίας, μερικές ομάδες είναι ιδιαίτερα εμφανείς.αναμφισβήτητα όμως, η θρησκεία, τα τελευταία χρόνια, έχει αποτελέσει ξανά κεντρικό θέμα αντιπαραθέσεων και συζητήσεων στις κοινωνίες μας. Οι Ρωμαιοκαθολικοί, μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Ευαγγελιστές και Μουσουλμάνοι φαίνονται να είναι οι πλέον δραστήριοι σε αυτό τον τομέα. Οι Κυβερνήσεις πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την ιδιαίτερη ικανότητα των θρησκευτικών κοινοτήτων στην προώθηση της ειρήνης, συνεργασίας, ανεκτικότητας, αλληλεγγύης, διαπολιτισμικού διαλόγου και διάδοσης των αξιών που υποστηρίζονται από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Τα σχολεία αποτελούν ουσιώδες χώρο για διαπολιτισμικό διάλογο και μπορούν να καταπολεμήσουν αποτελεσματικά τον φανατισμό διδάσκοντας στα παιδιά την ιστορία και φιλοσοφία των κυριοτέρων θρησκειών με μέτρο και αντικειμενικότητα. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και οι οικογένειες μπορούν επίσης να παίξουν σημαντικό ρόλο εδώ. Η γνώση των θρησκειών αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της γνώσης και της αντίληψης της ιστορίας του ανθρώπου και των πολιτισμών. Ακόμα και χώρες στις οποίες επικρατεί μια θρησκεία έχουν καθήκον να διδάσκουν τις καταβολές όλων των θρησκειών. Εντούτοις αναφέρει ότι η θρησκευτική ελευθερία δεν είναι απεριόριστη και δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή θρησκεία της οποίας τα δόγματα ή εφαρμογές της αντίκεινται προς άλλα θεμελιώδη δικαιώματα. Εν πάση περιπτώσει, οι περιορισμοί 11

που μπορούν να τεθούν στην θρησκευτική ελευθερία είναι εκείνοι οι οποίοι καθορίζονται από τον νόμο και είναι απαραίτητοι σε μια δημοκρατική κοινωνία, προς το συμφέρον της δημόσιας ασφάλειας, για την προστασία της δημόσιας τάξης, της υγείας ή των ηθών, ή για την προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών τρίτων. Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί ένα από τα βασικότερα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως κατ επανάληψη έχει επιβεβαιώσει η Συνέλευση. Τέλος η Σύσταση 1805/2007 με θέμα βλασφημία, θρησκευτική προσβολή, ύβρεις και χρήση εχθρικού λόγου εναντίον ανθρώπων λόγω της θρησκείας τους τονίζει ότι η Συνέλευση αναγνωρίζει τη σημασία του σεβασμού και της κατανόησης της πολιτισμικής και θρησκευτικής διαφορετικότητας στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο και αναγνωρίζει την ανάγκη συνεχούς διαλόγου. Ο σεβασμός και η κατανόηση μπορούν να βοηθήσουν στην αποφυγή συγκρούσεων, προστριβών μέσα στις κοινωνίες και μεταξύ ατόμων. Κάθε άνθρωπος πρέπει να απολαμβάνει σεβασμού, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών του πεποιθήσεων. Στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες συχνά είναι απαραίτητο να συμβιβαστούν η ελευθερία έκφρασης με την ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Η συνέλευση υπενθυμίζει τη σχετική νομολογία για την ελευθερία της έκφρασης σύμφωνα με το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα που έχει θεσπισθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Η συνέλευση υπογραμμίζει ότι η θρησκευτική ελευθερία όπως προστατεύεται από το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα καλύπτει επίσης τις θρησκείες στις διακηρυγμένες αρχές τους για τους οπαδούς τους. Ενώ οι θρησκείες δικαιούνται να τιμωρήσουν υπό μια θρησκευτική έννοια κάποιο θρησκευτικό παράπτωμα, τέτοιες τιμωρίες-κυρώσεις δεν θα πρέπει να απειλούν τη ζωή, τη φυσική ακεραιότητα, την ελευθερία ή την ιδιοκτησία των ατόμων ή των πολιτικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών. Σε αυτό το πλαίσιο, η Συνέλευση υπενθυμίζει το ψήφισμά της 1535 (2007) σχετικά με τις απειλές κατά της ζωής και της ελευθερίας έκφρασης των δημοσιογράφων και καταδικάζει έντονα τις απειλές θανάτου που προέρχονται από τους μουσουλμανικούς ηγέτες ενάντια στους δημοσιογράφους και τους συγγραφείς. Τα κράτη μέλη έχουν την υποχρέωση να προστατεύουν τα άτομα από τις θρησκευτικές κυρώσεις που απειλούν το δικαίωμα στη ζωή και το δικαίωμα της ελευθερίας και της ασφάλειας ενός προσώπου σύμφωνα με τα Άρθρα 2 και 5 της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Ούτε 12

κανένα κράτος έχει το δικαίωμα να επιβάλει τέτοιες κυρώσεις για θρησκευτικά παραπτώματα. Η συνέλευση σημειώνει ότι τα κράτη μέλη έχουν την υποχρέωση σύμφωνα με το Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα να προστατεύουν την θρησκευτική ελευθερία συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας να εκδηλώνει κάποιος τη θρησκεία του. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι με τις παραπάνω Συστάσεις υπάρχει μια προσπάθεια από το την Κοινοβουλευτική Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης ώστε να γίνει κατανοητό ότι η θρησκεία είναι ένα σημαντικό στοιχείο της Ευρωπαϊκής κουλτούρας, παράδοσης και ιστορίας και ότι η γνώση των θρησκειών είναι πολύ σημαντική για την εξάσκηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων του πολίτη μια και βοηθά στην εξάλειψη καταστάσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε θρησκευτικούς εξτρεμισμούς. Δίνεται σημαντικό βάρος στο θέμα της θρησκευτικής ελευθερίας και τονίζεται ότι πρέπει να υπάρχει σεβασμός στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός. Ιδιαίτερη όμως αναφορά γίνεται και στο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης (θέμα το όποιο στην παρούσα εργασία μας αφόρα άμεσα) και μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι Συστάσεις τονίζουν ότι πρέπει να επιμείνουμε στη συγκριτική γνώση των θρησκειών και όχι στη διδασκαλία μίας μόνο θρησκείας και στο θέμα αυτό ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι κρίσιμος. Σαφέστατα, η Κοινοβουλευτική Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης προτείνει το θρησκειολογικό μοντέλο διδασκαλίας των θρησκειών, ώστε διασφαλίσει έτσι την αμεροληψία και αντικειμενικότητα. Ας δούμε τι ισχύει σήμερα σε διάφορα κράτη ως προς τη διδασκαλία και το χαρακτήρα του μαθήματος των θρησκευτικών. Σε κάποια από αυτά τα Θρησκευτικά είναι ένα υποχρεωτικό μάθημα, είτε με δικαίωμα απαλλαγής είτε με την πρόβλεψη της διδασκαλίας ενός εναλλακτικού μαθήματος 6. Προβλέπεται η εξαίρεση κάτω από συγκεκριμένους όρους σε χώρες όπως η Ελλάδα, Μεγάλη Βρετανία, Νορβηγία, Σουηδία, Τουρκία, Δανία, Ιρλανδία, Αυστρία, Κύπρος, Ισλανδία, Λιχτενστάιν, Μάλτα, Μονακό και Αγ. Μαρίνος. Σε άλλες χώρες όπως, Φιλανδία, Γερμανία Βέλγιο, Βοσνία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία. Σερβία, Σλοβακία και Ελβετία, η ομολογιακή διδασκαλία, για τους μαθητές που το ζητούν, αντικαθίσταται με την 6 Συνοδευτικό υπομνήματος πρός την Υπουργό Παιδείας με τις θέσεις και προτάσεις της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων. «Το μάθημα των θρησκευτικών σήμερα. Πραγματικότητα- Προοπτικές», Αθήνα-Ιούνιος 2010, http://www.zoiforos.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=3836&itemid=49 13

παρακολούθηση ενός εναλλακτικού μαθήματος. Τέλος στις χώρες, Ανδόρα, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Βουλγαρία, Κροατία, Ισπανία, Εσθονία, Γεωργία, Ουγγαρία, Ιταλία, Λετονία, Μολδαβία, Πολωνία, Πορτογαλία, Τσεχία, Ρουμανία, Ρωσία και Ουκρανία, το μάθημα είναι προαιρετικό, δηλαδή οι μαθητές το παρακολουθούν μετά από δική τους αίτηση. Στην Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ιταλία, και Ελλάδα η σχολική θρησκευτική αγωγή έχει σχεδόν ομολογιακό, κατηχητικό περιεχόμενο 7. Ειδικότερα, στην Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία και Ιταλία η σχολική θρησκευτική αγωγή στηρίζεται αποκλειστικά στη θρησκευτική χριστιανική παράδοση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Στην Ιταλία αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι το Σύνταγμα της Ιταλικής Δημοκρατίας κηρύσσει θρησκευτική ουδετερότητα. Σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα η Βρετανία, η Ολλανδία, η Δανία, η Σουηδία, η Νορβηγία και η Φινλανδία, η σχολική θρησκευτική αγωγή έχει απελευθερωθεί από τον αυστηρό έλεγχο των χριστιανικών εκκλησιών 8. Σε αυτές τις χώρες οι θεωρητικοί της θρησκευτικής αγωγής διαμόρφωσαν στόχους και έθεσαν κριτήρια που βοηθούν τους διδάσκοντες, μέσω κατάλληλου διδακτικού υλικού, να προαγάγουν την κατανόηση, το σεβασμό, τη συμπάθεια, την ανοχή, καθώς και μια κριτική προοπτική εκ μέρους των παιδαγωγουμένων απέναντι στα θρησκευτικά πιστεύω και τη συμπεριφορά των μελών των μεγάλων παγκόσμιων θρησκειών. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γερμανία, το Βέλγιο και η Αυστρία, όπου οι χριστιανικές Εκκλησίες συνεργάζονται στενά με το σχολείο για τη διδασκαλία της δικής τους συγκεκριμένης θρησκευτικής πίστης και συμπεριφοράς στα παιδιά των μελών τους, έχει συμπεριληφθεί και υλικό που αναφέρεται στις κύριες πτυχές της πίστης και συμπεριφοράς των μελών των παγκόσμιων θρησκειών 9. 7 E. ΠEPΣEΛHΣ, «Πολιτισμική ετερότητα και σχολική θρησκευτική αγωγή στην Ευρώπη και κυρίως στην Ελλάδα». http://www.kairosnet.gr/joomla/index.php?option=com_content&view=article&id=94:oitimikhetepothta--xoikh--ah-thn-eyph-kai-iiaitepa-thn-eaa&catid=17:2010-12-13-21-45-22&itemid=22 8 E. ΠEPΣEΛHΣ, ό,π. 9 E. ΠEPΣEΛHΣ, ό,π. 14

α) Η θέση και ο χαρακτήρας του μαθήματος σε κράτη της Ευρώπης Ας δούμε παρακάτω μια ευρύτερη ανάλυση των εκπαιδευτικών συστημάτων διαφόρων χωρών της Ευρώπης ως προς την διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών 10 : Στο Ηνωμένο Βασίλειο το μάθημα διδάσκεται (κατά μέσο όρο) 3 ώρες την εβδομάδα σε όλες τις βαθμίδες. Βαθμολογείται και εξετάζεται. Η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική, με δικαίωμα απαλλαγής (χωρίς αναφορά στους λόγους). Υπάρχει επίσης το δικαίωμα εξαίρεσης μαθητών και εκπαιδευτικών από δραστηριότητες θρησκευτικού χαρακτήρα. Στη Σκωτία η εκπαίδευση είναι μη ομολογιακή - ομολογιακή, ανάλογα με τον τύπο σχολείου. Το μάθημα διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Βαθμολογείται και εξετάζεται. Η παρακολούθησή του είναι υποχρεωτική, με δικαίωμα απαλλαγής (χωρίς αναφορά στους λόγους). Υπάρχει το δικαίωμα εξαίρεσης μαθητών και εκπαιδευτικών από δραστηριότητες θρησκευτικού χαρακτήρα. Στη Βόρεια Ιρλανδία η εκπαίδευση του μαθήματος είναι ομολογιακή στα δημόσια σχολεία, προσαρμοσμένη στους εκπαιδευτικούς στόχους του σχολείου και είναι ομολογιακή-κατηχητική στα καθολικά σχολεία. Το μάθημα διδάσκεται σε όλη την υποχρεωτική εκπαίδευση. Η παρακολούθηση του μαθήματος είναι υποχρεωτική με δυνατότητα απαλλαγής στα δημόσια σχολεία. Στην Αυστρία η εκπαίδευση είναι ομολογιακή για τις νόμιμα αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες, διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα σε όλη την υποχρεωτική εκπαίδευση (1 ώρα αν οι μαθητές είναι λιγότεροι από 10). Είναι υποχρεωτικής παρακολούθησης με δικαίωμα απαλλαγής. Η συμμετοχή στις λατρευτικές δραστηριότητες είναι προαιρετική. Στο Βέλγιο η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή για τις αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες (καθολικούς, προτεστάντες, εβραίους, μουσουλμάνους, ορθοδόξους και αγγλικανούς). Το μάθημα είναι βαθμολογούμενο και εξεταζόμενο. Σε μερικά σχολεία της δευτεροβάθμιας δεν εξετάζεται. Η συμμετοχή στο μάθημα είναι προαιρετική - υποχρεωτική. 10 Ο. ΓΡΙΖΟΠΟΥΛΟΥ, «Η Θρησκευτική Εκπαίδευση (ΘΕ) και το Μάθημα των Θρησκευτικών (ΘΜ) στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (απόπειρα χαρτογράφησης με βάση στοιχεία του 2007 και 2008», Νοέμβριος 2008, http://dide.ach.sch.gr/thriskeftika/news/grizopoulou_xartografhsh.doc. (Tα περισσότερα στοιχεία αντλήθηκαν από τα: a) E. Kuyk, R. Jensen, D. Lankshear, E. Löh Manna, P. Schreiner (Eds.), Religious Education in Europe. Situation and current trends in schools, IKO, Olso 2007 και b) J. Lähnemann & P. Schreiner (Eds.), Interreligious and Values Education in Europe. Map and Handbook, PESC / Comenius Institut, Munster 2008). 15

Στην Βουλγαρία η σχολική θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή για τους ορθοδόξους. Το μάθημα διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα σε όλη τη δημόσια εκπαίδευση. Συχνά δεν μπορεί να διδαχθεί εξαιτίας έλλειψης δασκάλων. Στην Γαλλία δεν διδάσκεται το μάθημα των θρησκευτικών. Η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή, προαιρετική στην Αλσατία και στη Λωραίνη για καθολικούς, μεταρρυθμισμένους, λουθηρανούς και εβραίους. Για την υπόλοιπη Γαλλία σχεδιάζεται το μάθημα «Πολιτισμός της θρησκείας». Στην Γερμανία η σχολική θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή για καθολικούς, ευαγγελικούς, ορθοδόξους, εβραίους και μουσουλμάνους στα περισσότερα κρατίδια. Το μάθημα βαθμολογείται και υπάρχει δυνατότητα επιλογής του για τις εξετάσεις. Το μάθημα είναι υποχρεωτικό με δικαίωμα απαλλαγής. Στη Δανία η εκπαίδευση του μαθήματος είναι μη ομολογιακή. Διδάσκεται 1-2 ώρες την εβδομάδα σε όλη τη δημόσια εκπαίδευση. Είναι εξεταζόμενο μάθημα από το 2007 και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής. Στην Εσθονία η εκπαίδευση είναι μη ομολογιακή. Σε λίγα σχολεία διδάσκεται σε όλες τις τάξεις. Στα περισσότερα είτε μόνον στις πρώτες είτε μόνο στο Γυμνάσιο. Η παρακολούθηση του μαθήματος είναι προαιρετική. Στην Ιρλανδία η εκπαίδευση είναι ομολογιακή. Το μάθημα είναι Ρωμαιοκαθολικό για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Διδάσκεται σε καθημερινή βάση στην πρωτοβάθμια και 2 ώρες την εβδομάδα στη δευτεροβάθμια. Η παρακολούθηση του μαθήματος είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής. Στην Ισπανία η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή για ρωμαιοκαθολικούς, προτεστάντες, μουσουλμάνους και εβραίους. Το μάθημα διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (δημόσιας και ιδιωτικής). Η παρακολούθηση του είναι προαιρετική υποχρεωτική. Στην Ιταλία η εκπαίδευση του μαθήματος είναι ομολογιακή προς όλους έχοντας γίνει σαφής διάκριση μεταξύ εκκλησιαστικής κατήχησης και σχολικού μαθήματος. Διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα στην πρωτοβάθμια και 1 ώρα στη δευτεροβάθμια, κατόπιν αιτήσεων μαθητών και γονέων. Το μάθημα όμως δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται ενώ η συμμετοχή στο μάθημα είναι προαιρετική. Στην Κύπρο η εκπαίδευση είναι ομολογιακή σε ελληνορθόδοξη βάση, το μάθημα διδάσκεται 2 ώρες την εβδομάδα σε όλες τις βαθμίδες της δημόσιας εκπαίδευσης. Η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής μόνο για τους αλλόθρησκους. 16

Στην Λετονία η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή μόνον για τις αναγνωρισμένες «παραδοσιακές» θρησκείες δηλαδή καθολικούς, Ευαγγελικούς - Λουθηρανούς, Ορθοδόξους, Βαπτιστές και Παλαιόπιστους. Η εκπαίδευση είναι προαιρετική και υποχρεωτική. Στην Λιθουανία η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή σε καθολικούς (μετά από συμφωνία Βατικανού Λιθουανίας) και σε λουθηρανούς (σε λίγα σχολεία). Το μάθημα όπως και στην Ιταλία δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική και προαιρετική. Στο Λουξεμβούργο η εκπαίδευση είναι ομολογιακή στους καθολικούς σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και η εκπαίδευση είναι προαιρετική-υποχρεωτική. Στη Μάλτα η εκπαίδευση είναι ομολογιακή σε ρωμαιοκαθολικούς και η παρακολούθηση του είναι προαιρετική. Στην Ολλανδία το μάθημα είναι ομολογιακό- μη ομολογιακό, ανάλογα με την επιλογή του σχολείου. Όλα τα σχολεία υποχρεούνται να προσφέρουν θρησκευτική εκπαίδευση σε μια διευρυμένη βάση. Το μάθημα διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα. Η παρακολούθηση του είναι προαιρετική και υποχρεωτική ανάλογα με την πολιτική του σχολείου. Στην Ουγγαρία διδάσκεται σε ομολογιακή βάση, σε Καθολικούς, Καλβινιστές - Λουθηρανούς και Ορθοδόξους με έμφαση στη γνώση της χριστιανικής παράδοσης, διδασκόμενο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης συνήθως πριν ή μετά το σχολικό πρόγραμμα. Δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι προαιρετική. Στην Πολωνία το μάθημα είναι ομολογιακό σε καθολικούς ή σε αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες. Όλα τα σχολεία είναι υποχρεωμένα να οργανώνουν θρησκευτική εκπαίδευση και πρόγραμμα ηθικής. Για λιγότερο από 7 μαθητές οργανώνονται διασχολικά μαθήματα και η παρακολούθηση του μαθήματος είναι προαιρετική. Στην Πορτογαλία η εκπαίδευση είναι Ομολογιακή, σε καθολικούς ή άλλες θρησκείες -ομολογίες και το μάθημα διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το μάθημα δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική προαιρετική. Στην Ρουμανία το μάθημα είναι είναι ομολογιακό, σε Ορθοδόξους, Προτεστάντες, Καθολικούς και Μουσουλμάνους, διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής. 17

Στη Σλοβακία η εκπαίδευση είναι ομολογιακή στις διάφορες θρησκείεςομολογίες. Διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα στα δημόσια σχολεία, στην αρχή ή στο τέλος του σχολικού προγράμματος. Δε βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι προαιρετική / υποχρεωτική. Στη Σλοβενία η εκπαίδευση είναι μη ομολογιακή, το μάθημα διδάσκεται για 1 ώρα την εβδομάδα σε όλες τις βαθμίδες της δημόσιας εκπαίδευσης. Το μάθημα δεν βαθμολογείται και μπορεί να επιλέγεται για τις εξετάσεις και η παρακολούθηση του είναι προαιρετική. Στη Σουηδία η εκπαίδευση είναι μη ομολογιακή. Το μάθημα διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης («Θρησκειογνωσία»). Το μάθημα βαθμολογείται και εξετάζεται. Στο Λύκειο είναι ένα από τα υποχρεωτικά βασικά μαθήματα και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική. Στην Τσεχία η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή-κατηχητική προς όλες τις αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες, το μάθημα διδάσκεται σε όλα τα δημόσια και ιδιωτικά σχολεία. Δεν βαθμολογείται και δεν εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι προαιρετική. Στην Φινλανδία η θρησκευτική εκπαίδευση είναι ομολογιακή «σύμφωνα με τη θρησκεία του καθενός». Το μάθημα βαθμολογείται και εξετάζεται και η παρακολούθηση του είναι υποχρεωτική με δικαίωμα απαλλαγής. Τέλος θα πρέπει να αναφέρουμε μια σημαντική πρωτοβουλία των Καθολικών Επισκόπων της Ευρώπης, οι οποίοι υποστηρίζουν την αναγκαιότητα της διδασκαλίας των θρησκευτικών. Στις 4 Μαΐου στο Στρασβούργο 11, έδρα του Συμβουλίου της Ευρώπης, έγινε η παρουσίαση μιας έρευνας για το μάθημα των θρησκευτικών στα σχολεία των κρατών της Ευρώπης, με πρωτοβουλία του Συμβουλίου των Συνόδων των Καθολικών Επισκόπων της Ευρώπης και με τη σύμπραξη της Συνόδου της Ιταλικής Ιεραρχίας. Η έρευνα αναφέρεται στην περίοδο Ιανουαρίου 2005 - Νοεμβρίου 2007, και τονίζεται ότι η διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία είναι «όχι μόνο σημαντική για μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη των 11 «Το Μάθημα των Θρησκευτικών στα σχολεία», http://news.karpasha.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2303 Στην παρουσίαση της έρευνας στο Στρασβούργο, παρέστησαν ο Καρδινάλιος Πέτερ Έρντο, Αρχιεπίσκοπος Βουδαπέστης και πρόεδρος των Συνόδων των Ιεραρχιών της Ευρώπης, ο επίσκοπος Μαριανός Κροτσιάτα, γενικός γραμματέας της Ιεραρχίας της Ιταλίας, ο ευρωβουλευτής κ. Μάριος Μάουρο, αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η κ. Γαβριέλα Μπαταΐνι, γενική διευθύντρια για την παιδεία, τον πολιτισμό, την νεότητα και τον αθλητισμό του Συμβουλίου της Ευρώπης, και ο κ. Γιαν Φιτζελ, μέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την παιδεία της νεολαίας. 18

προσώπων», αλλά εκφράζει «και μια έγκυρη συμβολή στην οικοδόμηση μιας νέας πολιτειακής ταυτότητας». Η μελέτη, καρπός μιας ευρύτατης συλλογής πληροφοριών για την κατάσταση της διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία της Ευρώπης, βασίσθηκε σε τριάντα εκθέσεις εκπροσώπων των Συνόδων των Καθολικών Επισκόπων της Ευρώπης. Από το υλικό αυτό προκύπτει ότι η διδασκαλία των θρησκευτικών γίνεται σήμερα στα σχολεία σχεδόν όλων των Κρατών της Ευρώπης. Ο τύπος της διδασκαλίας αυτής ακολουθεί δύο κύριες παραμέτρους: της θρησκευτικής παιδείας βασισμένης στο πρότυπο των επιστημών γενικά περί Θρησκευμάτων, που χειρίζεται απευθείας η Πολιτεία, και εκείνης της θρησκευτικής διδασκαλίας ομολογιακού χαρακτήρα, όπου οι Εκκλησίες και εκεί όπου είναι παρούσες άλλες θρησκευτικές κοινότητες έχουν ενεργό ρόλο. Οι εκπρόσωποι των Συνόδων των Ιεραρχιών στις Ευρωπαϊκές χώρες που εκπόνησαν το σχέδιο, υποστήριξαν ότι για την εκπλήρωση του σκοπού της διδασκαλίας αυτής, υπάρχει ανάγκη μόνιμων θεσμικών και νομικών εγγυήσεων, πλήρους σχολικής αναγνώρισης, ένταξης στα σχολικά προγράμματα, που να προσφέρονται σε όλους, αξιόπιστων και αναγνωρισμένης και αποτελεσματικής αξιολόγησης. συνεπών εναλλακτικών λύσεων, 2) Θρησκευτική εκπαίδευση και Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) Η Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών 12, γνωστή και ως Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), υιοθετήθηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης το 1950 με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Η Ελλάδα κύρωσε την ΕΣΔΑ αρχικά με το νόμο 2329/1953. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας αποχώρησε και με την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος επανεντάχτηκε στο σύμβουλοι της Ευρώπης και έγινε εκ νέου μέλος της ΕΣΔΑ 13. Είναι πολύ σημαντικό και θα πρέπει να επισημάνουμε αρχικά το εξής: Το Συμβούλιο της Ευρώπης δεν πρέπει να συγχέεται με το Συμβούλιο της 12 «Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών», http://www.echr.coe.int/nr/rdonlyres/e4317264-db27-42fe-873e-1eccacabb045/0/gre_conv.pdf 13 Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, Η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη, Αθήνα, 2006, σελ. 26 19

Ευρωπαϊκής Ένωσης ούτε με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 14. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν συμμετέχει στη Σύμβαση και δεν παίζει κανέναν ρόλο στη διοίκηση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Όλα τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης συμμετέχουν στη Σύμβαση. Βάσει της Σύμβασης ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (το οποίο θα αναλύσουμε παρακάτω). Ο πολίτης που θεωρεί ότι έχουν παραβιαστεί τα δικαιώματά του σύμφωνα με τη Σύμβαση από ένα κράτος μέλος μπορεί να φέρει την υπόθεση στο δικαστήριο. Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι η συμμόρφωση των κρατών προς τις διεθνείς συμβατικές τους υποχρεώσεις είναι δυνατόν να επιτευχθεί με δυο τρόπους. Ο ένας είναι η ενσωμάτωση της διεθνούς συνθήκης στο εσωτερικό δίκαιο και ο άλλος τρόπος είναι η τροποποίηση ή κατάργηση των επιμέρους διατάξεων του εσωτερικού δικαίου, οι οποίες κρίνονται ως αντίθετες προς την συνθήκη. Αν η ίδια η συνθήκη δεν επιτάσσει την ενσωμάτωσή της, οι παραπάνω δυνατότητες ενσωμάτωσης ανήκουν στο κράτος. 15 Οι αποφάσεις του δικαστηρίου είναι νομικά δεσμευτικές και το δικαστήριο έχει τη δυνατότητα να επιδικάσει αποζημίωση. Το καθεστώς που δίνει τη δυνατότητα να προστατεύονται οι πολίτες από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί καινοτομία όσον αφορά τις διεθνείς συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς παρέχει στο άτομο έναν ενεργό ρόλο στη διεθνή σκηνή (παραδοσιακά, μόνο τα κράτη θεωρούνταν υποκείμενα της διεθνούς νομοθεσίας). Η ΕΣΔΑ παραμένει η μόνη διεθνής συμφωνία για τα ανθρώπινα δικαιώματα που παρέχει αυτό τον υψηλό βαθμό προστασίας του ατόμου. Τα κράτη μέλη μπορούν επίσης να φέρουν υποθέσεις εναντίον άλλων κρατών μελών στο Δικαστήριο, αν και αυτή η δυνατότητα σπάνια χρησιμοποιείται. Η Σύμβαση περιλαμβάνει αρκετά πρωτόκολλα και φυσικά όπως θα αναλύσουμε παρακάτω γίνεται αναφορά στο θέμα της θρησκευτικής ελευθερίας και κατ επέκταση στο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης 16. 14 Το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι διεθνής οργανισμός στον οποίο συμμετέχουν 47 κράτη της Ευρώπης έχει ως σκοπό την ευρωπαϊκή ενοποίηση με ιδιαίτερη έμφαση στα νομικά πρότυπα και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη δημοκρατική ανάπτυξη και τη ρύθμιση των νομοθεσιών καθώς και την πολιτισμική συνεργασία στην Ευρώπη. Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί μαζί με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το κύριο όργανο λήψης αποφάσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, είναι κατεξοχήν διακυβερνητικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διάδοχο των συνόδων κορυφής και αποτελείται από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. 15 Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ, Η ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής σύμβασης των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην εθνική έννομη τάξη, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001, σελ. 36-37 16 Προσθ. Πρωτ. αρθρ. 2 ΕΣΔΑ 20

Η αποδοχή των πρωτοκόλλων ποικίλλει για κάθε κράτος μέλος, αν και είναι κατανοητό ότι τα κράτη μέλη θα πρέπει να συμμετέχουν σε όσο το δυνατόν περισσότερα πρωτόκολλα. Το Πρωτόκολλο 11 κατάργησε την Επιτροπή, αύξησε το μέγεθος του Δικαστηρίου (παρέχοντάς του λειτουργίες και εξουσίες οι οποίες ανήκαν προηγουμένως στην Επιτροπή), και επέτρεψε στους πολίτες να φέρουν τις υποθέσεις τους σε αυτό απευθείας 17. Σύμφωνα με τα άρθρα της ΕΣΔΑ κάθε πρόσωπο δικαιούται την ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας και έχει επίσης το δικαίωμα στην ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών και φυσικά το δικαίωμα στην παιδεία 18. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να περιορίζεται με άλλο τρόπο, παρά μόνο όταν προβλέπεται από το νόμο ώστε να προασπίζονται τα δικαιώματα των άλλων 19. Ένα πολύ σημαντικό άρθρο της ΕΣΔΑ, το όποιο έχει δημιουργήσει τεράστια συζήτηση τόσο στην Ευρώπη όσο και στην χώρα μας, είναι το άρθρο 2 του πρώτου πρόσθετου πρωτόκολλου ΕΣΔΑ το οποίο παρέχει το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Σύμφωνα με αυτό, το κράτος υποχρεούται να παρέχει εκπαίδευση, αλλά και να σέβεται την εκπαιδευτική διαδικασία και οι γονείς έχουν το δικαίωμα να εξασφαλίζουν για τα παιδιά τους μόρφωση και εκπαίδευση, η οποία να συμφωνεί με τις δικές τους θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις. Το άρθρο 2 του πρόσθετου πρωτόκολλου πρέπει να ερμηνεύεται κατά τρόπο που εγγυάται τον πλουραλισμό, ο όποιος είναι απαραίτητος για την διαφύλαξη της δημοκρατικής κοινωνίας όπως τη διαλαμβάνει η Σύμβαση 20. Ο πλουραλισμός είναι αναγκαίο να διασφαλιστεί εντός του πεδίου της εκπαίδευσης και το κάθε κράτος οφείλει να λάβει πρόνοια, ώστε η παρεχόμενη παιδεία να μεταδίδεται με αντικειμενικό και πλουραλιστικό τρόπο. Επίσης πρέπει να αποκλείεται κάθε απόπειρα κρατικής επιβολής ή ιδεολογίας 21. 17 Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, «Ευρωπαϊκή σύμβαση για τα δικαιώματα του ανθρώπου», http://el.wikipedia.org 18 ΕΣΔΑ, Άρθρο 9 παρ.1 19 ΕΣΔΑ, Άρθρο 9 παρ.2 20 Γ. ΣΩΤΗΡΕΛΗΣ, Θρησκεία και εκπαίδευση, εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, Κομοτηνή 1998, σελ. 233-234 21 Γ. ΠΙΝΑΚΙΔΗΣ, Η ρήτρα της «δημοκρατικής κοινωνίας» στην ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2007, σελ. 199-200 21

Σ αυτό το σημείο προκύπτει το τεράστιο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης το όποιο θα αναλύσουμε στα επόμενα κεφάλαια, καθώς το συγκεκριμένο άρθρο γεννά στην ουσία το δικαίωμα της απαλλαγής κατά την διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών και θέτει το ερώτημα αν η υπoχρεωτική θρησκευτική παιδεία συνιστά παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και εάν όχι γιατί. 3) Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) στο θέμα της θρησκευτική εκπαίδευσης Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με έδρα στο Στρασβούργο ιδρύθηκε με σκοπό να συστηματοποιήσει την εξέταση προσφυγών που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα κατά των κρατών μελών βάσει της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, η οποία υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1950. Έργο του Δικαστηρίου είναι ο έλεγχος της εφαρμογής της Σύμβασης, εκδικάζοντας προσφυγές πολιτών κατά παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οι οποίες διαπράχθηκαν από κράτη μέλη. Δυνατότητα προσφυγής στο ΕΔΔΑ έχει κάθε πολίτης ατομικά καθώς και κάθε μη κυβερνητική οργάνωση 22. Η προσφυγή στρέφεται πάντοτε κατά κράτους και ποτέ κατά ιδιώτη. Οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για την άσκηση προσφυγής είναι ή να έχει παραβιάσει ένα κράτος-μέλος της ΕΣΔΑ κάποιο από τα άρθρα της ή ο πολίτης να έχει εξαντλήσει τα εθνικά ένδικα μέσα κατά της προσβολής αυτής. Το ΕΔΔΑ αποφαίνεται επί της προσφυγής διαπιστώνοντας αν η συγκεκριμένη πράξη ή παράλειψη του κράτους έχει παραβιάσει τα δικαιώματα του προσφεύγοντος. Οι αποφάσεις του είναι δεσμευτικές για τα εθνικά κράτη, όμως δεν υπάρχει μηχανισμός επιβολής τους, σύμφωνα με το άρθρο 46 της ΕΣΔΑ 23. Σε περίπτωση που έχει διαπιστωθεί παραβίαση, η οποία παρά την απόφαση δεν αίρεται, το Δικαστήριο έχει τη δυνατότητα να επιδικάσει χρηματική αποζημίωση στον πολίτη από το συγκεκριμένο κράτος. Εάν η πράξη παραβίασης είναι κάποιο νομοθετικό μέτρο, το Δικαστήριο δεν έχει την εξουσία να το ακυρώσει το ίδιο, παρά μόνο να το κρίνει 22 Δεν μπορεί να προσφύγει σε αυτό δημόσια υπηρεσία ή νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου. 23 Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, ό.π., σελ.194. 22

αντίθετο με την ΕΣΔΑ και να επιδικάσει αποζημίωση σε όσους θιγέντες προσφύγουν σε αυτό 24. Λαμβάνοντας υπ όψιν όμως τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι η θέση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για πολλούς δεν είναι ξεκαθαρισμένη και ομόφωνη 25. Ειδικά στο πολύ σοβαρό ζήτημα της εξαίρεσης των μαθητών από το μάθημα των θρησκευτικών και ως προς το εάν απαιτείται δικαιολόγηση ή αρκεί απλή επίκληση λόγων συνειδήσεως. Το θέμα της δικαιολόγησης ή μη της αίτησης απαλλαγής δίχασε πρόσφατα το Δικαστήριο σε μια σημαντική νορβηγική υπόθεση, την υπόθεση Folgero 26. Το δικαστήριο, με οριακή πλειοψηφία (9 προς 8), δέχθηκε ότι η απαίτηση δικαιολόγησης είναι αντίθετη με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η μειοψηφία όμως των 8 δικαστών επεσήμανε τις νομικές αδυναμίες της απόφασης. Στην απόφαση Folgero το Δικαστήριο παρέλειψε να ελέγξει αν υπάρχουν τα στοιχεία που συνιστούν πεποιθήσεις. Και δέχθηκε μεν ότι οι γονείς δεν είχαν υποβληθεί στην υποχρέωση να κοινοποιήσουν τις προσωπικές τους πεποιθήσεις ως τέτοιες αλλά πρόσθεσε, κατά τρόπο αντιφατικό, ότι ο κίνδυνος να αισθανθούν οι γονείς αναγκασμένοι να αποκαλύψουν ενδόμυχες πλευρές των θρησκευτικών και φιλοσοφικών τους πεποιθήσεων ενυπήρχε αναγκαία στην απαίτηση δικαιολόγησης της αίτησης απαλλαγής. Με την απόφαση αυτή το Δικαστήριο εμφανίσθηκε ασυνεπές προς τις δικές του ερμηνευτικές αρχές διότι, κατά την ΕΣΔΑ, το κράτος υποχρεούται να παρέχει εκπαίδευση, αλλά και να σέβεται, στην εκπαιδευτική διαδικασία, τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις των γονέων. Το ΕΔΔΑ διασαφήνισε ήδη από το 1982 ότι ο όρος «πεποιθήσεις» δεν είναι συνώνυμος με απλές γνώμες ή ιδέες. «Αναφέρεται σε απόψεις που έχουν ένα βαθμό ισχύος, σοβαρότητας, συνοχής και σημαντικότητας» 27. Επίσης υπάρχει η άποψη ότι ούτε το Σύνταγμα (όπως θα το αναλύσουμε στο επόμενο κεφάλαιο) ούτε η ΕΣΔΑ επιβάλλουν στη χώρα μας ένα συγκεκριμένο πρότυπο θρησκευτικής εκπαίδευσης. Απλώς θέτουν ακραία όρια, όπως αφενός η 24 «Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων - Δυνατότητα προσφυγής», http://el.wikipedia.org 25 «Υπόμνημα της Ομάδας πρωτοβουλίας (μη θεολόγων) πανεπιστημιακών καθηγητών προς τον Υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων», Αθήνα, 3 Ιουνίου 2009 26 «Απόφαση Folgero κατά Νορβηγίας» (διευρυμένη σύνθεση, Grande Chambre), 29 Ιουνίου 2007, http://strasbourgconsortium.org/document.php?documentid=4221, http://www.cingo-strasbourg.eu/site_web_en/reference_en/folgero_en.pdf 27 «Απόφαση Campbell et Cosans, 25 Φεβρουαρίου 1982» (νομολογία παγιωθείσα), http://www.worldlii.org/eu/cases/echr/1982/1.html 23

αποφυγή του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας και αφετέρου η υποχρέωση να δοθεί αυξημένη πάντως έμφαση στα δόγματα της επικρατούσας θρησκείας. Μέσα στα πλαίσια αυτά ο νομοθέτης μπορεί να επιλέξει ένα πρότυπο κατά βάση μονοφωνικό ή αντίθετα θρησκειολογικό και να προβλέψει την διδασκαλία των θρησκευτικών σε όλες ή ορισμένες μόνο τάξεις για μια ή περισσότερες ώρες. Σε κάθε περίπτωση υφίσταται, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή μη σχετικής διάταξης στην κοινή νομοθεσία, συνταγματικό δικαίωμα καθενός, αδιακρίτως (και χωρίς ανάγκη δήλωσης θρησκευτικών πεποιθήσεων) για απαλλαγή από τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση 28. Σύμφωνα με άλλες απόψεις το κράτος οφείλει να παραμένει θρησκευτικά ουδέτερο. Μόνο τότε μπορεί να γίνει λόγος για πραγματική θρησκευτική ελευθερία, ενώ διαφορετικά έχουμε απλώς ανεξιθρησκία δηλαδή ανοχή του πλουραλισμού θρησκευτικών ή αθεϊστικών πεποιθήσεων που υφίστανται στην κοινωνία, με παράλληλη όμως προώθηση της επίσημης κρατικής θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας 29. 28 Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ, ό.π., σελ. 256. 29 Α. ΜΑΝΕΣΗΣ, Συνταγματικά Δικαιώματα Α. Ατομικές Ελευθερίες, εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1982, σελ 249 επ. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β 1) Το Σύνταγμα και η νομοθεσία ως προς την θρησκευτική εκπαίδευση στην Ελλάδα Σύμφωνα με το Νόμο 1566/85 (άρθρο 24) και 2525/97 (άρθρο 7), ο καταρτισμός των προγραμμάτων σπουδών και των αναλυτικών προγραμμάτων του μαθήματος των θρησκευτικών όπως και όλων των άλλων, είναι έργο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου 30, ως ανεξάρτητης δημόσιας υπηρεσίας η οποία υπάγεται κατευθείαν στο Υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων το οποίο μετονομάστηκε σε Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων Σύμφωνα και με μεταγενέστερες νομοθετικές ρυθμίσεις 2640/1998, 2817/2000, 2909/2001, 2986/2002 και 3194/2003) οι αρμοδιότητες του Π.Ι. είναι: α) Η επιστημονική έρευνα, η μελέτη θεμάτων της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της εκπαιδευτικής πράξης. β) Η επεξεργασία και υποβολή προτάσεων για θέματα Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας, Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Επιμόρφωσης και Αξιολόγησης, Ποιότητας της Εκπαίδευσης και Ειδικής Αγωγής και η χάραξη κατευθύνσεων για το σχεδιασμό και προγραμματισμό της εκπαιδευτικής πολιτικής. γ) Η παρακολούθηση της εξέλιξης της εκπαιδευτικής τεχνολογίας και η προώθηση της εφαρμογής της στην εκπαιδευτική πράξη. δ) Ο σχεδιασμός και η μέριμνα για την εφαρμογή προγραμμάτων επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών καθώς και η αξιολόγησή τους. 30 Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (Π.Ι.) ως ανεξάρτητη δημόσια υπηρεσία, ιδρύθηκε το 1964 (Ν. 4379/1964) από τον τότε Πρωθυπουργό και Υπουργό Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου. Ως νέος αλλά και πρωτοποριακός θεσμός, αποτέλεσε μετεξέλιξη και συγχώνευση προϋπαρχόντων συμβουλευτικών οργάνων του Υπουργείου και οργανώθηκε έχοντας ως υπόδειγμα την εσωτερική οργάνωση του Συμβουλίου της Επικρατείας (Τμήματα αρμοδιοτήτων στα οποία υπηρετούν Σύμβουλοι και Πάρεδροι). Πρώτος πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ήταν ο καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ι.Θ. Κακριδής. Στους αρχικούς στόχους του Π.Ι., περιλαμβανόταν ο σχεδιασμός αλλά και η στήριξη της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης που τότε επιχειρήθηκε και στην οποία καθοριστική ήταν η συμβολή των Ε. Παπανούτσου και Λ. Ακρίτα. Την περίοδο της δικτατορίας, το Π.Ι. καταργήθηκε (Α.Ν. 59/1967). Κατά τη Μεταπολίτευση (Ν. 186/1975), ιδρύθηκε το «Κέντρο Εκπαιδευτικών Μελετών και Επιμορφώσεως» (Κ.Ε.Μ.Ε), οι αρμοδιότητες του οποίου ήταν αντίστοιχες με αυτές του Π.Ι.. Το 1985 (Ν. 1566) καταργήθηκε το ΚΕΜΕ και επανιδρύθηκε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 1566/85 (άρθρο 24), το Π.Ι. αποτελεί ανεξάρτητη δημόσια υπηρεσία, εδρεύει στην Αθήνα και υπάγεται απευθείας στον Υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων 25

ε) Η εισήγηση για τη συγγραφή βιβλίων για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, καθώς και η λήψη μέτρων για τη βελτίωση των μεθόδων της διδακτικής πράξης και γενικότερα του εκπαιδευτικού έργου. Το μάθημα των Θρησκευτικών είναι ενταγμένο στην παρεχόμενη από την Πολιτεία εκπαίδευση και υπηρετεί τους γενικούς σκοπούς της παιδείας, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους Νόμους. Όπως όλα τα μαθήματα του ελληνικού σχολείου, έχει ως στόχο τη διαμόρφωση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών, συμβάλλοντας με τις γνώσεις που παρέχει, στην κριτική ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών, μέσα από τη γνωριμία του Χριστιανισμού, κατ εξοχήν της Ορθοδοξίας αλλά και με την ενημέρωση και σπουδή και των άλλων ανά τον κόσμο θρησκευμάτων. Στοχεύει, ακόμη, στην καλλιέργεια του ήθους και της προσωπικότητας των μαθητών, στο σεβασμό και τη συνύπαρξη με τη θρησκευτική ετερότητα, στην έμπρακτη αλληλεγγύη. Καλλιεργείται η κοινωνική συνείδηση και το μάθημα επιδρά και στην ανάπτυξη της κοινωνικής προοπτικής του μαθητή 31. Όμως το ζήτημα που τίθεται σχετικά με τη φυσιογνωμία και το χαρακτήρα του μαθήματος των Θρησκευτικών δεν φαίνεται να αφορά τόσο τα καλά ή κακά αναλυτικά προγράμματα, τα πετυχημένα ή απορριπτέα σχολικά εγχειρίδια. Πρόκειται για κάτι βαθύτερο που σχετίζεται με την ίδια τη φύση και το λόγο υπάρξεως του μαθήματος. Και τούτο είναι ο δεδομένος ομολογιακός χαρακτήρας του μαθήματος. Το θρησκευτικό μάθημα, σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο για την εκπαίδευση (Ν.1566/85) διδάσκει υποχρεωτικά, έστω και διευρυμένα και με ανοικτούς ορίζοντες, την ορθόδοξη χριστιανική πίστη της Εκκλησίας, επομένως για πολλούς έχει κατηχητικό χαρακτήρα, είναι μονοφωνικό ως εκ της φύσεώς του και συνεπώς, δεν ανταποκρίνεται στην ανάγκη μιας ελεύθερης πλουραλιστικής δημοκρατικής κοινωνίας. Οι υποστηρικτές του ομολογιακού χαρακτήρα του μαθήματος προσφεύγουν συνήθως στη συνταγματική κατοχύρωσή του, επικαλούμενοι το άρθρο 3 του Συντάγματος περί «επικρατούσης θρησκείας» και το άρθρο 16 παρ. 2 περί «αναπτύξεως της εθνικής και θρησκευτικής συνειδήσεως» για το σκοπό της παιδείας. Από την άλλη πλευρά, οι επικριτές του ομολογιακού μαθήματος ερμηνεύουν διασταλτικά τις παραπάνω συνταγματικές επιταγές και μάλιστα σε συνδυασμό με 31 Η. ΡΕΡΑΚΗΣ, Κοινωνική ένταξη και θρησκευτική αγωγή του μαθητή στο ελληνικό σχολείο, εκδόσεις Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη, 2010, σελ. 387-392 26