ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ H Γέννηση και η Ανάδυση του Ισλαμικού Κράτους του Ιράκ και της Συρίας (ISIS). Επιβλέπων καθηγητής: Γεώργιος Μαυρομμάτης Μπισμπίκη Ολυμπία ΑΜ: ΑΘΗΝΑ 2016

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...2 ABSTRACT...3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΟΥ ΙΡΑΚ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ (ISIS) Το νέο Χαλιφάτο Η δημιουργία του Ισλαμικού Κράτος Η ανάδυση του Ισλαμικού Κράτους (ISIS)...12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ Η δημιουργία του σχίσματος Κατανομή Σιιτών και Σουνιτών μουσουλμάνων στην Μέση Ανατολή Το πολιτικό Ισλάμ - μια σύντομη αναφορά Ο Υπερσυντηρητικός Oυαχαμπισμός κατά του Σιιτισμού Η «πολιτική υπόσταση» των θρησκευτικών συγκρούσεων στον Ισλαμικό Κόσμο.26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Η έναρξη και τα σημαντικότερα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης Η εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης στην Συρία Οι χώρες της Μέσης Ανατολής μετά την Αραβική Άνοιξη...34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Oι σχέσεις μεταξύ Ιράν, Σαουδικής Αραβίας, Τουρκίας και Αιγύπτου Ιραν - Σ. Αραβία Τουρκία - Σαουδική Αραβία Αίγυπτος Τουρκία Σαουδική Αραβία Το Κουρδικό ζήτημα Η Γεωγραφία του Κουρδιστάν Το παιχνίδι της Τουρκίας κατά των Κούρδων Το όνειρο για την ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους...50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΜΕΣΩ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ (PROXY WARS) - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ Η περίπτωση του Εμφυλίου στην Συρία...53 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...57 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να πραγματοποιήσουμε μία γεωπολιτική ανάλυση σχετικά με τα αίτια της δημιουργίας αλλά και της ανόδου του Ισλαμικού Κράτους του Ιράκ και της Συρίας (ISIS) η οποία θα μας οδηγήσει στο συμπέρασμα για το αν το ISIS αποτελεί προιόν της εισβολής των Αμερικανών στο Ιράκ το 2003 και μόνο, ή αν υπήρξαν κι άλλοι παράγοντες που συνέβαλλαν στην δημιουργία και άνοδο της οργάνωσης αυτής. Έτσι λοιπόν, θα ανιχνεύσουμε την διαδρομή από την απαρχή της δημιουργίας της οργάνωσης, που χρονικά τοποθετείται στην εισβολή των Αμερικανών στο Ιράκ το 2003 και την πτώση του καθεστώτος Σαντάμ Χουσείν, μέχρι το 2014 που αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της η οργάνωση, ως «Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας» ή «ISIS» Θα δώσουμε έμφαση στις εξεγέρσεις της «Αραβικής Άνοιξης» που πραγματοποιήθηκαν στον αραβικό κόσμο το 2011 με στόχο την ανατροπή των αυταρχικών καθεστώτων, και ιδιαιτερα στον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε έκτοτε στη Συρία. Επιπλέον θα αναλύσουμε το πως διαμορφώνονται οι σχέσεις των περιφερειακών δυνάμεων (Τουρκία, Σαουδική Αραβία, Ιράν) αλλά και πώς οι δυνάμεις αυτές εμπλέκονται κι επηρεάζουν την Συριακή αυτή κρίση, σε μια προσπάθεια επέκτασης της περιφερειακής τους ισχύος στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. 2

4 ABSTRACT The objective of this paper is to make a geopolitical analysis of the causes of the creation and the rise of Islamic State in Iraq and Syria (ISIS) which will lead us to the conclusion about, whether ISIS was solely created due to the American invasion in Iraq in 2003, or there were some other factors that contributed to the creation and growth of this organization. Therefore, mainly we will trace the route of the organization from its beginning, that chronologically is placed in the invasion of the U.S troops in Iraq in 2003 and the fall of Hussein's regime, till 2014 that the Islamic organization appeared as «Islamic State of Iraq and Syria» or «ISIS». We will emphasize in the Arab Uprisings that took place in the Arab world in 2011, aiming at the toppling of authoritarian regimes, and especially in the civil war that since has erupted in Syria. Moreover, we will analyze how the relations between the regional powers (Turkey, Saudi Arabia, Iran) are formed and how these powers are involved and affect the Syrian crisis, in an effort to expand their regional power in the Middle East. 3

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πρίν από 25 περίπου χρόνια, ο καθηγητής Samuel Huntington δημοσίευσε στην εφημερίδα Foreign Affairs το περίφημο άρθρο, «Σύγκρουση των πολιτισμών», υποστηρίζοντας ότι οι πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές θα είναι η κύρια πηγή της σύγκρουσης στην εποχή μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Πρoβλέποντας μια διαφαινόμενη σύγκρουση ανάμεσα στο Ισλάμ και τη Δύση, και μια άλλη μεταξύ της Κίνας και της Δύσης, έγραψε: «Οι γραμμές των ρηγμάτων μεταξύ πολιτισμών θα είναι οι γραμμές των μαχών του μέλλοντος» (Huntington,1993). Ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας και καθηγητής Γεωπολιτικής, Αχμέτ Νταβούτογλου, αργότερα, επέκρινε την θέση αυτή του Χάτινγκτον, σημειώνοντας ότι «οι καταστροφικότεροι παγκόσμιοι πόλεμοι στην ιστορία ήταν ενδοπολιτισμικοί πόλεμοι μεταξύ των συστημικών δυνάμεων του ευρωκεντρικού δυτικού πολιτισμού, πόλεμοι που διεξήχθησαν για το ποιός θα παράγει συστημικές ηγεσίες και τίνος οι κανόνες θα υπερισχύσουν» (Μάζης, 2008:σελ.61). Πέραν λοιπόν των ρηγμάτων μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών των κρατών υπάρχουν και τα ρήγματα που αναδύονται εντός πολιτισμών, και ειδικά στο πλαίσιο των θρησκευτικών παραδόσεων που οι εν λόγω πολιτισμοί θεμελιώνονται. Ένα τέτοιο επικίνδυνο ρήγμα διατρέχει την Μέση Ανατολή και σηματοδοτεί την παρούσα διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο κύριων κλάδων του Ισλάμ, τους Σουνίτες και τους Σιίτες. Η αρχαία αυτή θρησκευτική διαίρεση τροφοδοτεί μια αναζωπύρωση των συγκρούσεων στις μουσουλμανικές χώρες και τις χώρες της Μέσης Ανατολής μεταξύ των σουνιτικών και των σιιτικών δυνάμεων αλλά δεν εξηγεί όλους τους πολιτικούς, οικονομικούς και γεωστρατηγικούς παράγοντες που εμπλέκονται στις συγκρούσεις αυτές. Σίγουρα όμως αποτελεί ένα πρίσμα μέσα από το οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε τις υποκείμενες εντάσεις. Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών στον ισλαμικό κόσμο, φέρνουν στο προσκήνιο αυτή η θρησκευτική διαμάχη ανάμεσα στο σιιτικό και σουνιτικό Ισλάμ. Αυτό που επικρατεί στην Μέση Ανατολή, από τις αρχές του 2011, είναι ένα κλίμα των αναταραχών, συγκρούσεων αλλά κι εμφυλίων στις περισσότερες περιοχές της Μέσης Ανατολής (Συρία, Ιράκ, Υεμένη, Λιβύη). 4

6 Μέσα στο κλίμα αυτό των αναταραχών, βρίσκει πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί η ακραία σουνιτική εξτρεμιστική οργάνωση με το όνομα «Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας» (ISIS), η οποία μας απασχολεί ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό. Η ανάδυση και κυρίως η δράση του ISIS, είναι μια έκφανση αυτής της σουνιτικής-σιιτικής αντιπαλότητας αλλά και του θρησκευτικού μίσους καθώς βλέπουμε ότι στρέφεται τόσο εναντίων Σιιτών, χαρακτηρίζοντάς τους ως «αποστάτες» του Ισλάμ, αλλά και εναντίων άλλων θρησκευτικών μειονοτήτων όπως οι Χριστιανοί στην Μοσούλη, και οι Γιεζίντι στο Ιράκ. Το Ισλαμικό Κρατος ελέγχει ήδη τη μισή Συρία και ένα μεγάλο μέρος του Ιράκ και η ίδρυση ενός χαλιφάτου που το ISIS είχε εξ αρχής οραματιστεί, μοιάζει πλέον με πραγματικότητα. Ο χάρτης της Μέσης Ανατολής μεταβάλλεται όσο περνούν οι μέρες. Οι τζιχαντιστές του Ισλαμικού Κράτους φαίνεται να ειναι η δύναμη που κανείς δεν θα περιμένε να αναπτυχθέι με αυτους τους ρυθμους κι έχει εξελιχθεί σε μια σοβαρότατη απειλή όχι μόνο για την περιοχή της Μέσης Ανατολής αλλά συνολικά για ολόκληρη τη Δύση και κυρίως για την Ευρώπη. Ποιόν όμως πρέπει να κατηγορήσουμε για το Ισλαμικό Κράτος; Στη συζήτηση σχετικά με την προέλευσή του, πολλοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οφείλεται σε λάθη του υπό αμερικανική ηγεσία συνασπισμού μετά την εισβολή στο Ιράκ το Την άποψη αυτή πριν περίπου ένα χρόνο, σε συνέντευξη στο κανάλι CNN, διατύπωσε και ο πρώην πρωθυπουργός της Αγγλίας Tony Blair. Ο ίδιος αναφέρει πως αν η εισβολή των Αμερικάνων στο Ιρακ το 2003, δεν είχε γίνει, τότε πιθανότατα να μην υπήρχε το ISIS. Λίγο αργότερα, τον Δεκέμβρη του 2015, ένα άρθρο στην εφημερίδα «The Νew Υork Times» του αναλυτή σε θέματα Μέσης Ανατολής Κyle W. Orton., με τίτλο «How Saddam Hussein Gave Us ISIS» αναφέρει ότι το Ισλαμικό Κράτος δεν δημιουργήθηκε ουσιαστικά από την πτώση του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν αλλά είναι η μετά θάνατον ζωή του εν λόγω καθεστώτος (Orton, 2015). Αυτή είναι σίγουρα μία άποψη σωστή αλλά θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε ως κάπως απλοική και μονοδιάστατη καθώς η δημιουργία και άνοδος του ISIS είναι κάτι πιο σύνθετο που πρέπει να εξηγηθεί ως αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Αυτό λοιπόν θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε στην εργασία μας. 5

7 Στόχος λοιπόν της εργασίας αυτής είναι, μέσω της ανάλυσης των τελευταίων γεωπολιτικών εξελίξεων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, να απαντήσουμε στα εξής ερωτήματα: Τι είναι τελικά το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας (ISIS), πώς αυτό γεννήθηκε και πως γιγαντώθηκε; Είναι η δημιουργία του ISIS μόνο το αποτέλεσμα της εισβολής των Αμερικανών στο Ιράκ το 2003 ή μήπως είναι το αποτέλεσμα πιο σύνθετων διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στο ευρύτερο γεωπολιτικό πλαίσιο της Μ.Ανατολής σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό πλαίσιο; Η εργασία αυτή διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Αρχικά, στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μια πρώτη προσέγγιση σχετικά με τις συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία και την άνοδο της εξτρεμιστικής οργάνωσης του Ισλαμικού Κράτους του Ιράκ και της Συρίας (ISIS). Αυτό ουσιαστικά που αναλύεται, είναι η δημιουργία του Ισλαμικού Κράτους ως αποτέλεσμα την αμερικανικής εισβολής στο Ιρακ και της πτώσης του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ μέχρι την άνοδο ISIS το Στην συνέχεια της εργασίας, έρχονται στο προσκήνιο και άλλοι διαφαινόμενοι παράγοντες που εμπλέκονται στην άνοδο της ισλαμιστικής οργάνωσης του ISIS. Έτσι λοιπόν, στο δεύτερο κεφάλαιο, αναλύουμε το ιστορικό σχίσμα του Ισλαμ μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών το οποίο έχει διχάσει τον Ισλαμικό κόσμο αλλά και πως αυτό τροφοδοτεί κι εντείνει τις συγκρούσεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα μελετήσουμε τον ρόλο των εξεγέρσεων της Αραβικής Άνοιξης, στις αρχές του 2011, ώστε να δούμε και πως προκάλεσαν την Μέσης Ανατολής και συνέλαβαν στην ενίσχυση και την ανάδυση της οργάνωσης του Ισλαμικού Κράτους. Στο τέταρτο κεφάλαιο, θα δούμε πως το παιχνίδι μεταξύ των περιφερειακών δυνάμεων (Ιραν, Τουρκία, Σαουδική Αραβία κι Αίγυπτος) για περιφερειακή κυριαρχία, διαμορφώνει την γεωπολιτική σκακιέρα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και πως οι δυνάμεις αυτές με την σειρά τους, έχουν επηρεάσει τις επικείμενες εντάσεις στην περιοχή. Επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο θα κάνουμε μία σύντομη αναφορά στο Κουρδικό ζήτημα, ως ένας ακόμη παράγοντας 6

8 αποσταθεροποίησης στην Μέση Ανατολή και θα δούμε τι ρόλο παίζει και πως επηρεάζει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών της περιοχής. Εν συνεχεία, στο πέμπτο κεφάλαιο, αναλύεται η περίπτωση πολέμου της Συρίας ως ένας «πόλεμος μέσω αντιπροσώπων» (proxy war), όπου διεξάγεται ανάμεσα στις περιφερειακές δυνάμεις της Μ.Ανατολής και την Ρωσία, οι οποίες ουσιαστικά «πολεμούν» για να επεκτείνουν την ισχύ τους στην περιοχή της Μέσης Ανατολής αλλά μέσα στο έδαφος της Συρίας. Στο τέλος της εργασίας, θα προσπαθήσουμε να συνθέσουμε όλα αυτά τα παραπάνω κομμάτια του χαοτικού θα λέγαμε, «πάζλ» της Μέσης Ανατολής, ώστε να απαντήσουμε στα ερευνητικά ερωτήματα που θέσαμε προηγουμένως στην εργασία μας. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΟΥ ΙΡΑΚ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ (ISIS) 1.1 Το νέο Χαλιφάτο Το καλοκαίρι του 2014, μέσα σε εκατό ημέρες, το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και του Λεβάντε (ISIL) ή αλλιώς της Συρίας (ISIS) άλλαξε την πολιτική κατάσταση στην Μέση Ανατολή. Οι τζιχαντιστές μαχητές συνδύασαν τον θρησκευτικό φανατισμό με την στρατιωτική εμπειρία και κέρδισαν θεαματικές και απροσδόκητες νίκες εναντίον των ιρακινών συριακών και κουρδικών δυνάμεων. Το Ισλαμικό κράτος κυριάρχησε στους κόλπους της σουνιτικής αντιπολίτευσης που στρέφονταν εναντίον των κυβερνήσεων του Ιρακ και τη Συρίας καθώς επεκτείνονταν παντού, από τα ιρακινά σύνορα με το Ιράν, στο ιρακινό Κουρδιστάν και μέχρι τα περίχωρα του Χαλεπίου, της μεγαλύτερης πόλης της Συρίας (Cockburn, 2014:σελ 9). Τον Ιανουάριο του 2014, το Ισλαμικό Κράτος κατέλαβε την Φαλούτζα, 64 μόλις χιλιόμετρα δυτικά της Βαγδάτης (Cockburn, 2014:σελ 23). H 10 η Ιουνίου 2014 ήταν μία κρίσιμη ημερομηνία, όταν το Ισλαμικό Κράτος κατέλαβε την βόρεια πρωτεύουσα του Ιράκ, την Μοσούλη και το Τικρίτ ύστερα από τέσσερις ημέρες μαχών. Έτσι, στα τέλη του Ιουνίου, το Ισλαμικό Κράτος, ανακοίνωσε την εγκαθίδρυση ενός «χαλιφάτου» σε μεγάλα τμήματα του Ιράκ και της Συρίας. (Cockburn, 2014:σελ 11)] Στις 23 Σεπτεμβρίου 2014, οι ΗΠΑ επέκτειναν τις αεροπορικές επιδρομές στη Συρία για να αποτρέψουν την εξάπλωση των τζιχαντιστών. Μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα το Ισλαμικό Κράτος ξεχύθηκε φρενιασμένα στο Ιράκ και την Συρία, επιβάλλοντας την σεκταριστική εκδοχή του Ισλάμ και κατατροπώνοντας με ευκολία τους εχθρούς του ( Cockburn, 2014:σελ 11). Στις 21 Μαΐου 2015 το Ισλαμικό Κράτος κατέλαβε ολόκληρη την αρχαία πόλη της Παλμύρας στη συριακή έρημο όμως στις 3 Μαρτίου του 2016 έγινε ανακατάληψη από τις δυνάμεις του συριακού καθεστώτος και τους συμμάχους του. 8

10 Εικόνα 1 : Η κατανομή του Συριακού εδάφους σε περιοχές ελέγχου του Ισλαμικού Κράτους, των Κούρδων, των αντικαθεστωτικών και καθεστωτικών δυνάμεων όπως διαμορφώνεται έως τις 19/6/2015 Πηγή: 9

11 1.2 Η δημιουργία του Ισλαμικού Κράτος Το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας (ISIS) [1] συνιστά μια πολυπληθή διεθνή ένοπλη οργάνωση εξτρεμιστών Σουνιτών, η οποία διεξάγει τρομοκρατικές ενέργειες, με άτομα τα οποία ανήκουν στη δύναμή του. Ενεργεί ως δύναμη ανταρτών στη Συρία και το Ιράκ, με σκοπό την κατάληψη εδαφών για τη δημιουργία και τη διατήρηση του Ισλαμικού Χαλιφάτου, αλλά δραστηριοποιείται και ως εγκληματική οργάνωση, κυρίως στη Συρία, το Ιράκ και τις γειτονικές χώρες, για την εξεύρεση κεφαλαίων χρηματοδότησης του αγώνα του (Γιαννακόπουλος, 2015:σελ.1). To Ισλαμικό Κράτος, πλέον έχει αντικαταστήσει την Αλ-Κάιντα (Al-Qaeda) ως μία τζιχαντιστική απειλή που προκαλεί μεγαλύτερη ανησυχία και φόβο παγκοσμίως. Η ιδεολογία, η ρητορική και οι μακροπρόθεσμοι στόχοι του ISIS είναι παρόμοια με της Αλ-Κάιντα αφού οι δύο αυτές ομάδες ήταν κάποτε επισήμως σύμμαχες. Αλλά το ISIS δεν είναι η Αλ-Κάιντα ούτε αντιπροσωπεύει την επόμενη φάση στην εξέλιξή της. Παρά το γεγονός ότι η Αλ-Κάιντα παραμένει ακόμη μία επικίνδυνη οργάνωση -ιδιαίτερα οι συνεργάτες της στην Βόρεια Αφρική και την Υεμένη- το ISIS θα λέγαμε ότι είναι ο διάδοχός της κι ότι αντιπροσωπεύει την μετααλ Κάιντα τζιχαντιστική απειλή. (Cronin,2015) Το ISIS, μπορεί να χρησιμοποιεί την τρομοκρατία ως τακτική, όμως δεν θα το χαρακτηρίζαμε πραγματικά ως μια τρομοκρατική οργάνωση. Τα τρομοκρατικά δίκτυα, όπως η Αλ-Κάιντα, έχουν γενικά μόνο δεκάδες ή εκατοντάδες μέλη, που επιτίθενται κατά αμάχων, μη καταλαμβάνοντας έδαφος, και δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν άμεσα στρατιωτικές δυνάμεις. Το ISIS, από την άλλη πλευρά, μπορεί να υπερηφανεύεται για κάπου μαχητές, κατέχει έδαφος τόσο στο Ιράκ όσο και στην Συρία, έχει εκτεταμένες στρατιωτικές δυνατότητες, ελέγχει [1]. Το ISIS αναφέρεται και ως «Daesh» το οποίο είναι ακρωνύμιο της Αραβικής ονομασίας του Ισλαμικού Κράτους «al-dawla al-islamiya fi al-iraq wa al-sham» που σημαίνει «Ισλαμικό Κράτος του Ιρακ και του Λεβάντε» (Ιslamic State of Iraq and the Levant). Είναι ένας όρος με τον οποίο τα μέλη της οργάνωσης δεν θέλουν να αποκαλούνται καθώς το ακρωνύμιο DAESH, είναι ομόηχο με την αραβική λέξη daesh που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει: «είναι για κλωτσιές». 10

12 γραμμές επικοινωνίας, διοικεί υποδομές, αυτοχρηματοδοτείται, και εμπλέκεται σε εξελιγμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ο χαρακτηρισμός που θα μπορούσαμε να δώσουμε στο ISIS είναι, αυτός του «ψευδοκράτους» υπό την ηγεσία ενός συμβατικού στρατού. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι στρατηγικές αντιμετώπισης της τρομοκρατίας και των εξεγέρσεων που σμίκρυναν την απειλή της Αλ Κάιντα δεν μπορούν να λειτουργήσουν εναντίον του ISIS. (Cronin, 2015) Οι διαφορές μεταξύ της Αλ Κάιντα και του ISIS πηγάζουν εν μέρει από την ιστορία τους. Η Αλ Κάιντα δημιουργήθηκε στον απόηχο της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν το Οι κοσμοθεωρίες και η στρατηγική σκέψη των ηγετών της διαμορφώθηκαν από τον δεκαετή πόλεμο ενάντια στην σοβιετική κατοχή, όταν χιλιάδες Μουσουλμάνων μαχητών, συμπεριλαμβανομένου του Οσάμα Μπιν Λάντεν, συνέκλιναν στην χώρα. Καθώς η οργάνωση συγκροτείτο, πήρε τη μορφή ενός παγκόσμιου δικτύου επικεντρωμένου στην εκτέλεση θεαματικών επιθέσεων εναντίον Δυτικών ή συμμαχικών της Δύσης στόχων, με στόχο να συσπειρώσει τους Μουσουλμάνους ώστε να ενταχθούν σε μια παγκόσμια σύγκρουση με τις κοσμικές δυνάμεις, εγγύς και μακριά (Cronin, 2015) Σύμφωνα με τον πολεμικό αναλυτή Patrick Cockburn, το ISIS είναι «παιδί του πολέμου», είναι το αποτέλεσμα της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ το 2003 αλλά και του πολέμου στη Συρία το 2011 και τα μέλη του επιθυμούν αναδιαμόρφωση του κόσμου με την βία (Cockburn, 2014:σελ 31). Στην πρώτη ενσάρκωσή του, ήταν μόνο μια από τις πολλές σουνιτικές εξτρεμιστικές ομάδες που μάχονταν τις δυνάμεις των ΗΠΑ και επιτίθεντο εναντίον Σιιτών αμάχων σε μια προσπάθεια να υποδαυλίσουν έναν σεχταριστικό εμφύλιο πόλεμο. Εκείνη την εποχή, ονομαζόταν Αλ Κάιντα στο Ιράκ (AQI) (θυγατρική της Αλ-Κάιντα) και ο ηγέτη της, ο Αμπού Μουσάμπ αλ-ζαρκάουι (Abu Musab al-zarqawi), είχε υποσχεθεί υποταγή στον Μπιν Λάντεν. Ο Ζαρκάουι σκοτώθηκε από αμερικανική αεροπορική επιδρομή το 2006, και αμέσως μετά, η AQI σχεδόν εξαλείφθηκε όταν σουνιτικές φυλές αποφάσισαν να συνεργαστούν με τους Αμερικανούς για να αντιμετωπίσουν τους τζιχαντιστές. Αλλά η ήττα ήταν προσωρινή η AQI ανανεώθηκε μέσα στις φυλακές που λειτουργούσαν οι Αμερικανοί στο Ιράκ, όπου αντάρτες και τρομοκράτες συνδέθηκαν και σχημάτισαν δίκτυα, με επικεφαλή πλέον της ομάδας τον αυτοαποκαλούμενο χαλίφη, Αμπού Μπακρ αλ-μπαγκντάντι (Abu Bakr al- Baghdadi) (Cronin, 2015) 11

13 1.3 Η ανάδυση του Ισλαμικού Κράτους (ISIS). Σε αυτό το κεφάλαιο, στόχος είναι να αναλύσουμε την άποψη που θέτει ως βάση του ISIS την αμερικανική εισβολής στο Ιράκ και την πτώση του καθεστώτος Σαντάμ Χουσεΐν. Έτσι λοιπόν, θα κάνουμε λοιπόν μία αναδρομή στην περίοδο όπου το καθεστώς του Σαντάμ ανατράπηκε από τα αμερικανικά στρατεύματα αλλά και ακόμη πιο πίσω, στην εισβολή του Σαντάμ στο Ιράν, καθώς υπάρχει η άποψη ότι η Σουνιτική αυτή εξτρεμιστική οργάνωση έχει τις απαρχές της την περίοδο εκείνη. Αναλύοντας λοιπόν τα γεγονότα με την σειρά, μια πρώτη γραμμή ανάλυσης, αποδέχεται ότι η καρδιά της ιδεολογίας ISIS πηγαίνει πραγματικά πέρα από την εξέγερση της Αλ Κάιντα του Ιράκ (AQI), υποστηρίζοντας ότι η τρομοκρατική ομάδα είναι το αναπόφευκτο προϊόν της θρησκευτικής πολιτικής του Σαντάμ στη δεκαετία του 1990 (Kuoti, 2016). Τι συνέβη όμως την περίοδο εκείνη; Το αραβικό εθνικιστικό κόμμα Μπάαθ, το οποίο κατέλαβε την εξουσία το 1968 με πραξικόπημα στο οποίο ο Χουσεΐν έπαιξε καθοριστικό ρόλο, είχε μια σταθερά κοσμική προοπτική. Αυτό κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1970, παρότι η θρησκευτικότητα αυξήθηκε μεταξύ του ιρακινού λαού. Αλλά αμέσως αφού ο Χουσεΐν εισέβαλε στο Ιράν το 1980, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Η αλλαγή αυτή συνοδεύτηκε από έναν εγχώριο "εξισλαμισμό", με τα καθεστωτικά μέσα να απορρίπτουν τις αναφορές στο "κοσμικό κράτος" και να περιγράφουν τον πόλεμο κατά του Ιράν ως "τζιχάντ". Μετά την καταστροφική ήττα του Ιράκ στο Κουβέιτ το 1991 και την επακόλουθη σιιτική εξέγερση, η εκστρατεία του εξισλαμισμού εντάθηκε με αποκορύφωμα το 1993 όταν ο Χουσεΐν εγκατέλειψε και τα τελευταία απομεινάρια του κοσμικού κράτους του Μπάαθ, ξεκινώντας την «Εκστρατεία Πίστη» (Orton, 2015). Η κυβέρνηση τότε, επέβαλε μια εκδοχή του νόμου της Σαρία: έκοβαν τα χέρια σε κλέφτες, πετούσαν ομοφυλόφιλους από στέγες και πόρνες αποκεφαλίστηκαν στις δημόσιες πλατείες. Κατασκευάστηκαν πολλά τζαμιά, το κράτος εστίασε στη μελέτη του Κορανίου και πολλοί κληρικοί απέκτησαν νέους ρόλους ως ηγέτες της κοινότητας. Η Εκστρατεία Πίστη, είχε μία σαφής φιλο-σουνιτική κλίση, οδήγησε σε 12

14 μια τελική κατάρρευση των σχέσεων μεταξύ του κράτους και των Σιιτών και αύξησε τις θρησκευτικές εντάσεις. Στις σουνιτικές περιοχές, ωστόσο, η εκστρατεία ήταν αποτελεσματική, δημιουργώντας ένα θρησκευτικό κίνημα Μπααθ-Σαλαφισμoύ, υπό την ηγεσία του Χουσεΐν (Orton, 2015). Με την ανατροπή λοιπόν του Μπααθιστικού καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ το Μάρτιο του 2003, τα προβλήματα για τους Ιρακινούς δεν τελείωσαν. Οι αποφάσεις που πάρθηκαν στην συνέχεια, κυρίως η απόσυρση των ιρακινών δυνάμεων ασφαλείας από την κυβέρνηση Μπους και το κενό ασφάλειας που προέκυψε και που αντάρτικες ομάδες ήταν πρόθυμες να γεμίσουν, άφησε πίσω του μια χώρα διαλυμένη. Κατά συνέπεια, μία δεύτερη ανάλυση, όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, δικαιολογημένα βλέπει το ξεκίνημά του Ισλαμικού Κράτους πως δεν είναι τυχαίο γεγονός κι ότι η άνοδος του ISIS είναι ένα προϊόν των εξεγερμένων ομάδων, ιδίως της Αλ Κάιντα στο Ιράκ (AQI), η οποία μαθαίνοντας από τα λάθη του παρελθόντος και ωριμάζοντας οδήγησε σε αυτή την τελική καταστροφή (Kuoti, 2016). Ο τομέας της ασφάλειας, είχε επηρεαστεί βαθιά από τον σαλαφισμό από τη στιγμή που έπεσε η κυβέρνηση του Χουσεΐν, αφού ο μπααθισμός, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, αποτελούσε πλέον μια νικημένη δύναμη. Είναι αλήθεια ότι η διάλυση του ιρακινού στρατού μετά το 2003 έθεσε τους επαγγελματίες στρατιωτικούς στην υπηρεσία της εξέγερσης των Σουνιτών. Είναι επίσης αλήθεια ότι η Αλ-Κάιντα στο Ιράκ (AQI) - ο μικρός, υπό ξένη ηγεσία πυρήνας που αποτέλεσε το Ισλαμικό Κράτος- χρησιμοποίησε τις κακοδιοικούμενες αμερικανικές φυλακές, όπως το στρατόπεδο Μπούκα, για να στρατολογήσει πρώην στοιχεία του καθεστώτος. Αλλά επίσης ένα πολύ σημαντικό γεγονός είναι ότι εκείνοι που έλαβαν ηγετικούς ρόλους στο στρατιωτικό συμβούλιο του Ισλαμικού Κράτους είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί νωρίτερα, υπό το καθεστώς του Χουσεΐν (Orton, 2015) Το καλοκαίρι του 2010, εμφανίζεται ο Αμπού Μπακρ αλ Μπαγκντάντι ως αρχηγός της Αλ Κάιντα στο Ιράκ, καθώς οι προηγούμενοι ηγέτες της είχαν σκοτωθεί σε μια επίθεση από αμερικανικές και ιρακινές δυνάμεις. Όταν o Αλ- Μπαγκντάντι ανελαβε την ηγεσία της Αλ Κάιντα του Ιράκ, αυτή αρχισε σιγά σιγά,να 13

15 οργανώνεται καλύτερα. Μέσα από τίς εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης [2] το 2011 κι από μια σειρά καλά σχεδιασμένων εκστρατειών τόσο στην Συρία όσο και στο Ιράκ τα επόμενα τρία χρόνια, προήλθε η αναβίωσή της. Πρώην μέλη του Ιρακινού στρατού και άνθρωποι των μυστικών υπηρεσιών από την εποχή του Σαντάμ λέγεται ότι έχουν κρίσιμο ρόλο σε αυτό αλλά υπό την καθοδήγηση του Αλ Μπαγκντάντι (Cockburn, 2014: σελ.70). Ο Αλ Μπαγκντάντι λοιπόν, εκμεταλλευόμενος τον εμφύλιο πόλεμο στην Συρία, έστειλε έμπειρους μαχητές και χρήματα εκεί για την δημιουργία της Τζαμπχάτ αλ Νούσρα, του παραρτήματος της Αλ Κάιντα στην Συρία. Το 2013 αποχώρησε από αυτό, αλλά συνέχισε να ελέγχει μια τεράστια έκταση στη βόρεια Συρία και στο Ιράκ. (Cockburn, 2014: σελ.71) Η γρήγορη άνοδος του Ισλαμικού Κράτους, απο τη στιγμή που ανέλαβε την ηγεσία του ο Αλ Μπαγκντάντι βοηθήθηκε ιδιαίτερα από την εξέγερση αυτή των Σουνιτών (Cockburn, 2014: σελ.71). Έτσι λοιπόν, καθώς η εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης ενάντια στο καθεστώς Άσαντ στην Συρία επεκτάθηκε σε έναν ολομέτωπο εμφύλιο πόλεμο, η ομάδα εκμεταλλεύτηκε το χάος, καταλαμβάνοντας έδαφος στα βορειοανατολικά της Συρίας, παγιώνοντας μια βάση για επιχειρήσεις, και επανονομάζοντας τον εαυτό της ως ISIS (Cronin, 2015). Στο Ιράκ, η οργάνωση συνέχισε να επωφελείται από την αδυναμία του κεντρικού κράτους και να εκμεταλλεύεται την θρησκευτική σύγκρουση της χώρας, η οποία εντάθηκε αφότου αποσύρθηκαν οι αμερικανικές δυνάμεις. Με τους Αμερικανούς να έχουν φύγει, ο Ιρακινός πρωθυπουργός Νούρι αλ Μαλίκι ακολούθησε σκληρή φιλο-σιιτική ατζέντα, αποξενώνοντας περαιτέρω τους Σουνίτες σε όλη τη χώρα. (Cronin,2015). Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος στην Συρία αποσταθεροποίησε το Ιράκ, λόγω του ότι τζιχαντιστικές ομάδες που δραστηριοποιούταν εκεί και παλιότερα όπως το Ισλαμικό Κράτος (παλιότερα ως AQI), βρήκαν καινούριο πεδίο μαχών όπου μπορούσαν να πολεμούν και να ευδοκιμούν. ( Cockburn, 2014:σελ 32). [2] Η «Αραβική Άνοιξη» αποτελεί την περίοδο από τα μέσα του Δεκεμβρίου του 2010, όπου επικρατεί μια σειρά εξεγέρσεων και αναταραχών στην Μέση Ανατολή με στόχο την ανατροπή αυταρχικών καθεστώτων που καταπίεζαν τον αραβικό κόσμο. Στα πλαίσια αυτής, εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις στην Τυνησία, την Αίγυπτο, το Μπαχρέιν κι αποτέλεσε αφορμή για την έναρξη της εμφύλιας σύρραξης στη Λιβύη, την Υεμένη και τη Συρία. 14

16 Όμως, επίσης πολύ σημαντικό ρόλο στην αναβίωση των τζιχαντιστών στο Ιράκ έπαιξε και μία καλοσχεδιασμένη εκστρατεία, σημαντικό στοιχείο της οποίας ήταν οι συστηματικές επιθέσεις στις φυλακές. Η εκστρατεία αυτή έγινε γνωστή με το όνομα «Σπάζοντας τους τοίχους» και περιλάμβανε οκτώ ξεχωριστές επιθέσεις για την απελευθέρωση των φυλακισμένων. Η επίθεση στις φυλακές Αμπού Γκάιμπ και Τάτζι, το καλοκαίρι του 2013, ήταν το αποκορύφωμα της εκστρατείας αυτής. Συνέπεια της επίθεσης, ήταν η δραπέτευση τουλάχιστων 500 κρατουμένων, πολλοί εκ των οποίων ήταν πολύ έμπειροι μαχητές. (Cockburn, 2014: σελ.101) Στην άνοδο των τζιχαντιστών, Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και η Τουρκία, έχουν κεντρικό ρόλο. Ο Cockburn, χαρακτηρίζει τις χώρες αυτές ως «θετούς γονείς» του Ισλαμικού Κράτους και άλλων σουνιτικών τζιχαντιστικών κινημάτων (Cockburn, 2014:σελ 61). Η βοήθεια της Σαουδικής Αραβίας και του Κατάρ είναι κατά κύριο λόγο χρηματική συνήθως δια μέσου ιδιωτικών δωρεών (Cockburn, 2014:σελ 61). Πέραν της αυξημένης χρηματοδότησης, οι περισσότεροι μαχητές του ISIS προέρχονται από την Σαουδική Αραβία (Cockburn, 2014:σελ 127). Η Τουρκία όμως, προσφέρει άλλου είδους βοήθεια. Κρατώντας ανοιχτά τα 820 χιλιομέτρων σύνορα με την Συρία, επιτρέπει την ελεύθερη διακίνηση όπλων αλλά και ανθρώπων τόσο από το Ισλαμικό κράτος όσο και από την Αλ Νούσρα (Cockburn, 2014:σελ 63). Έτσι λοιπόν, αναλύοντας την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους, βλέπουμε πως αδιαμφισβήτητα η πτώση του Καθεστώτος Σαντάμ έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο κι έθεσε τις βάσεις στην δημιουργία της οργάνωσης του ISIS. Στην πορεία της ανάλυσης αυτής όμως, βλέπουμε ότι εμπλέκονται κι άλλοι παράγοντες, που κι αυτοί με την σειρά τους συνέβαλλαν ώστε το Ισλαμικό Κράτος να φτάσει στην κατάσταση που έιναι σήμερα. Για παράδειγμα, η Αραβική Άνοιξη που αναφέραμε εν συντομία προηγουμένως, συνδέεται άρρηκτα με την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους καθώς, όπως θα δούμε κι αναλύτικότερα σε επόμενο κεφάλαιο, προκάλεσε μια πολύ μεγάλη γεωπολιτική αστάθεια στην περιοχή της Μέσης Ανατολής κι αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος ώστε το ISIS να αναπτύξει δράση του. Στα επόμενα κεφάλαια, θα αναλύσουμε έναν προς έναν, όλους αυτούς τους παράγοντες που πιστεύω πως συνέβαλαν επιπλέον στην άνοδο του Ισλαμικού Κράτους. 15

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ Η σουνιτική-σιιτική διαμάχη που προέκυψε εδώ και 1400 χρόνια, μετά την διαίρεση του Ισλαμ, τροφοδοτεί ακόμη και σήμερα όπως είδαμε πριν, τις συγκρούσεις μεταξύ των χωρών της Μέσης Ανατολής. Η ένταση όμως αυτή που κυριαρχεί πλέον στον Ισλαμικό κόσμο δεν έχει μόνο το θρησκευτικό υπόβαθρο της υπερχιλιετούς αντιπαράθεσης μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών αλλά υπάρχει και έντονο το πολιτικό παρασκήνιο για το ποια χώρα θα κυριαρχήσει στην ταραγμένη Μέση Ανατολή. Στο κεφάλαιο αυτό λοιπόν, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην προέλευση του σχίσματος του Ισλάμ, θα δούμε πως αυτή η σουνιτική-σιιτική διαίρεση ενισχύει τις εντάσεις μεταξύ των χωρών της Μέσης Ανατολής, αλλά και τον πολιτικό ρόλο της θρησκείας πίσω από την έξαρση των διαφυλετικών συγκρούσεων στον αραβικό κόσμο. 2.1 Η δημιουργία του σχίσματος Ο Ισλαμισμός γεννήθηκε στην Αραβία τον 7 ο αιώνα μ.χ. με τη διδασκαλία του προφήτη Μωάμεθ (Mohammed). To Ισλάμ, είναι η τρίτη μονοθεϊστική θρησκεία μετά την εβραϊκή και τη χριστιανική. Ο Αλλάχ θεωρείται ο μοναδικός θεός, δημιουργός, προνοητής και αναμορφωτής του κόσμου. Το θέλημα του Αλλάχ, στο οποίο οφείλει υποταγή ο άνθρωπος, εκφράζεται μέσω του Κορανίου [3], του βιβλίου που αποκάλυψε ο Αλλάχ στον αγγελιαφόρο του Μωάμεθ (Αλεξάκης,& Τσικούρας, 2010: σελ:19-20). [3] Οι μουσουλμάνοι θεωρούν το Κοράνι ως την ανώτατη αδιαμφισβήτητη πηγή αναφοράς σχετικά με την εγκαθίδρυση του ισλαμικού νόμου. Είναι «ο λόγος του Θεού» και αποκαλύφθηκε προφορικά στον Προφήτη Μωάμεθ. Διαιρείται σε 114 κεφάλαια (σούρα) άνισου μήκους, που περιέχουν γύρω στους στίχους. (Αλεξάκης,&Τσικούρας, σ:19-20) 16

18 Το 610μ.χ, ο Μωάμεθ παρουσίασε μια νέα πίστη στο λαό της Μέκκας. Γνωστή ως Ισλάμ, ή υποταγή στον Θεό, η θρησκεία ενσωμάτωσε ορισμένες εβραϊκές και χριστιανικές παραδόσεις και επεκτάθηκε με μια σειρά από νόμους που διέπουν τις περισσότερες πτυχές της ζωής, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής εξουσίας. Μέχρι τη στιγμή του θανάτου του, το 632μ.χ, ο Μωάμεθ εδραίωσε την εξουσία στην Αραβία. Ο προφήτης όμως δεν φρόντισε να ορίσει από μόνος του έναν συνεχιστή των διδαχών του και οι μουσουλμάνοι διχάστηκαν εξ αιτίας του ζητήματος της της διαδοχής του. Έτσι δημιουργήθηκαν οι δύο βασικές αιρέσεις του Ισλάμ [4] οι Σουνίτες και οι Σιίτες. Η προέλευση του σχίσματος μπορεί να εντοπιστεί στο χρίσμα του Abu Bakr ως του πρώτου χαλίφη [5] (διαδόχου) μετά τον θάνατο του Μωάμεθ. Οι υποστηριχτές της άποψης ότι χαλίφης μπορεί να γίνει μόνο κάποιος άνθρωπος που κατάγεται από την οικογένεια του προφήτη ονομάστηκαν Σιίτες, από τον όρο «σι ατ Αλί [6]» δηλαδή «κόμμα του Αλί». Οι Σιίτες μουσουλμάνοι ισχυρίζονται ότι ο Αλί είχε οριστεί ρητά από τον Μωάμεθ, πριν από τον θάνατό του, ως ο διάδοχός του και ηγέτης της μουσουλμανικής κοινότητας (Αλεξάκης,&Τσικούρας, 2010, σ:18). Οι υποστηρικτές της άλλης άποψης φέρουν το χαρακτηρισμό «ορθόδοξοι» κι ονομάστηκαν Σουνίτες (από την λέξη «Σούνα» που σημαίνει παράδοση). Είναι δηλαδή πιστοί στην παράδοση, στις συνήθειες και στο κήρυγμα του Προφήτη Μωάμεθ κι εμμένουν στην πιστή τήρηση του Κορανίου. Αναγνωρίζουν ως νόμιμους διαδόχους του Μωάμεθ τους τρεις πρώτους μετά από εκείνον χαλίφηδες, δηλαδή τον Αμπού Μπακρ, τον Ομάρ και τον Οσμάν (Σιατούφης, 2013) και ισχυρίζονται ότι ο Abu Bakr είχε επιλεγεί από τον Προφήτη ως ο διάδοχός του και ηγέτης της μουσουλμανικής κοινότητας. [4] Πηγή: Council on Foreign Relationship. ( ) [5] Η μουσουλμανική κοινότητα μετά τον θάνατο του Μωάμεθ καθοδηγήθηκε από μεγάλο αριθμό διαδόχων-ηγεμόνων (χαλιφών). Η λέξη χαλίφης προέρχεται από την αραβική λέξη khalifa, συντομογραφία της λέξης Khalifatu Rasulil-lah (διάδοχος του αγγελιαφόρου του Θεού). Οι πρώτοι τέσσερις (Abu Bakr, Umar, Uthman και Ali), είναι γνωστοί ως οι Rashidun ή «Ορθά Πορευόμενοι» και ηγεμόνευσαν μεταξύ 632 μ.χ. και 661 μ.χ. Ήταν όλοι επιζώντες σύντροφοι του Προφήτη και έρειζαν την εκλογή τους στη στενή φιλία ή τις οικογενειακές σχέσεις με τον Μωάμεθ. [6] Ο Αλή ήταν εξάδελφος του Μωάμεθ και είχε παντρευτεί την κόρη εκείνου, τη Φατιμά. 17

19 2.2 Κατανομή Σιιτών και Σουνιτών μουσουλμάνων στην Μέση Ανατολή Οι μουσουλμάνοι αριθμούν 1,6 δισ. Παγκοσμίως. Οι Σιίτες και οι Σουνίτες αποτελούν τους δύο βασικούς κλάδους του ισλαμικού κόσμου. Οι Σιίτες αντιπροσωπεύουν το 15%, ενώ οι Σουνίτες έχουν την πλειοψηφία στον κόσμο αλλά και στις περισσότερες αραβικές χώρες, με εξαίρεση το Ιράν (85% Σιίτες) και το Ιράκ (60% Σιίτες).Οι Σιίτες είναι μειοψηφία στη Σαουδική Αραβία (15%), στη Συρία (10%), στην Υεμένη (35%) και στο Πακιστάν (25%) ενώ τα μεγαλύτερο ποσοστό των Σουνιτών συγκεντρώνονται στην Τουρκία (80%) την Συρία (75%) και τη Σαουδική Αραβία (52%).Επιπλέον, σχεδόν όλα τα βορειοαφρικανικά κράτη γύρω από τη έρημο Σαχάρα είναι σουνιτικά, πράγμα που ισχύει και για χώρες όπως, η Ινδονησία, το Μπαγκλαντές και η Παλαιστίνη [7]. Ακριβή στοιχεία για τον πληθυσμό των μουσουλμάνων παρόλα αυτά δεν υπάρχουν και μόνο κατά προσέγγιση μπορεί να υπολογιστεί, γιατί σε πολλά κράτη δεν πραγματοποιείται καμία καταγραφή των θρησκευτικών πεποιθήσεων των πολιτών. Ο φόβος της καταδίωξης σε περίπτωση που οι προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις διαφοροποιούνται από την επίσημη θρησκεία του κράτους, αναγκάζει σε πολλές περιπτώσεις τους πιστούς να κρύβουν τα πραγματικά τους πιστεύω. Έτσι οι Σιίτες δεν είναι πάντα διατεθειμένοι να δηλώσουν τη θρησκευτική τους ταυτότητα σε ένα σουνιτικό περιβάλλον (Βαχτσεβάνου, 2012). Στις εικόνες 2, 3 και 4 βλέπουμε πως κατανέμονται οι διάφοροι κλάδοι του Ισλάμ στις χώρες της Μέσης Ανατολής. [7] Πηγή: Council on Foreign Relationship. (διαθέσιμο στο ) 18

20 Εικόνα 2: H κατανομή των δύο βασικών κλάδων του Ισλάμ Πηγή: Εικόνα 3 : Η ποσοστιαία αναλογία Σουνιτών Σιιτών στις χώρες της Μ. Ανατολής Πηγή: 19

21 Εικόνα 4: Η σεχταριστική κατανομή των χωρών της Μ. Ανατολής. Πηγή: 20

22 2.3 Το πολιτικό Ισλάμ - μια σύντομη αναφορά Tο τέλος του Ψυχρού Πολέμου έφερε στην επιφάνεια το ζήτημα του πολιτικού Ισλάμ και όλα εκείνα τα κινήματα, τα οποία είναι πεπεισμένα για το γεγονός ότι καμία ουσιαστική κοινωνική μεταρρυθμιστική προσπάθεια δεν είναι δυνατή χωρίς την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας. Συνεπώς, τίθεται το τζιχάντ ως κεντρικό θέμα στη ριζοσπαστική ισλαμική ατζέντα και στη σχέση του με τη Δύση (Τσιούμα,2010: σελ.66). Το θρησκευτικό Ισλάμ διαφοροποιείται σημαντικά από το πολιτικό Ισλάμ, το οποίο δεσπόζει στην Ιστορία και την πολιτική ζωή ολόκληρης της Μέσης Ανατολής από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα. Το πολιτικό Ισλάμ είναι μία ιδεολογία, όπως ακριβώς ο σοσιαλισμός ή ο φιλελευθερισμός. Δεν παρουσιάζει καμία θρησκευτική προσταγή, απλά στοχεύει στην επέκταση της θρησκευτικής πίστης στην πολιτική ζωή. Λειτουργεί περισσότερο ως πολιτικός ρυθμιστής παρά ως θρησκευτική προσταγή (Κουτρούδης, 2016). Το πολιτικό Ισλάμ συνδέεται με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι θρησκευτικές μειονότητες στη Μέση Ανατολή αποτέλεσαν αγαπημένο εργαλείο των Μεγάλων Δυνάμεων (Μ. Βρετανία, Γαλλία) για την άσκηση πολιτικής στην περιοχή. Η Συρία, ο Λίβανος και το Μαγκρέμπ βρίσκονταν υπό την άμεση επιρροή της Γαλλίας, ενώ η Αίγυπτος, η Παλαιστίνη και το Ιράκ υπό της Βρετανίας. Μετά το πέρας του πολέμου, ξεκίνησε η αποαποικιοποίηση στην Αφρική και την Ασία. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, αποδυναμωμένες από την σύγκρουση δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να διατηρούν τις αποικίες τους στην Μ. Ανατολή. Την ίδια στιγμή, οι αποικίες της Μ. Ανατολής ζητούσαν όλο και πιο έντονα την ανεξαρτησία τους από τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Για να επιτευχθεί η ανεξαρτησία, ήταν αναγκαία η δημιουργία μίας φαντασιακής εθνικής κοινότητας. Δεδομένης της πόλωσης από τον Ψυχρό Πόλεμο και την σύγκρουση με το νεοϊδρυθέν κράτος του Ισραήλ, οι αραβικές χώρες ανέμειξαν στοιχεία της θρησκείας τους με την πολιτική ζωή τους. Χρονικά, η γένεση του αραβικού εθνικισμού τοποθετείται την δεκαετία του 1950 με βασικό εκπρόσωπο τον Γκαμάλ- Αμπντέλ Νάσερ (Κουτρούδης, 2016). Το όραμα του παναραβικού εθνικισμού για μια νέα άνθηση μετά την απελευθέρωσή του από την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, δέχθηκε ισχυρό πλήγμα με την 21

23 ήττα του 1967, στον Αραβοϊσραηλινό πόλεμο. Αντί, λοιπόν, της οραματισμένης άνθησης και της ενοποίησης ο αραβικός κόσμος κατέληξε να εξουσιάζεται από αυταρχικά καθεστώτα που στάθηκαν ανίκανα να επενδύσουν στην ανάπτυξη και στον εκσυγχρονισμό των κοινωνιών τους. Αισθήματα λοιπόν, αποτυχίας, οργής και ταπείνωσης στον αραβικό κόσμο σε συνδυασμό με το «υποανάπτυκτο» επίπεδο στο οποίο καθηλώθηκαν οι λαοί αυτοί, αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την γέννηση του ισλαμικού φονταμεταλισμού, ο οποίος προσέδωσε πολιτική χροιά στην θρησκεία (Τσιούμα, 2010: σελ.67). Ουσιαστικά λοιπόν, η ανάπτυξη του πολιτικού Ισλάμ δεν συγκροτεί ένα αποκλειστικά θρησκευτικό φαινόμενο. Κυρίως αποτελεί ένα φαινόμενο ανασυγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων τόσο στη Μέση Ανατολή όσο και αργότερα στη νεολαία των μουσουλμανικών κοινοτήτων της Ευρώπης. Ίσως η πιο βίαιη μορφή παρουσιάζεται σε μέρη και κοινωνίες, τα οποία, από τη μία πλευρά, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερη οικονομική και κοινωνική παράλυση, χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαστικά φτώχεια, και, από την άλλη είναι διαποτισμένα με ισχυρά και διαρκή παραδοσιακά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Αν και οι δύο αυτές συνθήκες συμπέσουν, τότε έχουμε ριζοσπαστικά κινήματα, όπως το πολιτικό Ισλάμ, τα οποία προοδευτικά, μπορούν να στραφούν στη βία (Τσιούμα, 2010: σελ.69). Η φτώχεια αποτελεί στρατολόγο του πολιτικού Ισλάμ, αλλά όχι τον πρωταρχικό. Ο δεύτερος καλύτερος στρατολόγος του κινήματος είναι η συνεχιζόμενη περιθωριοποίηση, η αποξένωση, η πικρία και η ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας της κατώτερης μεσαίας τάξης. Αυτοί οι άνθρωποι στερούνται από την άρχουσα ελίτ μεριδίου εξουσίας και εισοδήματος που να αντιστοιχεί στις ικανότητες τους. Αλλά ίσως το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του ισλαμικού πολιτικού κινήματος είναι η οικονομική του βάση στο σύγχρονο αραβικό κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, το άκουσμα της λέξης Ισλάμ προκαλεί αναμφίβολα φόβο. Ο συσχετισμός της λέξης με την τρομοκρατία και την αστάθεια στην Μ. Ανατολή έχει προκαλέσει απέχθεια και ανησυχία για το περιεχόμενο του Ισλάμ. Το Ισλάμ είναι μία θρησκεία, ακριβώς όπως ο Χριστιανισμός ή ο Ινδουισμός και όπως κάθε θρησκεία, έτσι και το Ισλάμ παρουσιάζει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Κουτρούδης, 2016). 22

24 Το πολιτικό Ισλάμ έχει εκδηλωθεί με διαφορετικό τρόπο στις διάφορες μουσουλμανικές χώρες και είχε διαφορετική κατάληξη σε καθεμία από αυτές. Για παράδειγμα, το πολιτικό Ισλάμ δεν εδραιώθηκε στις μουσουλμανικές χώρες της Β. Αφρικής (ανατροπή το 1992 του ISF στην Αλγερία και το 2013 της Μουσουλμανικής Αδελφότητας [8] στην Αίγυπτο). Αντίθετα, το πολιτικό Ισλάμ τείνει να εδραιωθεί στην ευρύτερη Μ. Ανατολή, όπως αποδεικνύουν τα πρόσφατα γεγονότα στην Τουρκία ή ο πολύπλοκος από διπλωματική άποψη, εμφύλιος πόλεμος στην Συρία ή η αστάθεια στο Ιράκ. Φυσικά, το ριζοσπαστικό Ισλάμ αποτελεί την ακραία εκδοχή του πολιτικού Ισλάμ (Κουτρούδης, 2016). Η εγκαθίδρυση του πρώτου απόλυτα ισλαμικού θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν το 1979, το οποίο είχε και μεγάλη αποδοχή από το σύνολο του μουσουλμανικού κόσμου, θέτει το φαινόμενο του ισλαμισμού και εν συνεχεία του πολιτικού Ισλάμ σε ένα νέο επίπεδο, διότι η χρήση της βίας αυξάνεται απειλητικά, μετατρέποντας το φαινόμενο σε ζήτημα διεθνούς ασφάλειας. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός που εξελίχθηκε τελικά σε εξτρεμισμό, εξαιτίας των κρουσμάτων βίας που λάμβαναν χώρα, αποτελεί ένα φαινόμενο που δεν μπορεί να προβλεφθεί και πολύ γρήγορα εξαπλώνεται. Ωστόσο, η ισλαμική θρησκεία δεν είναι η μόνη που εμπεριέχει τη χρήση βίας. Τέτοια στοιχεία εμπεριέχουν τόσο η χριστιανική όσο και η εβραϊκή θρησκεία και όπως αποδεικνύεται ιστορικά, όλες οι θρησκείες την έχουν χρησιμοποιήσει για την επίτευξη των σκοπών τους. Ταυτόχρονα, έχουμε να κάνουμε και με μια εκ των πραγμάτων επεκτατική θρησκεία. Το Ισλάμ λοιπόν, ήταν αυτό που κατάφερε να πετύχει την ενσωμάτωση αυστηρά θρησκευτικών θεμάτων και πολιτικών ζητημάτων σε μια ενιαία δομή. Σήμερα, υπάρχει μία καχυποψία προερχόμενη από τον Δυτικό Κόσμο απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ. Η Δύση θεωρεί το πολιτικό Ισλάμ εχθρικό, γιατί δεν βρίσκει κανένα κοινό στοιχείο με τον φιλελευθερισμό. Τα τελευταία χρόνια, η στάση της [8] Η Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο είναι το πρώτο σουνιτικό ισλαμιστικό θρησκευτικό, πολιτικό και κοινωνικό κίνημα. Θεωρείται η μεγαλύτερη, καλύτερα οργανωμένη πολιτική δύναμη στην Αίγυπτο. Υπολογίζεται από διαφορετικές πηγές πως έχει 2 εκατομμύρια, ή 2,5 εκατομμύρια οπαδούς/υποστηρικτές. Ιδρύθηκε στην Αίγυπτο από τον Χασάν αλ-μπάννα το Μάρτιο του 1928, ενώ εξαπλώθηκε και σε άλλες μουσουλμανικές χώρες. Η μεγαλύτερη, ή μία από τις μεγαλύτερες οργανώσεις της βρίσκεται στην Αίγυπτο, παρά τα αλλεπάλληλα μέτρα καταστολής της κυβέρνησης το 1948, το 1954, το 1965, το

25 Δύσης απέναντι στο πολιτικό Ισλάμ έχει αλλάξει αρκετά. Ειδικά μετά την επίθεση της Al-Qaeda στις Η.Π.Α την 11η Σεπτεμβρίου και την εμφάνιση του ISIS, το πολιτικό Ισλάμ ταυτίζεται με την τρομοκρατία. Το Ισλαμικό Κράτος αποτελεί ένα τρανταχτό παράδειγμα του πολιτικού Ισλάμ καθώς βλέπουμε ότι η οργάνωση αυτή προωθεί την θρησκευτική βία και θεωρεί εκείνους που δεν συμφωνούν με τις ερμηνείες της ως άπιστους και αποστάτες, όμως ο κύριος στόχος της είναι να δημιουργήσει ένα Σαλαφιστικό είδος Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ, τη Συρία και άλλα μέρη της Μέσης Ανατολής. 2.4 Ο Υπερσυντηρητικός Oυαχαμπισμός κατά του Σιιτισμού. Ο Ουαχαμπισμός (Wahabbism) είναι ένα θρησκευτικό κίνημα ή κλάδος του σουνιτικού Ισλάμ. Ιδρύθηκε από τον Mohammed Ibn Abd al-wahhab (Μοχάμεντ Ιμπν Αμπντ αλ-γουαχάμπ) ( ) και τονίζει την απόλυτη κυριαρχία του Θεού. Ο Ιμπν Αμπντ αλ- Γουαχάμπ, απέρριψε επίσης οποιαδήποτε εξάρτηση από την μεσολάβηση του Μωάμεθ και κατήγγειλε τα προσκυνήματα σε τάφους αγίων, δηλώνοντας ότι οι θόλοι ή τα ιερά τους θα πρέπει να καταστραφούν. Η γέννηση του Ουαχαμπισμού (Wahhabism) συνέβη στην περιοχή Najd της Σαουδικής Αραβίας. Έτσι, το Ουαχαμπιστικό (Wahhabist) ή σαλαφιστικό κίνημα είναι πιο δημοφιλές κι έχει την περισσότερη υποστήριξή του στην Αραβική Χερσόνησο [9]. Ο Σαλαφισμός (Salafism) χρησιμοποιείται συχνά ως συνώνυμο του Ουαχαμπισμού. Μία από τις βασικές αρχές λοιπόν αυτών, είναι η πίστη σε μια πολύ αυστηρή μορφή της Σαρία. Σύμφωνα με τους Ουαχαμπιστές ή Σαλαφιστές, ο Σιιτισμός θεωρείται αίρεση και οι Σιίτες αλλά και οι Σούφι μουσουλμάνοι θεωρούνται ως άπιστοι, αποστάτες κι ότι θα πρέπει να διώκονται μαζί με τους εβραίους και τους χριστιανούς (Crittenden, 2012). Αυτό αναφέρεται ως φιλοσοφία "Takfirist" και οι Takfirs είναι Σαλαφιστές που βλέπουν τους εαυτούς τους ώς εξουσιοδοτημένους εκ της Σαρίας για να τιμωρήσουν τους αποστάτες ή άπιστους. [9] πηγή: The Telegraph. Διαθέσιμο στο 24

26 Ο Ουαχαμπισμός έχει περιγραφεί ποικιλοτρόπως ως υπερσυντηρητικό, αυστηρό, φονταμενταλιστικό, πουριτανικό και ως «ισλαμικό κίνημα μεταρρύθμισης για την αποκατάσταση της καθαρής μονοθεϊστικής λατρείας» (tawhid) από τους μελετητές και υποστηρικτές, και ως «εξτρεμιστικό ψευδο-σουνιτικό κίνημα» από τους αντιπάλους του. Οι Σουνίτες Ουαχαμπιστές/Σαλαφιστές πιστεύουν στον προσηλυτισμό. Θα προσπαθήσουν ενεργά να αναγκάσουν τους αποστάτες μέσα από τις απειλές της βίας και του θανάτου να ζουν σύμφωνα με τους ερμηνεία του Ισλάμ που στην πραγματικότητα έρχεται σε αντίθεση με τις πιο επικρατέστερες μουσουλμανικές πεποιθήσεις. Ενώ η «τζιχάντ [10]» μπορεί να ερμηνευθεί ως εσωτερική ή πνευματική μάχη κατά την υποβολή σε παραπτώματα και τους πειρασμούς που έρχονται σε αντίθεση με το ισλαμικό σύστημα πεποιθήσεων (παρόμοιο με τους εγκόσμιους "πειρασμούς" στο Χριστιανισμό), η σαλαφιστική έκδοση του «τζιχάντ» χρησιμοποιείται προκειμένου να διεξαχθεί μια φυσική και συχνά βίαιη μάχη εναντίον αυτών που θεωρούνται ως «αποστάτες [11]». Ο Ουαχαμπισμός έχει μία αυξανόμενη παγκόσμια επιρροή. Τα πιστεύω της φονταμενταλιστικής και πουριτανικής αυτής εκδοχής του Ισλαμ, που αναγνωρίζεται κατά κύριο λόγο από το σαουδαραβικό εκπαιδευτικό και νομικό σύστημα, δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από αυτά της Αλ Κάιντα ή άλλων σαλαφιστικών τζιχαντιστικών ομάδων καθώς αντλούν πολλά στοιχεία από αυτήν (Cockburn, 2014: σελ.127). Η αντισιιτική στάση της Σαουδικής Αραβίας χρονολογείται κατά τον 18 ο αιώνα όταν προέκυψε η συμμαχία μεταξύ Ουαχαμπιστών και του Οίκου των Σαούντ. Η κρίσιμη όμως χρονολογία για την ανάπτυξη του τζιχαντιστικού κινήματος ως [10] Ο όρος Τζιχάντ ή Ντζιχάντ είναι αραβική λέξη που σημαίνει γενικά αγώνας, προσπάθεια, το να μοχθεί κανείς με όλες του τις δυνάμεις ή να αντιμάχεται οποιoνδήποτε αντικείμενο αποδοκιμασίας. Όταν συνοδεύεται από τη φράση "φι σαμπίλ Αλλά[χ]", η οποία αποδίδεται "για το δρόμο του Θεού", αποκτά ιδιαίτερο νόημα και σημαίνει τον αγώνα για το Θεό. Αποτελεί ένα από τα κεντρικά δόγματα του Ισλάμ και αναφέρεται ορισμένες φορές ως ο έκτος πυλώνας του, χωρίς όμως να κατέχει πραγματικά μία τέτοια θέση. Ως θρησκευτικό καθήκον, η τζιχάντ θεωρείται πως ενισχύει την πίστη και αποτελεί ανάλογο της αφοσίωσης του μοναχού στην υπηρεσία του Θεού, όπως ισχύει στον χριστιανισμό. Σε ορισμένα χαντίθ αναφέρεται ως «μοναχισμός του Ισλάμ», «πράξη αγνής αφοσίωσης», καθώς και μία από τις «πύλες του παραδείσου». [11] Πηγή: 25

27 πολιτικού φορέα είναι το 1979 με την σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν και την Ιρανική επανάσταση, όταν ο Αγιατολάχ Χομεϊνί μετέτρεψε το Ιράν σε σιιτική θεοκρατία (Cockburn, 2014: σελ.128). Η καλά χρηματοδοτούμενη προπαγάνδα του Ουαχαμπισμού έχει συνεισφέρει στην εμβάθυνση και στην όλο και πιο βίαιη μάχη μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών. Το 2013 μάλιστα, δημοσιεύτηκε μία μελέτη από την γενική διεύθυνση εξωτερικής πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με τίτλο «Η εμπλοκή του Σαλαφισμού/Ουαχαμπισμού στην παροχή υποστήριξης και την προμήθεια όπλων σε εξεγερμένες ομάδες στον κόσμο» η οποία ξεκινάει ως εξής: «Η Σαουδική Αραβία είναι μια μεγάλη πηγή χρηματοδότησης των επαναστατικών και τρομοκρατικών οργανώσεων από την δεκαετία 1980». Επίσης αναφέρει ότι η Σ. Αραβία έχει προσφέρει 10 δισεκατομμύρια δολάρια για την προώθηση των στόχων του Ουαχαμπισμού και προβλέπει ότι «ο αριθμός των υποβαλόμενων σε πλύση εγκεφάλου τζιχαντιστών μαχητών θα αυξηθεί τα επόμενα χρόνια (Cockburn, 2014: σελ.128). 2.5 Η «πολιτική υπόσταση» των θρησκευτικών συγκρούσεων στον Ισλαμικό Κόσμο Όπως αναφέραμε και προηγουμένως και παρατηρώντας την Εικόνα 4, βλέπουμε ότι σε καμία χώρα της Μέσης Ανατολής δεν υπάρχει καθαρά μόνο μία θρησκεία, αλλά όλες οι χώρες αποτελούν μία μείξη από θρησκευτικές μειονότητες είτε σουνιτικές, είτε σιιτικές. Φυσικά, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε και την ύπαρξη κι άλλων θρησκευτικών μειονότητων όπως για παράδειγμα οι Χριστιανοί κ.α. Οι συγκρούσεις στον μουσουλμανικό κόσμο της σημερινής εποχής δεν αναδεικνύουν όμως μόνο τις θρησκευτικές διαφωνίες ανάμεσα στους δύο μεγάλους κλάδους των πιστών. Το θρησκευτικό μίσος μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών σίγουρα οξύνει τις εντάσεις μεταξύ των χωρών τις Μέσης Ανατολής, όμως στις 26

28 περισσότερες περιπτώσεις είναι το πιο εύκολο άλλοθι για την έξαρση των διαφυλετικών συγκρούσεων στον αραβικό κόσμο. Το Ισλάμ, όπως και αρκετές θρησκείες, έχει ισχυρή πολιτική υπόσταση, ταυτίζοντας τη θέση της θρησκείας με εκείνη του κράτους. Οι θρησκευτικές διαφορές ήταν πάντα συνδεδεμένες με την πολιτική ισχύ, την κατάκτηση εδαφών αλλά και τις πλούσιες σε πετρέλαιο περιοχές, οι οποίες αποτέλεσαν μετά το τέλος της αποικιοκρατίας το μήλο της έριδος όχι μόνο για τους ξένους αλλά και για τους ντόπιους ηγέτες. Σε κάθε περίπτωση και παρά το αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός των μεγάλων διαφορών μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών, το σίγουρο είναι ότι η έξαρση που παρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια - και ιδίως στις μέρες μας- έχει να κάνει λιγότερο με το θρησκευτικό κομμάτι και περισσότερο με το πολιτικό. Αυτό λοιπόν, μπορούμε να το διαπιστώσουμε μελετώντας την αντιπαλότητα μεταξύ Ιράν και Σ.Αραβίας. Ακόμη και αν το Ιράν αποτελεί μια σιιτική θεοκρατία και η Σαουδική Αραβία είναι μία σουνιτική θεοκρατία ενός διαφορετικού είδους, ο ανταγωνισμός τους δεν είναι πραγματικά υποκινούμενος από τη θρησκεία ή θεολογία. Ενώ στην ουσία φάινεται πως οι Σαουδάραβες και Ιρανοί έχουν εμπλακεί σε ένα σεκταριστικό πόλεμο μεταξύ τους, αυτό το οποίο κρύβεται ουσιαστικά πίσω από τον σεκταριστικό αυτό πόλεμο, είναι η σύγκρουση ισχύος για την περιφερειακή επιρροή στην περιοχή της Μ.Ανατολής. Οι κοινές θρησκευτικές ταυτότητες, κάνουν τις πολιτικές συμμαχίες ευκολότερες. Έτσι οι σουνιτικές κυβερνήσεις και οι αντάρτες, είναι πιο πιθανό να στραφούν προς τη Σαουδική Αραβία για βοήθεια. Το ίδιο ισχύει και για τις ομάδες Σιιτών, οι οποίες στρέφονται αντίστοιχα προς το Ιράν (Beauchamp,2015). Ας δούμε για παράδειγμα την Συρία. Η κρίση της χώρας άρχισε, το 2011, ως μη σεχταριστική μαζική εξέγερση κατά της δικτατορίας του Άσαντ. Αλλά το καθεστώς Άσαντ, το οποίο αποτελείται από Αλαουίτες [12] Σιίτες και υποστηρίζεται [12] Οι Αλαουίτες είναι μία σημαντική μυστικιστική θρησκευτική ομάδα, η οποία επικεντρώνεται στη Συρία και ακολουθεί έναν κλάδο του Σιιτικού Ισλάμ, σχετικά με τους Δώδεκα Ιμάμηδες των Σιιτών. Οι Αλαουίτες τιμούν τον Αλί (Αλί Ιμπν Αμπί Τάλιμπ), ενώ το όνομά τους Αλαουίτες, σημαίνει ακόλουθοι του Αλί. 27

29 από το Ιράν, πολύ σαφώς στοχεύε τους Σουνίτες, σε μια προσπάθεια να κάνει σεκταριστική τη σύγκρουση και να αναγκάσει τους Σιίτες της Συρίας και τις χριστιανικές μειονότητες να συσπειρωθούν πίσω από Άσαντ. Η Σαουδική υποστήριξη των Σουνιτών μαχητικών ομάδων βοήθησαν να εντείνουν αυτή τη σεχταριστική διαίρεση. 28

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΠΟΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Στο κεφάλαιο αυτό θα κάνουμε μία σύντομη αναφορά στα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης με σκοπό να δούμε πως η περίοδος αυτή αποσταθεροποίησε την περιοχή της Μέσης Ανατολής και συνέβαλε στην άνοδο του Ισλαμικού Κράτους λίγα χρόνια μετά την έναρξή της. Κατ αρχήν, με τον όρο «Αραβική Άνοιξη» αναφερόμαστε στο σύνολο των γεωπολιτικών εξελίξεων εντός των αραβικών χωρών και όχι μόνο, από τα μέσα εκεμβρίου του 2010 μέχρι σήμερα, με σκοπό την εκθρόνιση των αυταρχικών καθεστώτων, τα οποία ευθύνονται για το μακροχρόνιο έλλειμα της δημοκρατίας και γενικότερα τη σημαντική υποβάθμιση της καθημερινότητας των Αράβων πολιτών (Γιαννακόπουλος, 2012: σελ.1). Μέχρι τα τέλη του 2010, λίγο πριν ξεκινήσουν τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης, παρ ολο που οι περισσότερες αραβικές χώρες ήταν υπό την διακυβέρνηση αυταρχικών καθεστώτων, στην περιοχή της Μέσης Ανατολής υπήρχε μία σταθερότητα. Θα λέγαμε λοιπόν πως από την έναρξη της Αραβικής Άνοιξης και μετά, «άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου» στα περισσότερα αραβικά κράτη καθώς αυτή σηματοδότησε μία περίοδο πολιτικών αναταραχών και γεωπολιτικής αστάθειας στον αραβικό κόσμο λόγω των εξεγέρσεων που εκδηλώθηκαν έπειτα στα περισσότερα κράτη της Μέσης Ανατολής. Η πτώση λοιπόν των αυταρχικών καθεστώτων στον αραβικό κόσμο στα πλαίσια της Αραβικής άνοιξης, προκάλεσε μία πολύ μεγάλη γεωπολιτική αστάθεια κι αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος, όπως είπαμε και στην αρχή της εργασίας, για την ανάπτυξη της δράσης της οργάνωσης του Ισλαμικού Κράτους. 3.1 Η έναρξη και τα σημαντικότερα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης Στα μέσα λοιπόν του Δεκέμβρη του 2010 έχουμε την έναρξη των γεγονότων της Αραβικής Άνοιξης. Αφορμή για την έναρξη των εξεγέρσεων, συνιστά η 29

31 αυτοπυρπόληση του νεαρού Τυνήσιου Muhammad Bouazizi στις 17 εκεμβρίου του Ο Μπουαζίζι ήταν o προστάτης της οικογένειάς του και προσπαθούσε να βγάλει τα προς το ζην πουλώντας φρούτα και λαχανικά στους δρόμους της πόλης Sidi Bouzid. Η Τυνησιακή αστυνομία τον πλησίασε μια μέρα και τον κατηγόρησε ότι δεν διαθέτει άδεια για να πουλήσει τα προϊόντα του και λόγω της αδυναμίας του να καταβάλλει ποσά είτε για αγορά άδειας είτε για δωροδοκίες προς αυτούς σύνηθες γεγονός στην Τυνησία- του κατέσχησε το εμπόρευμα. Ο Μπουαζίζι πήγε στο γραφείο του κυβερνήτη για να υποβάλει καταγγελία, αλλά αγνοήθηκε. Στη συνέχεια, αφού βρήκε ένα δοχείο βενζίνης αυτοπυρπολήθηκε, φωνάζοντας "πώς περιμένετε από μένα να βγάλω τα προς το ζην;" (Prashad, 2012, σελ: 14) Η αυτοκτονία του Μπουαζίζι, παρακινήσε τους πολίτες της Τυνησίας ενάντια στον αδίστακτο αρχηγό τους, Zein el-abidine Ben Ali. Ειδικότερα, σε ανακοίνωση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ αναφέρθηκε ότι 219 άτομα σκοτώθηκαν και 510 τραυματίστηκαν στη διάρκεια των βίαιων επεισοδίων που οδήγησαν στην πτώση του προέδρου Μπεν Άλι στις 14 Ιανουαρίου 2011 (Χουλιάρα, 2015). Οι διαμαρτυρίες αυτές στην Τυνησία αποτέλεσαν το έναυσμα για την απελευθέρωση της συσσωρευμένης αγανάκτησης και οργής του αραβικού λαού κατά των αυταρχικών καθεστώτων που τον κυβερνούσαν τις τελευταίες δεκαετίες. Μέσα σε ένα μήνα, οι περισσότερες αραβικές χώρες είχαν επηρεαστεί από τις διαμαρτυρίες αυτές. Το σύνθημα των διαδηλωτών στον Αραβικό κόσμο ήταν «Ashsha'ab yurid isqat an-nizam» που σημαίνει «ο λαός θέλει να πέσει το καθεστώς» (Χουλιάρα, 2015). Έτσι στις 25 Ιανουαρίου του 2011, διαμαρτυρίες άρχισαν στην Αίγυπτο και κλιμακώθηκαν την 28η Ιανουαρίου, γνωστή ως «ημέρα της οργής», με συνθήματα κατά της απολυταρχικής διακυβέρνησης, της φτώχειας, της διαφθοράς, της ακρίβειας, της ανεργίας και της αστυνομικής βίας και μεγάλωσαν σε μέγεθος και ένταση μέχρι την παραίτηση της τριανταετούς κυβέρνησης του προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ στις 10 Φεβρουαρίου του 2011 (Hoffman, & Jamal, 2013:σελ.4). Το 2012, ο Mohammed Morsi της Μουσουλμανικής Αδελφότητας εξελέγη πρόεδρος ο οποίος όμως καθαιρέθηκε από τον στρατό τον Ιούνιο του Στην Λιβύη, η εξέγερση ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2011 όταν δυνάμεις ασφαλείας στην ανατολική πόλη της Βεγγάζης άνοιξαν πυρ εναντίον μιας 30

32 διαμαρτυρίας. Οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν γρήγορα σε μια ένοπλη εξέγερση που επιδίωκαν την ανατροπή του Μουαμάρ Καντάφι. Ο Καντάφι, μετά από τέσσερις δεκαετίες στην εξουσία, καταδιώχτηκε, συνελήφθη και σκοτώθηκε έξω από την πόλη Σύρτη, τον Αύγουστο του Από την ανατροπή του Καντάφι και μετά, η Λιβύη μαστίζεται από αστάθεια. Πολλοί Λίβυοι διαμαρτύρονται επίσης για το ότι υπάρχει μία άνιση περιφερειακή ανάπτυξη, ανεργία και έλλειψη κυβερνητικής διαφάνειας. Στην Υεμένη, ο πρόεδρος Αλί Αμπντουλάχ Σαλέχ ήταν ο τέταρτος Άραβας ηγέτης που ανατράπηκε από την εξουσία μετά από 33 χρόνια διακυβέρνησης. Κατά την διάρκεια των εξεγέρσεων, το κύμα καταστολής που εξαπέλυσαν οι δυνάμεις ασφαλείας, άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς. Ο διάδοχός του, πρόεδρος Αμπντ αλ-ραμπ Μανσούρ αλ-χαντί παραιτήθηκε έπειτα από την κατάληψη της πρωτεύουσας από τους Σιίτες αντάρτες Χούτι τον Ιανουάριο του Μαζί του παραιτήθηκε και ο πρωθυπουργός Χαλέντ Μπαχά. Έκτοτε, στη χώρα μαίνεται εμφύλιος πόλεμος. Το Μπαχρέιν άρχισε να πλήττεται από αναταραχές από το Φεβρουάριο του 2011, όταν διαδηλωτές κατέλαβαν Πλατεία Μαργαριταριού της πόλης Μανάμα, πρωτεύουσα του Μπαχρέιν, απαιτώντας περισσότερη δημοκρατία και ένα τέλος στις διακρίσεις ενάντια στην πλειοψηφία της σιιτικής μουσουλμανικής κοινότητας από τη σουνιτική βασιλική οικογένεια. Οι διαδηλωτές εκδιώχθηκαν από τις δυνάμεις ασφαλείας στο Μάρτιο του 2011, μετά αφότου ο βασιλιάς Hamad κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και έφερε στρατεύματα από τα γειτονικά, υπό σουνιτική ηγεσία κράτη του Κόλπου, για να αποκαταστήσουν την τάξη και να συντρίψουν την εξέγερση των πολιτών.η αναταραχή άφησε τουλάχιστον 30 αμάχους και πέντε αστυνομικούς νεκρούς. Σχεδόν άνθρωποι συνελήφθησαν επίσης, και τα αποτελέσματα παραδόθηκαν μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης από στρατιωτικά δικαστήρια. 31

33 Εικόνα 5 : Οι περιοχές που εκδηλώθηκαν οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης. Πηγή: Η εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης στην Συρία Η κυριότερη εξέγερση της Αραβικής Άνοιξης με τις πιο δυσάρεστες συνέπειες στον αραβικό κόσμο όμως, είναι αυτή της Συρίας λόγω του ότι ενώ ξεκίνησε το 2011, κατέληξε σε έναν εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των καθεστωτικών και αντικαθεστωτικών δυνάμεων που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Αυτός είναι κι ο λόγος που αναλύεται σε ξεχωριστό κεφάλαιο από τις υπόλοιπες εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης. Το κύμα λοιπόν της λαϊκής αναταραχής που σάρωσε τον αραβικό κόσμο ήρθε αργά στη Συρία. Ενώ η εξέγερση αρχικά ξεκίνησε ειρηνικά, εξελίχθηκε σε μια βάναυση και ένοπλη σύγκρουση με σεχταριστικά χαρακτηριστικά. 32

34 Οι εξεγέρσεις της Αραβικής Ανοιξης χτύπησαν και την πόρτα της Συρίας τον Μάρτιο του 2011, στη νότια πόλη της Ντεράα (Deraa) μετά τη σύλληψη και τον βασανισμό μερικών εφήβων που ζωγράφισαν επαναστατικά συνθήματα σε τοίχο σχολείου. Έπειτα, οι δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ εναντίον των διαδηλωτών, σκοτώνοντας αρκετούς. Η αναταραχή προκάλεσε διαμαρτυρία σε εθνικό επίπεδο απαιτώντας την παραίτηση του προέδρου Άσαντ, μεγαλύτερη ελευθερία κι ένα τέλος στη διαφθορά. Η χρήση βίας από την κυβέρνηση για να συντρίψει τους αντιφρονούντες, απλώς σκλήρυνε την αποφασιστικότητα των διαδηλωτών. Μέχρι τον Ιούλιο του 2011, εκατοντάδες χιλιάδες κατέβηκαν στους δρόμους σε ολόκληρη τη χώρα. Υποστηρικτές της αντιπολίτευσης τελικά άρχισαν να παίρνουν τα όπλα, πρώτα για να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους και αργότερα να εκδιώξουν τις δυνάμεις ασφαλείας από τις τοπικές περιοχές τους. Η βάναυση αντίδραση του καθεστώτος στα πρώτα σημάδια αμφισβήτησης απέτυχε να φοβίσει τους διαδηλωτές, μάλιστα πυροδότησε έναν καταστροφικό κύκλο διαδηλώσεων και καταστολής. Μολονότι οι μηχανισμοί ασφαλείας του προέδρου Μπασάρ Αλ-Άσαντ γρήγορα εκμηδένισαν τις ελπίδες για μια ειρηνική επανάσταση, οι γεωπολιτικοί υπολογισμοί και τα θρησκευτικά διακυβεύματα που προστέθηκαν στη συνέχεια, επιτάχυναν τη μετατροπή της εξέγερσης σε έναν φρικτό εμφύλιο πόλεμο( Λογοθέτης,2014). Ο πόλεμος αυτός στη Συρία έχει δημιουργήσει μια ανθρωπιστική καταστροφή. Σύμφωνα με το Συριακό Παρατηρητήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ο αριθμός των θανάτων από την έναρξη της σύγκρουσης το 2011 μέχρι τις αρχές του Σεπτέμβρη 2016 έχει φτάσει πάνω από Περισσότεροι από 4,5 εκατομμύρια άνθρωποι από την έναρξη της σύγκρουσης έχουν εγκαταλείψει τη Συρία κι έχουν γίνει πρόσφυγες, οι περισσότεροι από αυτούς γυναίκες και παιδιά. Οι γειτονικές χώρες Λίβανος, Ιορδανία και η Τουρκία αγωνίζονται για να αντιμετωπίσουν μια από τις μεγαλύτερες εξόδους των προσφύγων στην πρόσφατη ιστορία. 33

35 3.3 Οι χώρες της Μέσης Ανατολής μετά την Αραβική Άνοιξη Πέντε χρόνια μετά την έναρξη των αραβικών εξεγέρσεων, η αναδυόμενη πολιτική τάξη στη Μέση Ανατολή χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές στο εσωτερικό κάθε κράτους σε εθνικό επίπεδο, σε μια περιοχή ζωτικής σημασίας στη διαμόρφωση της παγκόσμιας γεωστρατηγικής. Σε συστημικό επίπεδο, η Αραβική αφύπνιση δημιούργησε μία νέα κοινωνικοπολιτική και οικονομική πραγματικότητα στην περιοχή, μετασχηματίζοντας την ισορροπία δυνάμεων, όχι επειδή ορισμένα κράτη έχουν γίνει ισχυρότερα, αλλά προφανώς επειδή άλλα κράτη έχουν γίνει πιο αδύναμα και εύθραυστα (Elakawi,2014). Οι λαϊκές αυτές εξεγέρσεις στον Αραβικό κόσμο, δεν θα λέγαμε ότι εγκαινιάζουν μια νέα εποχή Δημοκρατίας και φιλελεύθερης εξουσίας στην περιοχή. Αντίθετα, το αποτέλεσμα αυτών ήταν η αστάθεια εκεί όπου πριν υπήρχε σταθερότητα, η χειροτέρευση των οικονομικών προβλημάτων και η αύξηση της επιρροής και της δύναμης ομάδων όπως η Αλ-Κάιντα. Εκτός από τον σημαντικό αριθμό των ανθρώπινων απωλειών που άφησε πίσω της η Αραβική Άνοιξη, μεγάλες ήταν και οι οικονομικές συνέπειες που προκάλεσε. Η Αραβική αφύπνιση άφησε τις οικονομίες των Αραβικών χωρών σε σημαντικά χειρότερη κατάσταση από ό,τι ήταν πριν από τις εξεγέρσεις. Σχεδόν όλες οι οικονομίες ναυάγησαν κατά τη διάρκεια των πέντε τελευταίων ετών, αντιμετωπίζοντας τόσο χαμηλή οικονομική ανάπτυξη αλλά και υψηλή ανεργία, Παρά το γεγονός ότι η ανεργία ήταν μια σημαντική αιτία των εξεγέρσεων, η εικόνα επιδεινώθηκε το (Khan, 2014). Οι χώρες αντιμετώπισαν πολιτική αναταραχή και κοινωνική αναταραχή που επιδείνωσε την κατάσταση της ασφάλειας, δημιούργησε μεγάλη αβεβαιότητα για τoυς εγχώριους και ξένους επενδυτές. Οι υψηλότερες τιμές του πετρελαίου οδήγησαν σε σοβαρές εξωτερικές και δημοσιονομικές ανισορροπίες, με εξαίρεση τη Λιβύη, διότι είναι ένας εξαγωγέας πετρελαίου. Η οικονομική κρίση στην Ευρώπη οδήγησε σε μείωση της ζήτησης για εξαγωγές, μια μείωση των εσόδων από τον τουρισμό, τις περικοπές στις άμεσες ξένες επενδύσεις, και μια κάμψη των 34

36 εμβασμάτων των εργαζομένων. Τέλος, όλοι αντιμετώπισαν δυσμενείς περιφερειακές δευτερογενείς επιδράσεις από την επιδείνωση της οικονομίας στην άμεση γειτονιά τους. Όλοι αυτοί οι παράγοντες είχαν σοβαρές αρνητικές συνέπειες στον οικονομικό τομέα (Khan, 2014). Η "Αραβική Άνοιξη" πυροδότησε όμως και νέες απρόβλεπτες γεωπολιτικές, γεωοικονομικές και γεωστρατηγικές εξελίξεις, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα ένα νέο τόξο επιρροής (Σαλαφιστικό) και θέτοντας σε κίνδυνο τις ευαίσθητες ισορροπίες ολόκληρης της περιοχής. Λαμβάνοντας δε υπόψη και τα προσφάτως ανακαλυφθέντα τεράστια αποθέματα υδρογονανθράκων στη Λεκάνη Λεβαντίνης, γίνεται κατανοητή η προσέλκυση του ενδιαφέροντος και η ένταση του ανταγωνισμού των τοπικών, περιφερειακών και παγκόσμιων κέντρων εξουσίας, δεδομένου ότι οι εξελίξεις επηρεάζουν άμεσα τα ζωτικά συμφέροντά τους (Φλάσκου,2013:σελ.49). Ενώ η Αραβική Άνοιξη θεωρήθηκε από πολλές κυβερνήσεις στη Μέση Ανατολή ως απειλή για το status quo τους, το Ιράν είδε σε αυτήν την ευκαιρία ώστε να καθορίσει το ρόλο του ως κύρια περιφερειακή δύναμη, ως ηγέτης του μουσουλμανικού κόσμου (Φαρόπουλος, 2014). Διάφοροι αναλυτές, έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το Ιράν θα είναι «ο κύριος δικαιούχος» της περιφερειακής αστάθειας λόγω της «πτώσης των φιλο-αμερικάνικων αραβικών καθεστώτων της περιοχής, και την αυξανόμενη αυτοπεποίθηση αλλά και δυναμισμό των Σιιτών». Ισχυρίζονται ότι τέτοια γεγονότα στον αραβικό κόσμο έχουν μετατοπίσει την «ισορροπία δυνάμεων» υπέρ του Ιράν και ενίσχυσαν τη θέση του στην περιοχή (Amiri,& Yusoff,& Soltani,2012). Όσον αφορά την περιφερειακή και διεθνή ασφάλεια, η πτώση των περιφερειακών ηγετών δημιούργησε σταδιακά ένα κενό που γέμισε γρήγορα από φονταμενταλιστές και τρομοκρατικές ομάδες. Όπως αναφέραμε και στην αρχή της εργασίας, στην περίπτωση της Συρίας, το κενό ασφαλείας στη χώρα διευκόλυνε την άνοδο του ISIS. Οι φονταμενταλιστές και οι τρομοκρατικές ομάδες είδαν μια ευκαιρία να εκδιώξουν τους κοσμικούς δικτάτορες της περιοχής, όχι για να φέρουν την Δημοκρατία στα κράτη της Μέσης Ανατολής, αλλά για να εφαρμόσουν την δική τους ακραία ερμηνεία του Ισλάμ και, στην περίπτωση του ISIS, να εγκαθιδρύσουν ένα εξτρεμιστικό χαλιφάτο. 35

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Μετά την τρομοκρατική ενέργεια της 11 η ς Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ, η αμερικανική απάντηση ήταν ως γνωστόν σφοδρή, με τον «Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας». Στο πλαίσιο λοιπόν αυτού του πολέμου, η κυβέρνηση Μπους πραγματοποίησε στρατιωτική επιχείρηση και εισέβαλε στο Ιράκ έχοντας ως στόχο την ανατροπή του τότε ηγέτη του Ιράκ, Σαντάμ Χουσεΐν, στην οποία αναφερθήκαμε και στην αρχή της εργασίας. Το 2010, ο νυν πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα κήρυξε το τέλος του πολέμου και διέταξε τους Αμερικανούς στρατιώτες να αποχωρήσουν από το Ιράκ. Έως τότε, οι ΗΠΑ θεωρούταν ως η μοναδική υπερδύναμη στη Μέση Ανατολή, η μοναδική πηγή τάξης και αταξίας, και η πιο ενεργή στρατιωτική δύναμη στην περιοχή (Λέοναρντ, 2014). Ως μοναδική υπερδύναμη μπορούσαν και επέβαλλαν την σταθερότητα υπαγορευόμενη όμως πάντα από τα δικά τους συμφέροντα. Η αποχώρηση όμως των ΗΠΑ από την περιοχή της Μέσης Ανατολής ουσιαστικά θα λέγαμε πως άλλαξε την γεωπολιτική «σκακιέρα» της περιοχής και έφερε στο προσκήνιο πλέον τους «περιφερειακούς παίκτες»: το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία και την Τουρκία. Οι περιφερειακές αυτές δυνάμεις, είναι ουσιασικά οι παίκτες ενός παιχνιδιού κυριαρχίας και εξουσίας στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Από την μία πλευρά, έχουμε τις κυρίως σουνιτικές χώρες, την Tουρκία και την Σαουδική Aραβία, όπου ανταγωνίζονται για την σουνιτική ηγεσία. Μέσα σε αυτόν τον ανταγωνισμό για την Σουνιτική κυριαρχία, ιστορικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμμετέχει και η Αίγυπτος. Στην άλλη πλευρά, υπάρχει το Ιραν, το οποίο τόσο η Τουρκία όσο και η Σαουδική Αραβία, θέλουν να το ελέγξουν βλέποντάς το ως μία ανερχόμενη περιφερειακή δύναμη (Κάσσανδρος,2014). Πέραν αυτών των εντάσεων μεταξύ των χωρών της Μ.Ανατολής, το κουρδικό ζήτημα που υφίσταται εδώ και πολλά χρόνια, επηρεάζει κι αυτό με την σειρά του τις πολιτικές και διπλωματικές σχέσεις της χωρών αυτών και ειδικότερα της Τουρκίας με το Ιράκ και τη Συρία. Ας δούμε όμως αναλυτικότερα πως διαμορφώνονται οι σχέσεις μεταξύ των περιφεριακών αυτών δυνάμεων σε αυτό το «μεγάλο παιχνίδι» της Μ.Ανατολής. 36

38 4.1 Oι σχέσεις μεταξύ Ιράν, Σαουδικής Αραβίας, Τουρκίας και Αιγύπτου Ιραν - Σ. Αραβία H σεχταριστική γραμμή μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στην πολιτική της σουνιτικής Σ.Αραβίας αλλά και της Τουρκίας απέναντι στο σιιτικό Ιράν. Η σύγκρουση όμως των χωρών αυτών δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι στέκονται σε διαφορετικές πλευρές αυτής της σεχταριστικής γραμμής. Oι διάφορες του Ιράν, με τη Σαουδική Aραβία είναι πολύ σοβαρές. Ο γεωστρατηγικός ανταγωνισμός μεταξύ των δύο αυτών χωρών, που υπάρχει εδώ και χρόνια, είναι ουσιαστικά ένας περιφερειακός ανταγωνισμός για την ηγεμονία του Περσικού Kόλπου αλλά και την κυριαρχία σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή κι έχει μετατρέψει την περιοχή σε ένα μεγάλο γεωπολιτικό παιχνίδι. Καθοδηγoύμενη λοιπόν από την πολιτική εξουσία, και τροφοδοτούμενη από τον σουνιτικό-σιιτικό σεχταρισμό, η σύγκρουση μεταξύ των δύο δυνάμεων - που συχνά αποκαλείται ψυχρός πολέμος στη Μέση Ανατολή - έχει γίνει ένα από τα πιο επικίνδυνα στοιχεία που καθορίζουν την πολιτική της Μέσης Ανατολής σήμερα (Beauchamp, 2015). Η αντιπαλότητα μεταξύ του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας, εκφράζεται σε σχέσεις επιρροής και ισχύος στην περιοχή, οι οποίες εξωτερικεύονται με «πολέμους μέσω αντιπροσώπων» τα λεγόμενα «proxy wars» σε χώρες όπως η Υεμένη, το Ιράκ, το Μπαχρέιν, το Λίβανο και η Συρία στους οποίους θα αναφέρθουμε και αναλυτικότερα στην συνέχεια της εργασίας. Να αναφέρουμε ενδεικτικά ότι το Ιράν, εθνικά είναι κυρίως περσική περιοχή (Εικόνα 6), ενώ η Σαουδική Αραβία είναι Αραβική. Τα δύο έθνη χωρίζονται από τον Περσικό Κόλπο προς τα ανατολικά και το Ιράκ προς τα δυτικά. Για ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα υπήρξαν αντίπαλοι, αλλά η αντιπαλότητα αυτή έγινε εντονότερη μετά το τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου (Quince, 2016). 37

39 Εικόνα 6: Η περσική Αυτοκρατορία των Σασσανίδων Πηγή: Tο Iράν έχει πληθυσμό 80 εκατομμυρίων και είναι το μοναδικό αραβικό κράτος με πλειοψηφία Σιιτών της τάξης των 85%. Ο Σιιτισμός ήταν η επίσημη θρησκεία του Ιράν από την εποχή του 16ου αιώνα κι αποτελεί το μόνο Σιιτικό κράτος της Μέσης Ανατολής με ένα καθαρά θεοκρατικό καθεστώς καθώς οδηγείται από σιΐτεςισλαμιστές κληρικούς. Διαθέτει ισχυρότατη πολεμική μηχανή και ένα τεχνολογικό και επιστημονικό επίπεδο πολύ ανώτερο της Σαουδικής Aραβίας, πέραν του πυρηνικού του προγράμματος. Θεωρείται ηγέτιδα δύναμη του Σιιτικού Ισλάμ και στηρίζει τα καθεστώτα του Ιράκ, της Συρίας αλλά και την Χεσμπολάχ του Λιβάνου (Beauchamp, 2015). Η επιδίωξη του Ιράν να καταστεί περιφερειακή υπερδύναμη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής εμφανίζεται ήδη από την επανάσταση του Ο τότε πνευματικός ηγέτης του, Ayatollah Khomeini, πίστευε ότι η εξέγερση των καταπιεσμένων λαών της Βορείου Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, θα αποτελούσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ανάληψη ηγεμονικού ρόλου από το Ιράν (Φλάσκου, 2013:σ.38) 38

40 Tο Ιράν είναι μια χώρα πλούσια σε κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το γεγονός όμως ότι διαθέτει πυρηνικές εγκαταστάσεις σε διάφορες πόλεις του (Εικόνα 7) κι ένα από τα πιο περίπλοκα πυρηνικά προγράμματα, καθιστά το Ιράν μία περιφερειακή δύναμη πολύ ισχυρή και ουσιαστικά αυτό δημιουργεί μια μεγάλη ανησυχία στο Ριάντ [13]. Στην απέναντι όχθη βρίσκεται η Σαουδική Aραβία με πληθυσμό 19 εκατομμυρίων. Η πλειοψηφία του πληθυσμού της είναι Σουνιτική. Tο 15%-25% του πληθυσμού της είναι Σιίτες συγκεντρωμένοι κυρίως στις ανατολικές πετρελαϊκές περιοχές κοντά στο Kουβέιτ και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο το ποσοστό αυτό των Σιιτών αποτελεί μια δύναμη μη αμελητέα (Δρακουλαράκος,2014:σελ.3). Η Σαουδική Αραβία, έχει αναδειχθεί σε ηγέτιδα δύναμη του Σουνιτικού Ισλάμ. Το πετρέλαιο που διαθέτει η χώρα κι ο τεράστιος πλούτος της, την έχουν καταστήσει μεγάλη δύναμη τόσο στην Μέση Ανατολή όσο και πέρα από αυτή. Η ίδια, όχι μόνο επιθυμεί, αλλά επιδιώκει την ανατροπή των ευαίσθητων γεωπολιτικών ισορροπιών της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής. Εκτιμώντας ότι το Ιράν αποτελεί πραγματική απειλή για τη χώρα, αλλά και γενικότερα παράγοντα αποσταθεροποίησης της περιοχής του Περσικού Κόλπου, με επιπτώσεις στην ενεργειακή και περιφερειακή ασφάλεια, έθεσε ως στόχο το ξήλωμα του Σιιτικού Τόξου. Στα πλαίσια αυτά και υποστηριζόμενη από τις ΗΠΑ, την Τουρκία και άλλες πλούσιες χώρες του Περσικού Κόλπου, το Ριάντ ενίσχυσε την ανάπτυξη των υπερσυντηρητικών Σουνιτών (Σαλαφιστικό Τόξο), συνέβαλε στην αύξηση της έντασης στη θρησκευτική διαμάχη Σουνιτών Σιιτών και υποστηρίξε με κάθε μέσο τους αντικαθεστωτικούς κατά του Αλαουιτικού καθεστώτος του Προέδρου Assad, αποβλέποντας έτσι στην αποδυνάμωση της Hezbollah και μετέπειτα στην απομόνωση του Ιράν (Φλάσκου, 2013: σελ.35). [13] Πηγή: / 39

41 Εικόνα 7: Κύριες Πυρηνικές Εγκαταστάσεις του Ιράν Πηγή: Τουρκία - Σαουδική Αραβία H κόντρα μεταξύ Τουρκίας και Σαουδικής Αραβίας έχει έπαθλο την κυριαρχία επί του Σουνιτικού Ισλάμ. H ηγεσία επί του Σουνιτικού Ισλάμ ανάγεται στη θεολογική ερμηνεία του πολιτικού συστήματος. H Τουρκία με το δημοκρατικό Iσλάμ που εφαρμόζει προτείνει στις σύγχρονες μάζες των πιστών ένα Iσλάμ «light», 40

42 πολύ πιο εύκολο να ακολουθηθεί από τον βαρύ Iσλαμισμό της Σαουδικής Aραβίας όπου επιβάλλει τον νόμο της σαρία. Η θεωρία της «Συντηρητικής Δημοκρατίας» υπήρξε η νέα προσέγγιση της ισλαμικής επιχειρηματικής ελίτ της Τουρκίας μετά την άνοδο του AKP στην εξουσία, το 2002, οπότε άρχισε σταδιακά να πραγματοποιείται μια εντονότερη φιλελευθεροποίηση της τουρκικής οικονομίας στο πλαίσιο του Ισλάμ και του Κορανίου. Ο «εναλλακτικός εκμοντερνισμός», τον οποίο αντιπροσωπεύει η θεωρία αυτή, επιδιώκει να προωθήσει τον νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της Τουρκίας στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο όμως το θρησκευτικό αίσθημα. Το μοντέλο αυτό δηλαδή, ενστερνίζεται τις κύριες αρχές της φιλελεύθερης οικονομίας, την εξωστρέφεια της παραγωγικής δραστηριότητας, την έρευνα και ανάπτυξη νέων καινοτόμων προϊόντων, τις προηγμένες μεθόδους παραγωγής και μάρκετινγκ - προώθησης των προϊόντων και των υπηρεσιών, χωρίς όμως να αμφισβητεί ή να καταργεί τις επιταγές του Κορανίου (Κωνσταντινίδης, 2015). Σε αντίθεση, το οικονομικό μοντέλο που προτείνει η Σαουδική Aραβία είναι χρήματα προερχόμενα από το πετρέλαιο που παράγει, τα οποία δεν συνοδεύονται από τεχνογνωσία ή επενδυτική ικανότητα. Tο διαφοροποιημένο τουρκικό οικονομικό μοντέλο που καλύπτει όλο το φάσμα των παραγωγικών δυνατοτήτων είναι πολύ πιο ελκυστικό στις δυτικοτραφείς ελίτ και νεολαίες των χωρών του εξελιγμένου Iσλαμισμού από τον βαρύ Oυαχαμπιτισμό της Σαουδικής Aραβίας (Κάσσανδρος,2014) Αίγυπτος Τουρκία Σαουδική Αραβία Το χάος στην Μέση Ανατολή έχει δοκιμάσει πολλές σχέσεις, ιδιαίτερα εκείνη μεταξύ της Αιγύπτου και της Τουρκίας. Η Αίγυπτος και η Τουρκία είναι οι δύο μεγαλύτερες μουσουλμανικές χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Κι οι δύο θεωρούν τους εαυτούς τους περιφερειακές δυνάμεις, και πλέον, ηγέτες του σουνιτικού Ισλάμ. Οι εντάσεις μεταξύ τους χρονολογούνται από την εποχή της Οθωμανικής 41

43 Αυτοκρατορίας, επαρχία της οποίας ήταν η Αίγυπτος μέχρι το 1867 που έγινε ημιανεξάρτητη. Μετά την πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ το 2011, και την ανάληψη της εξουσίας από τον νέο πρόεδρο, Mohammad Morsi, η Τουρκία έγινε ένας από τους βασικούς περιφερειακούς υποστηρικτές της Αιγύπτου (Cagaptay & Sievers, 2015). Όταν όμως ο πρώην αρχηγός του αιγυπτιακού στρατού, Αμπντελφατάχ αλ-σίσι ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρόεδρο Μόρσι της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, το 2013 μετά τις μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας εναντίον του, η Τουρκία έγινε γρήγορα ένας από τους βασικούς αντιπάλους της χώρας [14]. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα του Μόρσι διατηρούσε στενούς δεσμούς με το κυβερνών κόμμα στην Τουρκία, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), του οποίου συνιδρυτής είναι ο Ερντογάν και το οποίο έχει μετατραπεί σε έναν από τους δριμύτερους επικριτές παγκοσμίως της απομάκρυνσης του Μόρσι (Cagaptay & Sievers,2015). Τον Αύγουστο του 2013, η Τουρκία ζήτησε από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να επιβάλει κυρώσεις στον Σίσι. Την επόμενη χρονιά, η Αίγυπτος άσκησε ανοιχτά πιέσεις κατά της τουρκικής υποψηφιότητας για ανάληψη έδρας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δήλωσε επίσης στο Al Jazeera ότι η κυβέρνησή του «δεν δέχεται το καθεστώς του Σίσι που έχει επιβάλει στρατιωτικό πραξικόπημα» κι αποκάλεσε τον Σίσι «παράνομο τύραννο» (Cagaptay & Sievers,2015). Σε μια εποχή όπου αραβικά καθεστώτα φαίνεται να είναι σε διαρκή μάχη, η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία, οι ακρογωνιαίοι λίθοι ενός μετριοπαθούς αραβικού φιλοαμερικανικού στρατοπέδου και αντίβαρο προς το Ιράν, συνέχισαν όχι μόνο την παλιά τους συμμαχία, αλλά έχουν ενισχυθεί, πάρα πολύ (Cagaptay & Sievers,2015). [14] Πηγή: 42

44 Το Κάιρο και το Ριάντ έχουν πολλά κοινά. Και οι δύο αποδοκιμάζουν την αυξημένη παρέμβαση του Ιράν σε ό, τι θεωρούν ως «αραβικές εσωτερικές υποθέσεις» όπως, την υποστήριξη του Ιράν σε ομάδες Σιιτών στις αραβικές χώρες όπως το Μπαχρέιν, το Λίβανο, τη Συρία και την Υεμένη, και είναι ενοχλημένοι από την εμφανή υποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών από την περιοχή (Cagaptay & Sievers,2015). Ωστόσο, το Κάιρο είναι λιγότερο εξαρτημένo από τις Ηνωμένες Πολιτείες από ότι η Σαουδική Αραβία όσον αφορά την περιφερειακή ασφάλεια και παρόλο που ανησυχούν για το Ιράν, δεν είναι τόσο εχθρικές προς αυτό. Στις αρχές του 2015, το Κάιρο και το Ριάντ ανακοίνωσαν ότι επιδιώκουν να συγκροτήσουν μια κοινή στρατιωτική δύναμη, με τη Σαουδική Αραβία να παρέχει το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης και την Αίγυπτο να παρέχει το μεγαλύτερο μέρος των μαχητών. Στη συνέχεια, τον Αύγουστο, υπέγραψαν τη «Διακήρυξη του Καΐρου», η οποία περιλαμβάνει μια σειρά από τομείς συνεργασίας( Guzansky & Winter, 2015). Τους τελευταίους μήνες, η Σαουδική Αραβία και η Αίγυπτος διαφωνούν πάνω από το τι στάση να πάρουν για τη Συρία. Το Κάιρο, όπως φαίνεται, δεν αντιτίθεται σθεναρά τη συνεχιζόμενη κυβέρνηση του προέδρου της Συρίας Μπασάρ αλ- Άσαντ, διότι θεωρεί τον Άσαντ ως μικρότερο κακό από ό, τι τους ισλαμιστές, των οποίων η νίκη θα μπορούσε να τροφοδοτήσει τις φιλοδοξίες παρόμοιων ομάδων στο Κάιρο. Αντίθετα, η Σαουδική Αραβία επιθυμεί την πτώση του Άσαντ, λόγω της στενής συμμαχίας του με το Ιράν. Το Ριάντ έχει έτσι ζητήσει την άμεση απομάκρυνση του Άσαντ ως προϋπόθεση για οποιαδήποτε πολιτική διευθέτηση στη Συρία ( Guzansky & Winter, 2015) Το Κουρδικό ζήτημα Το κουρδικό ζήτημα, αποτελεί κι αυτό ένα αγκάθι στις σχέσεις των χωρών της Μ.Ανατολής και συμβάλλει στο να ομοιάζουν οι γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη Εγγύς και Μέση Ανατολή με "κινούμενη άμμο. Είναι ένα πολυδιάστατο 43

45 ζήτημα με πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις που μέχρι τώρα έχει στοιχήσει τη ζωή πολλών ανθρώπων. Το κουρδικό ζήτημα αποτελεί εξίσου έναν ακόμη αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την περιοχή της Μέσης Ανατολής κι έχει επηρεάσει τις σχέσεις της Τουρκίας με τους γείτονές της, κυρίως τη Συρία και το Ιράκ, χώρες που έχουν κουρδικές μειονότητες. Αποτελεί ωστόσο όμως κι ένα εσωτερικό πρόβλημα της Τουρκίας καθώς υπάρχει μία μακροχρόνια σύγκρουση των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας εναντίον του ΡΚΚ (Τουλουμάκος, 2013:σελ.4) Η Γεωγραφία του Κουρδιστάν Το Κουρδιστάν, δηλαδή η γη των Κούρδων, είναι μια στρατηγικής σημασίας περιοχή στην καρδιά της Μέσης Ανατολής, όπου διασταυρώνονται οι πολιτικοί, oικονομικοί και πολιτιστικοί άξονες που συνδέουν τη Μέση Ανατολή και εν γένει το Ισλάμ με τη Δύση (Μηνάγιας, 2012:σελ.3). Ο Κουρδικός λαός, οι περισσότεροι των οποίων είναι Σουνίτες Μουσουλμάνοι, μετανάστευσαν κατά τη μεσαιωνική περίοδο και εγκαταστάθηκαν κυρίως σε τέσσερεις γειτνιάζουσες περιοχές: Ν.Α. Τουρκία, Β.Δ. Ιράν, Β. Ιράκ και Β.Α. Συρία, που συνθέτουν την περιοχή αυτή του Κουρδιστάν (Φλάσκου, 2013:σελ 19). Παρόλο που δεν υπάρχουν επίσημες απογραφές σχετικές με τον κουρδικό πληθυσμό, εντούτοις, αρκετές πηγές συμφωνούν ότι ο πληθυσμός των Κούρδων υπερβαίνει τα 30 εκατομμύρια και τουλάχιστον το 1/3 απ αυτούς ζουν εκτός του Κουρδιστάν, εξαιτίας κυρίως της μακρόχρονης συγκρουσιακής κατάστασης, των βίαιων διωγμών και της φτώχιας (Γιαννακόπουλος Β., 2009: σελ.1) Περισσότεροι απ τους μισούς Κούρδους ζουν στην Τουρκία, περίπου το 1/4 στο Ιράν και λιγότερο από το 1/6 στο Ιράκ. Οι υπόλοιποι ζουν στη Συρία (περίπου 1,5 εκατομμύριο) και περίπου μισό εκατομμύριο ζει στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Γιαννακόπουλος Β.,2009 :σελ.1). Όσον αφορά την συνολική έκταση των τεσσάρων αυτών περιοχών, αυτή υπολογίζεται σε τετραγωνικά μίλια. Στην Τουρκία βρίσκεται το 44

46 43% της συνολικής έκτασης του Κουρδιστάν, στο Ιράν το 31%, στο Ιράκ το 18%, στη Συρία το 6% και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (κυρίως στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν) το 2% (Γιαννακόπουλος. Β. 2009: σελ.1). Η ιστορία έχει ταλαιπωρήσει πολύ τους Κούρδους. Μετά την πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όταν οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις σχεδίασαν τα νέα σύνορα, κανείς δεν έλαβε υπόψη τους Κούρδους, οι οποίοι έμειναν δίχως κράτος, διασκορπισμένοι σε τέσσερις χώρες : Ιράν, Ιράκ, Συρία και Τουρκία (Cheterian,2013) Η πρώτη επίσημη αναγνώριση του Κουρδιστάν ως ξεχωριστού λαού και επομένως ως εθνικού κράτους έγινε με τη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920) η οποία όμως δεν εφαρμόστηκε ποτέ γιατί αντικαταστάθηκε από τη Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923), σύμφωνα με την οποία το μεγαλύτερο μέρος του Κουρδιστάν παραχωρείτο στην Τουρκία (Φλάσκου, 2013:σελ 20). Σε συνδυασμό δε με τη Γάλλο-Τουρκική συμφωνία (20 Οκτωβρίου 1921), για προσάρτηση του Ιρακινού Κουρδιστάν στο Ιράκ και επομένως υπό Βρετανική Διοίκηση (1925), η γνωστή από το 12ο αιώνα περιοχή του Κουρδιστάν διαιρέθηκε και παραχωρήθηκε στις προαναφερθείσες χώρες, δηλαδή: την Τουρκία, τη Συρία, το Ιράκ, το Ιράν και ένα μικρότερο κομμάτι στην τότε Σοβιετική Ένωση (Φλάσκου, 2013:σελ 20). Εκείνη την εποχή, το εθνικό κίνημά τους ήταν αδύναμο. Όμως, ενισχύθηκε αναπόφευκτα από την περιθωριοποίηση, τις διακρίσεις και την καταπίεση (Cheterian, 2013). 45

47 Εικόνα 8: Η περιοχή του Κουρδιστάν Πηγή: Η εμφάνιση το 1978 στο πολιτικό και στρατιωτικό πεδίο του Ρ.Κ.Κ., του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν, με αρχηγό τον Öcalan, και ο ένοπλος αγώνας που αυτό άρχισε να διεξάγει από τον Αύγουστο του 1984 (Φλάσκου, 2013:σελ.21) είναι το τελικό αποτέλεσμα των διαδοχικών αρνήσεων των τουρκικών εθνικιστικών κυβερνήσεων να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες του κουρδικού λαού για πολιτιστική και πολιτική και οικονομική αυτονομία. Ο οργανωμένος αγώνας των Κούρδων πήρε διάφορες μορφές. Μέσω αυτών οι Κούρδοι διεκδίκησαν και συνεχίζουν να διεκδικούν την πολιτισμική και πολιτική αυτονομία τους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται από γεωγραφικής και πολιτικής άποψης για την ευρύτερη περιοχή. Το Ιρακινό Κουρδιστάν κατέχει σημαντική γεωστρατηγική θέση καθώς θεωρείται μία από τις πλουσιότερες περιοχές στον κόσμο σε αποθέματα 46

48 πετρελαίου και φυσικού αερίου (βλ.εικόνα 9). Οι Κούρδοι κυριαρχούν μια από τις κυριότερες ζώνες πετρελαίου του Ιράκ, χώρα η οποία έγινε το Σεπτέμβριο, σύμφωνα με τον ΔΟΕ (Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας), η τέταρτη μεγαλύτερη παραγωγός μαύρου χρυσού στον κόσμο πίσω από τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και τη Σαουδική Αραβία (Ακκυριά,2015). Μέχρι το 2012, ακόμη και μεγάλες αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες, όπως η Chevron και η ExxonMobil, είχαν σφραγίσει συμφωνίες εξερεύνησης και παραγωγής άμεσα με το Ερμπίλ, προκαλώντας ανοιχτά την Βαγδάτη - και την κυβέρνηση Ομπάμα, η οποία, παρά το γεγονός της εδραιωμένης στήριξης της Ουάσινγκτον στο ιρακινό Κουρδιστάν, είχε αντιταχθεί στις συμφωνίες, φοβούμενη ότι οι διαφωνίες για το πετρέλαιο στο Ιράκ θα μπορούσαν να απειλήσουν την σταθερότητα της χώρας. Εικόνα 9. Τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στο Ιράκ και το Ιρακινό Κουρδιστάν Πηγή : 47

49 4.2.2 Το παιχνίδι της Τουρκίας κατά των Κούρδων Η Τουρκία παίζει ένα επικίνδυνο παιχνίδι όσον αφορά τους Κούρδους. Ενώ αρχικά αρνιόταν να μπει στην αμερικανική συμμαχία εναντίον του ISIS, τελικά συμφώνησε να πολεμήσει τους τζιχαντιστές και να παραχωρήσει τις βάσεις της στα αμερικανικά αεροπλάνα που τους βομβαρδίζουν και, προτού κλείσει μία εβδομάδα στους κόλπους της αμερικανικής συμμαχίας, έστρεψε τα όπλα της εναντίον των Κούρδων (Μποζανίνου, 2015). Το YPG της Συρίας (Μονάδα Προστασίας Πολιτών) συγκεκριμένα έχει αποδειχτεί ένας από τους πιο σημαντικούς συμμάχους της Δύσης (αλλά και της Ρωσίας) κατά του Ισλαμικού Κράτους και υποστηρίζεται τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από την Ρωσία. Συνεπώς, αποτελεί ένα από τα λίγα πράγματα που το Δυτικό και ρωσικό στρατόπεδο έχουν κοινά στην περίπτωση της Συρίας, κάτι που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για περισσότερη συνεργασία και αποκλιμάκωση. Η Τουρκία βλέπει τους Σύριους Κούρδους του YPG ως παρακλάδι και προέκταση του PKK (Εργατικό Κόμμα Κουρδιστάν). Αντίθετα με το YPG και την πολιτική του πτέρυγα (το PYD Κόμμα Δημοκρατικής Ενότητας), το PKK είναι καταγραμμένο ως τρομοκρατική οργάνωση από τις ΗΠΑ και όχι μόνο. Το γεγονός ότι οι Σύριοι Κούρδοι κατάφεραν να εγκαθιδρύσουν ένα de facto αυτόνομο κρατίδιο (ονόματι Ροζάβα) στην βόρεια Συρία κατά μήκος του τουρκοσυριακού συνόρου δημιουργεί μεγάλες ανασφάλειες στους Τούρκους (Τζιάρρας, 2016). Ο στόχος της Αγκυρας λοιπόν, προφανώς και δεν συμπίπτει με τον στόχο των Αμερικανών που επιθυμούν πρωτίστως να πλήξουν το ISIS. H Αγκυρα έχει ως στόχο να ανατρέψει το καθεστώς του Μπασάρ αλ Ασαντ και, κυρίως, να εμποδίσει τους Κούρδους της Συρίας να ιδρύσουν κράτος στη Βόρεια Συρία κάτι το οποίο θα έκανε έντονη την επιθυμία των Κούρδων της Τουρκίας να ακολουθήσουν ιδρύοντας το δικό τους αυτόνομο κράτος στην περιοχή της Τουρκίας. 48

50 Μετά από τις προσπάθειες του YPG να συνδέσει τα τρία καντόνια [15] της Ροζάβα (το Αφρίν, το Κομπανί, και το Τζαζίρα), με επιχειρήσεις μεταξύ του Αφρίν και του Κομπανί κατά αντάρτικων ομάδων που υποστηρίζονται από την Τουρκία, η Άγκυρα ξεκαθάρισε ότι θα κάνει ό,τι χρειαστεί για να αποτρέψει μια τέτοια εξέλιξη. Επιπλέον, ο Ερντογάν διεμήνυε στην Ουάσιγκτον ότι πρέπει να επιλέξει ή την Τουρκία ή τους Κούρδους «τρομοκράτες», όπως τους αποκάλεσε (Τζιάρρας, 2016). Η στάση της Τουρκίας προς τους Σύριους Κούρδους ξεσήκωσε κύμα αντιδράσεων με κάποιους να φτάνουν στο σημείο να υποστηρίξουν μέχρι και την αποπομπή της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ. Το Φεβρουάριο του 2016, η Τουρκία προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την αντεπίθεση του συριακού καθεστώτος στην βόρεια Συρία (επαρχία του Χαλεπιού) και τους δικούς της βομβαρδισμούς κατά Σύριων Κούρδων ως μοχλό πίεσης για να πείσει το ΝΑΤΟ να εγκαθιδρύσει ζώνη ασφαλείας υποστηριζόμενη από ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στην Συρία. Παρ όλο που το βασικό πρόσχημα ήταν το ΙΚ, τα κύματα των προσφύγων αλλά και η προέλαση του συριακού καθεστώτος, ο απώτατός της στόχος ήταν να εμπλακούν δυνάμεις του ΝΑΤΟ προς εξυπηρέτηση των δικών της συμφερόντων, βοηθώντας την να αποκόψει την επέκταση του συριακού Κουρδιστάν, να καταστείλει το YPG και να ανατρέψει τον Μπασάρ αλ Άσαντ (Τζιάρρας, 2016) [15] Οι τρεις περιοχές το Αφρίν, το Κομπανί, και το Τζαζίρα ονομάζονται «καντόνια». Ο όρος, ως περιεχόμενο, αντιστοιχεί στα καντόνια της Ελβετίας μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα οπότε αποτελούσαν ουσιαστικά κυρίαρχα κράτη, μέλη της ομοσπονδίας. «Η ιδέα των καντονιών» είχε αναφερθεί 15 χρόνια πριν πρώτα από τον Αμπντουλάχ Οτσαλάν. Μετά την έναρξη του εμφυλίου στη Συρία, η ιδεολογία αυτή έγινε πράξη με τη συγκρότηση της Rojava. Στις 21 Ιανουαρίου του 2014, οι Κούρδοι ανακήρυξαν τα Κουρδικά αυτά καντόνια (Τζίζρε, Αφρίν και Κομπάνι) ως αυτόνομα κάνοντας ένα βήμα προς τη δημοκρατική αυτονομία. 49

51 Εικόνα 10: Τα τρία Καντόνια της Ροζάβα στο Δυτικό Κουρδιστάν της βόρειας Συρίας Πηγή: Το όνειρο για την ίδρυση ενός ανεξάρτητου κράτους Η ίδρυση του Μεγάλου Κουρδιστάν αποτελεί έναν αμερικανικό σχεδιασμό που για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε στην Άγκυρα το Το εν λόγω σχέδιο προέβλεπε τη δημιουργία της Ομοσπονδιακής Κουρδικής Δημοκρατίας συνενώνοντας τους Κούρδους του Ιράν, του Ιράκ, της Συρίας και της Τουρκίας και στη συνέχεια ενσωματώνοντάς τους με μία μορφή συνομοσπονδίας στην Τουρκία. (Μηνάγιας,2012:σελ.4) Το ιρακινό Κουρδιστάν είναι το μόνο που έχει απολαύσει de facto αυτοδιοίκηση από το 1991, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στο βόρειο Ιράκ μετά τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου. Επίσης, έχει επιτύχει νέα ευημερία μέσω της διασυνοριακής οικονομικής συνεργασίας, την οποία άλλοι θύλακες, ακόμη και χώρες τής περιοχής θα μπορούσαν να προσπαθήσουν να μιμηθούν. Η προστασία των ΗΠΑ θα μπορούσε να ενθαρρύνει το Κουρδιστάν να κηρύξει την ανεξαρτησία του από το Ιράκ, ανατρέποντας την υφιστάμενη εδαφική τάξη. Αντ αυτού, οι Κούρδοι επέλεξαν να εξυπηρετήσουν τα δικά τους οικονομικά συμφέροντα στο πλαίσιο της υπάρχουσας τάξης. 50