Περιεχόμενα. Πρόλογος στην εμπλουτισμένη έκδοση... 9

Transcript

1

2 Περιεχόμενα Πρόλογος στην εμπλουτισμένη έκδοση Εισαγωγή Τι είναι εμφύλιος πόλεμος; Ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου εμφύλιος πόλεμος; Τι προηγήθηκε του εμφύλιου πολέμου; Τι είδους κόμμα ήταν το ΚΚΕ; Πότε και πώς ξεκίνησε και οργανώθηκε η Αντίσταση; Τι ήταν και γιατί κυριάρχησε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ; Τι ήταν ο δωσιλογισμός και ποιοι ήταν οι δωσίλογοι; Πώς ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος; Τι ήταν τα Δεκεμβριανά; Τι ήταν και γιατί απέτυχε η Συμφωνία της Βάρκιζας; Τι ήταν η «λαοκρατία» και τι η «εαμοκρατία»; Τι επιδίωκε το ΚΚΕ στην Κατοχή και την Απελευθέρωση; Πώς και πότε επέλεξε (ξανά) τη σύγκρουση το ΚΚΕ;

3 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ 14. Πώς κλιμακώθηκε η εμφύλια σύρραξη το 1946; Ποιος ήταν ο ρόλος των Βρετανών; Ποιος ήταν ο ρόλος των Αμερικανών; Ποιος ήταν ο ρόλος των Σοβιετικών; Τι ήταν ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας; Πόσο σημαντική ήταν η υλική βοήθεια που έλαβε ο Δημοκρατικός Στρατός από τις λαϊκές δημοκρατίες; Τι ήταν το «παιδομάζωμα» και για ποιο λόγο έγινε; Ποιοι ήταν οι πολιτικοί πρόσφυγες; Γιατί κέρδισε ο Ελληνικός Στρατός και ηττήθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός; Τι κληρονομιά μάς άφησε ο εμφύλιος πόλεμος; Πώς θυμάται το ΚΚΕ τον Εμφύλιο; Ποιος ήταν ο ρόλος της ιδεολογίας στον εμφύλιο πόλεμο; Ευρετήριο

4 1 Τι είναι εμφύλιος πόλεμος; Κανένας άλλος όρος και κανένα άλλο γεγονός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας δεν έχει τόσο πολύ φορτιστεί ιδεολογικά και συναισθηματικά και απασχολήσει την ελληνική κοινή γνώμη όσο ο εμφύλιος πόλεμος, ούτε έχει σε τέτοιο βαθμό διαιρέσει και εξάψει τα πάθη. Στην ουσία, όλη η δημόσια συζήτηση για τη δεκαετία του 40 αλλά και τις αμέσως επόμενες δεκαετίες στην Ελλάδα περιστρέφεται γύρω από τον Εμφύλιο, τα αίτια, τις συνθήκες που τον γέννησαν, την εξέλιξη και τις συνέπειές του. Πολλές από τις πληγές και τα συλλογικά τραύματά μας είναι συνυφασμένα με το βάρος του εμφυλιακού παρελθόντος. Χωρίς τον Εμφύλιο, κανείς, νομίζουμε, δεν αμφιβάλλει ότι η χώρα θα είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της πολιτικής αντιπαράθεσης της εποχής εκείνης πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει αυτός ο πολυχρησιμοποιημένος όρος, όρος πολιτικά φορτισμένος και ίσως, ως εκ τούτου επιστημονικά συγκεχυμένος. Αντίθετα από ό,τι ίσως νομίζουμε, ακόμη και σε διεθνές επίπεδο δεν υπάρχει πάντοτε συμφωνία για την αναγνώριση μιας σύγκρουσης ως εμφύλιου πολέμου. 29

5 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ Σε πολιτικό επίπεδο οι εμπλεκόμενοι αρνούνται συνήθως τον όρο εμφύλιος, τουλάχιστον όσο διαρκεί αλλά και μετά τον τερματισμό του. Οι κυβερνήσεις, από την πλευρά τους, τον αποφεύγουν καθώς πιστεύουν ότι υιοθετώντας τον νομιμοποιούν, έστω και ακούσια, τους εξεγερμένους αντιπάλους τους. Στην προσπάθειά τους μάλιστα να τους αποκλείσουν, να τους περιθωριοποιήσουν και να τους θέσουν όχι μόνο εκτός νόμου αλλά και εκτός ηθικού πλαισίου, χρησιμοποιούν πλήθος απαξιωτικών χαρακτηρισμών: παλιότερα τους αποκαλούσαν «προδότες», «ληστές» ή «συμμορίτες» και πιο πρόσφατα «τρομοκράτες», συχνά με τον επιθετικό προσδιορισμό «ξενοκίνητοι». Αντίστοιχα, ονομάζουν τον πόλεμο «συμμοριτοπόλεμο» ή «αντιτρομοκρατική» επιχείρηση και γενικά προτιμούν να αποφεύγουν εξίσου τον όρο «εμφύλιος» όσο και «πόλεμος». Οι Βρετανοί, για παράδειγμα, αποκαλούσαν την εξέγερση του ΙRA στη Βόρεια Ιρλανδία «φασαρίες» (Troubles). Οι εξεγερμένοι, από την άλλη, επιδιώκουν συχνά την υιοθέτηση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» καθώς δυνητικά τους αναγνωρίζονται η κατάσταση και τα πλεονεκτήματα του εμπολέμου, αν και αρκετές φορές φαίνεται να θεωρούν πως λόγω της ουδέτερης χροιάς η χρήση του πιθανόν να υπονομεύει τις αρχές και τους σκοπούς του αγώνα τους. Για παράδειγμα, οι εξεγερμένοι Νότιοι στον αμερικανικό εμφύλιο ή οι Κροάτες και Σλοβένοι στον πρόσφατο γιουγκοσλαβικό εμφύλιο επέμεναν να αποκαλούν τη σύγκρουση «αγώνα ανεξαρτησίας» και «ελευθερίας» προκειμένου να επισημάνουν τον εθνικό χαρακτήρα της ένοπλης εξέγερσης ενάντια στην επίσημη κρατική δομή. Ειδικότερα στους αποσχιστικούς εμφύλιους πολέμους, οι εξεγερμένοι προτιμούν τον όρο «εθνικοαπελευθερωτικός 30

6 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; αγώνας», ενώ οι κυβερνώντες επιμένουν πως έχουν να κάνουν με ξενοκίνητα στοιχεία, ληστές ή τρομοκράτες. Σε γενικές γραμμές, τον όρο «εμφύλιος» διεκδικούν πολλές και διαφορετικές κατηγορίες εμπλεκόμενων σε μια τέτοιου είδους σύγκρουση: άλλοτε οι ηττημένοι (π.χ. οι Δημοκρατικοί μετά το τέλος του ισπανικού εμφυλίου το 1939 ή οι φινλανδοί κομμουνιστές το 1919) και άλλοτε οι κυβερνώντες νικητές ενός αποσχιστικού εμφυλίου που επιδιώκουν το ξεπέρασμα του τραύματος (π.χ. οι Βόρειοι στις ΗΠΑ το 1865). Οι ηττημένοι εκτιμούν πως με τον χαρακτηρισμό της αντιπαράθεσης ως «εμφυλίου» νομιμοποιείται η θέση τους στη μετεμφυλιακή κατάσταση πραγμάτων και αποδίδεται πιο αντικειμενικά η φυσιογνωμία της σύγκρουσης, ενώ οι νικητές που υπερασπίστηκαν την κρατική ενότητα στις αποσχιστικές συγκρούσεις με τον όρο «εμφύλιος» επιχειρούν να δείξουν πως αυτό που συνέβη ήταν μια προσωρινή διάρρηξη της ενότητας του έθνους ή μια απειλή εναντίον της κρατικής οντότητας και όχι ένας πόλεμος διαφορετικών εθνοτήτων στο πλαίσιο του ίδιου κράτους. Αυτό το τελευταίο θα σήμαινε πως αργά ή γρήγορα ένας νέος γύρος συγκρούσεων θα ήταν πολύ πιθανός. Με άλλα λόγια, αντιλαμβανόμαστε εύκολα πως αυτό το παιχνίδι των λέξεων και της αντιπαράθεσης για την ονοματολογία σχετίζεται άμεσα με τις ίδιες τις πολεμικές επιχειρήσεις είτε αποτελεί μεταπολεμική τους συνέχεια και επομένως κεντρικό πολιτικό διακύβευμα της ίδιας της σύγκρουσης. Η ελληνική περίπτωση δεν ξεφεύγει από αυτό τον κανόνα και, επομένως, η άρνηση υιοθέτησης του όρου «εμφύλιος πόλεμος» από τους εμπλεκόμενους δεν αποτελεί ελληνική ιδιαι 31

7 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ τερότητα. Η «αστική» παράταξη, δηλαδή τα κόμματα της Δεξιάς και του Κέντρου, χαρακτήρισαν τις συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις του κράτους και τις ένοπλες ομάδες του Κομμουνιστικού Κόμματος που αυτοχαρακτηρίστηκαν ως «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας» «ένοπλη ανταρσία του ΚΚΕ» και «συμμοριτοπόλεμο». Με τον τρόπο αυτό η κυβέρνηση της χώρας απέρριπτε την αναγνώριση στον αντίπαλό της του νομικού καθεστώτος του εμπολέμου και την ανάλογη προστασία που απορρέει από αυτό. Πάντως, αρχικά (τουλάχιστον ως το 1956), ούτε από την πλευρά του ΚΚΕ παρουσιάστηκε ως εμφύλιος πόλεμος, αλλά ως ένας αγώνας που είχε στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας από την «ντόπια φασιστική κλίκα και τ αφεντικά της τους αμερικανο-άγγλους καταχτητές», ως «συνέχεια του 1821, με ανώτερη όμως συνείδηση και οργάνωση και με πιο στενούς δεσμούς με τον λαό», ως «δεύτερη αντίσταση», και «λαϊκή επανάσταση των ετών ». Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα χρόνια ώστε οι ελληνικές κυβερνήσεις να υιοθετήσουν επισήμως τον όρο εμφύλιος πόλεμος. Αναμφίβολα σημαντικό σταθμό σε αυτή τη διαδρομή αποτέλεσε η νομιμοποίηση του ΚΚΕ το 1974 και η αλλαγή του πολιτικού κλίματος αλλά και της ποιότητας της πολιτικής αντιπαράθεσης. Τομή επίσης αποδείχτηκε η αναγνώριση αργότερα, το 1982, της εαμικής αντίστασης ως εθνικής. Eντέλει, η νομική κατοχύρωση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» με την ψήφιση από την ελληνική βουλή της άρσης των συνεπειών του δεν έγινε παρά το 1989, δηλαδή σαράντα χρόνια μετά το τέλος του. Περνώντας από την πολιτική στο πεδίο της επιστημονικής έρευνας, διαπιστώνουμε ότι τόσο στην ιστοριογραφία όσο και στην πολιτική επιστήμη και κοινωνιολογία, που αποτελούν τις 32

8 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; επιστήμες που κατά κόρον έχουν ασχοληθεί με τους εμφύλιους πολέμους, συναντάει κανείς κυριολεκτικά δεκάδες ορισμούς. Στη μεγάλη τους πλειονότητα συμφωνούν ότι πρόκειται για ένοπλη σύγκρουση μεταξύ αντιμαχόμενων παρατάξεων που δρουν μέσα στο πλαίσιο των συνόρων μιας αναγνωρισμένης κρατικής οντότητας. Υπάρχει έτσι ένας σαφής κοινός παρονομαστής στους περισσότερους ορισμούς: εμφύλιος είναι ο μη διακρατικός ή ο ενδοκρατικός πόλεμος, ο πόλεμος δηλαδή στον οποίο δεν συγκρούονται δύο κράτη, αλλά δύο (και κάποιες φορές παραπάνω) παρατάξεις που τις ακολουθούν και τις υποστηρίζουν πολίτες του ίδιου κράτους. Ας σημειωθεί ότι η αναγνώριση μιας σύγκρουσης ως εμφύλιας δεν επηρεάζεται από την εμπλοκή ή μη ξένων δυνάμεων ή από το στάτους των εμπολέμων. Αρκεί τα μέλη τους να είναι πολίτες του ίδιου κράτους. Η αντίληψη αυτή, που έχει τις ρίζες της τόσο στον Θουκυδίδη (και την περιγραφή του της στάσης της Κέρκυρας στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου) όσο και στον Ιούλιο Καίσαρα (και το βιβλίο του Commentarii de Bello Civili), έχει επικρατήσει στη διεθνή βιβλιογραφία και αποτελεί το θεμέλιο για εκατοντάδες μελέτες αλλά και για τη δημιουργία μεγάλων στατιστικών βάσεων δεδομένων που χρησιμοποιούνται στη συστηματική μελέτη των εμφυλίων, με πιο γνωστή τη βάση δεδομένων του Πανεπιστημίου της Ουψάλας στη Σουηδία (Uppsala Conflict Data Program ή UCDP). Συμπερασματικά, η επιστημονική ακρίβεια θα επέβαλλε να μιλάμε για «εσωτερικούς» ή «ενδοκρατικούς πολέμους», αλλά κυριάρχησε ο όρος «εμφύλιος», λόγω της διαδεδομένης χρήσης του στο καθημερινό λεξιλόγιο. Αντίθετα από τους διακρατικούς πολέμους, οι εμφύλιοι 33

9 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ έχουν ως βασικό διακύβευμα την ίδια την κρατική κυριαρχία, δηλαδή το νόμιμο κρατικό μονοπώλιο της βίας στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης επικράτειας, η οποία τότε αμφισβητείται στην πράξη. Με άλλα λόγια, το να είναι κάποιος πολίτης ενός κράτους δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι αφοσιωμένος στην οντότητα αυτή ούτε και ότι επιθυμεί οπωσδήποτε τη διατήρηση της ακεραιότητάς της. Μεγάλος αριθμός εμφυλίων (πάνω από τους μισούς σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς) είναι «εθνοτικοί» ή «αποσχιστικοί» πόλεμοι που αποσκοπούν στη σύσταση νέου κράτους. Τέτοιοι πόλεμοι ήταν, για παράδειγμα, ο αμερικανικός εμφύλιος ( ) και ο εμφύλιος στη Βοσνία ( ). Όπως είναι γνωστό, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος δεν ήταν αποσχιστικός-εθνοτικός πόλεμος, αν και θα μπορούσε να έχει αποσχιστικές συνέπειες για τη χώρα, όπως συνέβη και με άλλους εμφυλίους του Ψυχρού Πολέμου (π.χ. Κορέα). Ανήκει στην κατηγορία των εμφυλίων που στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως «ιδεολογικοί», «επαναστατικοί», «πόλεμοι για τον έλεγχο του κράτους» ή «εμφύλιοι πόλεμοι παρτιζάνων» (Derrienic 2001). Οι πόλεμοι αυτοί, που από πολλούς θεωρούνται ως οι μόνοι πραγματικοί εμφύλιοι πόλεμοι γιατί είναι «αδελφοκτόνοι», χαρακτηρίζονται συχνά από εθελοντική συμμετοχή με συγκολλητική ουσία κάποια ιδεολογία ή την επιθυμία κατάκτησης της εξουσίας από ένα πολιτικό κόμμα ή κάποιο κίνημα. Σε έναν εμφύλιο η κοινωνία πολώνεται γύρω από μία κυρίαρχη σύγκρουση, η οποία αναγκάζει τους πάντες να πάρουν θέση, με αποτέλεσμα οι ουδέτεροι να πιέζονται (και να καταπιέζονται) και από τις δύο πλευρές προκειμένου να επιλέξουν στρατόπεδο. 34

10 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; Στη σύγχρονη εποχή, η ανάδυση του κομμουνισμού ως πολιτικής ιδεολογίας και διεθνούς κινήματος και η επικράτησή του στην ΕΣΣΔ συνέβαλαν στο ξέσπασμα πολλών τέτοιων εμφυλίων. Στην Ευρώπη, πέραν του ρωσικού και του ελληνικού εμφυλίου, η Φινλανδία ( ), η Ουγγαρία και η Βαυαρία των σοβιέτ (1919) γνώρισαν ανάλογες φάσεις κομμουνιστικών εξεγέρσεων και εμφύλιων πολέμων, ενώ ανάλογες περιπτώσεις συναντάμε στην Ασία (π.χ. κινεζικός εμφύλιος, ), τη Λατινική Αμερική (εμφύλιος του Ελ Σαλβαδόρ, ) και την Αφρική (αιθιοπικός εμφύλιος ). Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι κυριότεροι ιδεολογικοί εμφύλιοι εμπνέονται από τη σαλαφιστική/τζιχαντιστική ιδεολογία των ακραίων Μουσουλμάνων, όπως στις μέρες μας στη Συρία και το Ιράκ. Οι εμφύλιοι αυτοί συγγενεύουν ή και ταυτίζονται με τον όρο επανάσταση. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Charles Tilly (1978), η επανάσταση αποτελεί μια δυναμική απόπειρα κατάληψης της εξουσίας κατά την οποία τουλάχιστον δύο ανταγωνιστικοί συνασπισμοί μέσα στο ίδιο κράτος διεκδικούν αποφασιστικά τον έλεγχο της εξουσίας με μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού να συντάσσεται με τη μία ή την άλλη πλευρά. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, πολλές επαναστάσεις μπορεί να θεωρηθούν υποκατηγορία εμφύλιων πολέμων, καθώς η βασική διαφορά ανάμεσα στην επανάσταση και τον εμφύλιο βρίσκεται στο ότι οι επαναστάσεις δεν επιδιώκουν απόσχιση εδαφών όπως πολλοί εμφύλιοι, αλλά μόνο τον έλεγχο της κεντρικής πολιτικής εξουσίας. Έτσι, για παράδειγμα, ο αμερικανικός εμφύλιος δεν είναι επανάσταση, ενώ η κουβανέζικη επανάσταση ( ) είναι εμφύλιος πόλεμος. Ορισμένοι συγγρα 35

11 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ φείς στελέχη του ΚΚΕ (Βλαντάς 1977, Χατζής 1983) δεν έχουν άδικο που χρησιμοποιούν τον όρο επανάσταση, εφόσον ακριβώς αναφέρονται σε μια προσπάθεια του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία και να μετασχηματίσει το κοινωνικοπολιτικό μοντέλο της χώρας. Εκτός από τον ενδοκρατικό χαρακτήρα της, για να χαρακτηριστεί μια ένοπλη αντιπαράθεση εμφύλιος πρέπει η μορφή της σύγκρουσης να συνιστά περίπτωση πολέμου. Αυτό κατ αρχάς σημαίνει ότι στους εμφυλίους αναπτύσσονται οπλισμένα αντίπαλα στρατόπεδα και η αναμέτρηση μεταξύ τους παίρνει διάφορες μορφές, ανάλογα με τον τύπο οργάνωσης των εμπολέμων (Kalyvas και Balcells 2010). Έτσι, μια επανάσταση μπορεί να μην πάρει διαστάσεις εμφυλίου αν καταλήξει σε πετυχημένη εξέγερση ή πραξικόπημα (για παράδειγμα, η ιρανική επανάσταση του 1979, η ρωσική «Οκτωβριανή» επανάσταση του 1917). Ακόμα και αυτές πάντως συχνά μετεξελίσσονται αργότερα σε εμφύλιο πόλεμο. Η πρώτη μορφή (και κινηματογραφικά πλέον δημοφιλής) εμφύλιου πολέμου είναι οι συμβατικοί εμφύλιοι, η αντιπαράθεση δηλαδή μεταξύ οργανωμένων στρατών (αμερικανικός εμφύλιος , ισπανικός εμφύλιος , γιουγκοσλαβικός εμφύλιος ). Ακόμα και όταν οι στρατοί δεν είναι αυστηρά οργανωμένοι, οι συμβατικοί εμφύλιοι διεξάγονται σε μέτωπα και χρησιμοποιούνται τακτικές και στρατηγικές παρόμοιες με εκείνες των διακρατικών πολέμων, όπως π.χ. οι πολιορκίες πόλεων. Αυτός ο τύπος σύγκρουσης εμφανίζεται όταν οι δύο δυνάμεις είναι πάνω κάτω ισοδύναμες, είτε δηλαδή ο στρατός χωριστεί σχεδόν στη μέση είτε μια εξω 36

12 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; τερική δύναμη τροφοδοτεί με χρήματα, όπλα και οργάνωση τους εξεγερμένους. Οι εξεγερμένοι ελέγχουν έτσι μια σημαντική σε εύρος κατοικημένη περιοχή και έχουν τη δυνατότητα και το συμφέρον να την κρατήσουν με συμβατικούς τρόπους (για παράδειγμα, επιβολή φορολογίας, υποχρεωτική στρατολόγηση, εφαρμογή στρατιωτικού νόμου, ασφάλεια του πληθυσμού, έλεγχο της τροφοδοσίας, νοσοκομειακή περίθαλψη των στρατιωτών κλπ.). Πίσω από τις γραμμές του πολέμου, υπάρχει ο άμαχος πληθυσμός και μια οικονομία που συνεχίζει να λειτουργεί. Οι εξεγερμένοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να προστατέψουν την περιοχή αυτή, καθώς είναι ζωτικής σημασίας για αυτούς. Ο δεύτερος τύπος εμφυλίων που εμφανίζεται και συνιστά από τις πιο συχνές περιπτώσεις είναι η αντιπαράθεση οργανωμένου στρατού με δυνάμεις ανταρτών (Κούβα , Αφγανιστάν , Αλγερία 1991 μέχρι σήμερα, κλπ.) που συχνά περιγράφεται ως ανταρτοπόλεμος. Η μορφή αυτή της σύγκρουσης υποδηλώνει πως η μία από τις δύο εμπόλεμες παρατάξεις είναι ασθενέστερη σε στρατιωτική ισχύ και είτε δεν μπορεί να θέσει υπό τον έλεγχό της αστικές περιοχές είτε ο έλεγχος που ασκεί, κυρίως σε απομονωμένες και δύσβατες περιοχές (ορεινές περιοχές, ζούγκλες κλπ.), δεν είναι σταθερός. Το αντάρτικο στηρίζει τη δύναμή του στην ικανότητά του να αιφνιδιάζει, να πλήττει επιλεγμένους στόχους και να αποφεύγει να πολεμήσει όταν κινδυνεύει να εξοντωθεί. Η τακτική του αντάρτικου πολέμου, γνωστού αρχικά ως «μικρός πόλεμος» (guerrilla), έγινε διάσημη διεθνώς στις αρχές του 19ου αιώνα στην Ιβηρική χερσόνησο κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους, όταν άτακτες ομάδες ενόπλων εξορμούσαν εναντίον του στρα 37

13 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ τού του Ναπολέοντα. Οι ομάδες αυτές αποτελούσαν διαρκή πονοκέφαλο για τον πολύ ισχυρότερο στρατό των αντιπάλων τους. Η δράση τους μάλιστα περιγράφηκε από έναν αξιωματικό του γαλλικού στρατού ως εξής: «Όποτε φτάναμε, εξαφανίζονταν. Όποτε φεύγαμε, έρχονταν. Ήταν παντού και πουθενά. Δεν είχαν κάποια συγκεκριμένη βάση στην οποία μπορούσαμε να επιτεθούμε». Στη θεωρία του κινέζου κομμουνιστή ηγέτη Μάο Τσε Τουνγκ, ο ανταρτοπόλεμος αποτελεί ένα πρώτο στάδιο, αφού όταν ο ανταρτικός στρατός αισθανθεί σίγουρος για τις δυνάμεις του προχωράει οργανωτικά στον συμβατικό πόλεμο. Ο ανταρτοπόλεμος έχει δύο βασικά μειονεκτήματα. Κατ αρχάς δεν εξασφαλίζει τον άμαχο πληθυσμό: αν, για παράδειγμα, οι Νότιοι στον αμερικανικό εμφύλιο επέλεγαν το αντάρτικο, πιθανόν να μην είχαν χάσει το 1865, αλλά από την άλλη θα είχαν ήδη από το 1861 τεθεί οι βάσεις της κυριαρχίας των Βορείων και οι πληθυσμοί των Νοτίων θα βρίσκονταν μονίμως στο έλεος της κεντρικής εξουσίας. Το δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι ο ανταρτικός στρατός χάνει μεν δυσκολότερα, αλλά κερδίζει και δυσκολότερα. Η συνηθισμένη στρατηγική των ανταρτών είναι ο μακρύς και εξαντλητικός πόλεμος ώστε ο ισχυρότερος να αποδυναμωθεί και είτε να εγκαταλείψει την προσπάθεια (π.χ. Βιετνάμ, Αφγανιστάν) είτε να προβεί σε συμβιβασμό. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις όπου οι αντάρτες κερδίζουν σχετικά γρήγορα. Αυτό συμβαίνει όταν η κυβέρνηση είναι πολύ αδύναμη και εξαντλημένη ενώ από την άλλη η διεθνής και τοπική συγκυρία ευνοεί τους αντάρτες (π.χ. Κούβα). Ο τρίτος τύπος αντιπαράθεσης εμπλέκει ουσιαστικά ανταρτικές ομάδες που συγκρούονται μεταξύ τους (Μακεδονικός 38

14 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; αγώνας , Λίβανος , Βοσνία , Σομαλία ). Ο βασικός λόγος για αυτού του είδους τον πόλεμο είναι η απουσία ισχυρού στρατού, εξαιτίας της αδυναμίας ή και της κατάρρευσης του κράτους. Οι πόλεμοι αυτοί περιγράφονται συχνά ως περιπτώσεις «αναρχίας» και εμφανίζονται κατά κόρον σε κράτη που αποκαλούνται «αποτυχημένα κράτη» (failed states). Οι μορφές στρατιωτικής οργάνωσης και οι στρατηγικές που παρατηρούμε σε έναν εμφύλιο εξαρτώνται επομένως από πολλούς παράγοντες. Ο πιο σημαντικός είναι η ισχύς ή η αδυναμία των κρατικών θεσμών σε σχέση με τους εξεγερμένους. Όπου το μονοπώλιο της ισχύος των όπλων αμφισβητείται αλλά δεν καταστρέφεται, ο πόλεμος παίρνει τη μορφή αγώνα ανάμεσα σε έναν στρατό και ένα αντάρτικο. Εκεί όπου το κράτος είναι αρκετά ισχυρό αλλά αμφισβητείται και αντιπαλεύεται από μια ομάδα ικανή να δημιουργήσει και αυτή κρατικές δομές, ο πόλεμος παίρνει τη μορφή αντιπαράθεσης δύο συμβατικών στρατών. Από την άλλη, εκεί όπου το κράτος και ο στρατός είναι ασθενικά, παρατηρούμε τη δημιουργία παραστρατιωτικών ομάδων που πολεμούν μεταξύ τους. Πέρα από την οργάνωση των εμπολέμων, για να θεωρηθεί εμφύλιος και όχι στάση, τοπική εξέγερση, πραξικόπημα, ταραχές ή γενοκτονία όλα συγγενείς όροι, η σύγκρουση πρέπει να διαρκέσει κάποιο χρονικό διάστημα (ένα βίαιο επεισόδιο μερικών ωρών ή έστω λίγων ημερών δεν είναι εμφύλιος πόλεμος), να καλύψει σημαντικό τμήμα της επικράτειας (μία ένοπλη σύγκρουση σε μια πόλη δεν είναι εμφύλιος), να ξεπεράσει ένα συγκεκριμένο όριο βίας (συνήθως χρησιμοποιείται το όριο 39

15 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ των χιλίων νεκρών ανά έτος) και τα θύματα να είναι και από τις δυο πλευρές. Μια σύγκρουση, για παράδειγμα, οπαδών πολιτικών κομμάτων στους δρόμους, φυλετικών πολιτοφυλακών, ή μια τρομοκρατική ενέργεια είναι φαινόμενα πολιτικής βίας που δεν πληρούν τα παραπάνω κριτήρια και επομένως δεν συνιστούν περιπτώσεις εμφύλιου πολέμου. Μπορούν όμως να αποτελέσουν τον προθάλαμο ενός διακρατικού πολέμου. Το ότι ένας πόλεμος χαρακτηρίζεται εμφύλιος δεν σημαίνει ότι δεν συμμετέχουν, έμμεσα ή άμεσα, ξένες δυνάμεις. Το αντίθετο: δύσκολα συναντάει κανείς εμφύλιο δίχως ξένες παρεμβάσεις. Στον ισπανικό εμφύλιο ( ) οι αντιμαχόμενοι υποστηρίχτηκαν οι μεν Δημοκρατικοί από τις Διεθνείς ταξιαρχίες και την ΕΣΣΔ, ενώ ο Φράνκο από την Ιταλία και τη Γερμανία. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι δύο υπερδυνάμεις, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, είχαν έντονη και άμεση ανάμειξη σε δεκάδες εμφυλίους ανά τον πλανήτη. Σε πολλούς από τους πρόσφατους εμφυλίους και όχι μόνο στην αφρικανική ήπειρο, ο ρόλος των γειτονικών χωρών στο ξέσπασμα και τη διατήρησή τους έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας (Collier και Sambanis 2005: 322). Ακόμα και στον αμερικανικό εμφύλιο, που σε γενικές γραμμές θεωρείται ένας από τους λιγότερο διεθνοποιημένους πολέμους, μπορεί να παρατηρήσει κανείς την εμπλοκή ξένων δυνάμεων. Ως εμφύλιοι στη διεθνή βιβλιογραφία χαρακτηρίζονται και πολλοί πόλεμοι που ξεσπούν σε καθεστώς ξένης κατοχής. Για παράδειγμα, ο πόλεμος στο Ιράκ μετά την αμερικανική εισβολή του 2003 θεωρείται εμφύλιος, καθώς συγκρούστηκαν αντιμαχόμενες πολιτικές και θρησκευτικές παρατάξεις Ιρακινών. Ορισμένοι συγγραφείς στην Ελλάδα υποστηρίζουν ότι μέσα 40

16 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; στο πλαίσιο μιας κατοχής δεν μπορεί να υπάρξει εμφύλιος πόλεμος, λόγω της απώλειας εθνικής κυριαρχίας στα υπό κατοχή κράτη. Η άποψη αυτή δεν είναι ορθή, καθώς η ουσία δεν βρίσκεται στις νομικές όψεις του γεγονότος, για δύο λόγους. Πρώτον, τα κατοχικά κράτη κληρονομούν τις κρατικές δομές που προϋπήρχαν και επιχειρούν να επιβάλουν την κυριαρχία τους στην πράξη. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, για παράδειγμα, στην Ελλάδα όλες οι κρατικές υπηρεσίες, τα υπουργεία, οι δημοτικές αρχές κλπ. αποτελούνταν από Έλληνες. Στον βαθμό λοιπόν που αυτή η κυριαρχία αμφισβητείται με τα όπλα, έχουμε μια ενδοκρατική σύγκρουση, δηλαδή εμφύλιο πόλεμο. Δεύτερον, τα κατοχικά κράτη, καθώς συχνά διαθέτουν μια όχι ευκαταφρόνητη κοινωνική βάση και εκφράζουν υπαρκτές πολιτικές διαφορές στο εσωτερικό τους, έχουν τη δυνατότητα να κινητοποιήσουν σημαντικό αριθμό πολιτών σε ένοπλους σχηματισμούς, πράγμα που οδηγεί σε αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα σε πολίτες της ίδιας χώρας βασικό συστατικό στοιχείο της εμφύλιας σύγκρουσης. Το ότι οι πολίτες που για τον ένα ή τον άλλο λόγο συντάσσονται με τις κατοχικές αρχές μπορούν να χαρακτηριστούν προδότες δεν αλλάζει την ουσία της σύγκρουσης. Άλλωστε, όπως είδαμε, τον χαρακτηρισμό των αντιπάλων ως προδοτών της πατρίδας τον συναντάμε σε όλους τους εμφυλίους. Συμπερασματικά, ο εμφύλιος πόλεμος είναι μια ενδοκρατική ένοπλη σύγκρουση με σχετικά μεγάλη ένταση και διάρκεια που προϋποθέτει τη συμμετοχή ενός σημαντικού αριθμού στρατιωτικά οργανωμένων ανθρώπων στην κάθε πλευρά. Παρά τον κατά βάση εσωτερικό χαρακτήρα του, σε κάθε εμφύλιο πόλεμο 41

17 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ εμπλέκονται, περισσότερο ή λιγότερο έντονα, διεθνείς παράγοντες που προσπαθούν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης, καθιστώντας έτσι τα όρια ανάμεσα στις εσωτερικές και εξωτερικές διαμάχες δυσδιάκριτα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΈΣ ΚΑΤΕΥΘΎΝΣΕΙΣ Η βιβλιογραφία για τους εμφύλιους πολέμους σε διεθνές επίπεδο είναι πολύ πλούσια και ιδιαίτερα αναπτυγμένη τα τελευταία χρόνια. Για τον ορισμό του εμφύλιου πολέμου και τις απόπειρες προσδιορισμού των παραγόντων που σχετίζονται με τον όρο, ενδεικτικά: Jean Pierre Derrienic, Les guerres civiles, Παρίσι: Presses de Sciences Po, 2001, James D. Fearon και David D. Laitin, «Ethnicity, Insurgency and Civil War», American Political Science Review, 97(1) (2003): 75-90, Nicholas Sambanis, «What is Civil War? Conceptual and Empirical Complexities of an Operational Definition», The Journal of Conflict Resolution, 48 (2004): , Paul Collier και Nicholas Sambanis (επιμ.), Understanding Civil Wars, The World Bank, 2005, Stathis Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, Νέα Υόρκη: Cambridge University Press, 2006, Stathis Kalyvas «Civil Wars», στο Carles Boix και Susan Stokes (επιμ.), Handbook of Political Science, Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 2007, σ Για τον όρο εξέγερση και επανάσταση: Charles Tilly, From Mobilization to Revolution, Νέα Υόρκη: McGrow-Hill, Για τη σχέση ανάμεσα στο διεθνές σύστημα και την τεχνολογία των εμφύλιων πολέμων: Stathis Kalyvas και Laia Balcells, «International System and Technologies of Rebellion: How the End of the Cold War Shaped Internal Conflict», American Political Science Review, 104(3) (2010): Η βιβλιογραφία για τη σχέση ανάμεσα στην αντίσταση και τους εμφυλίους 42

18 ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; είναι και αυτή ιδιαίτερα μεγάλη. Μερικά από τα σημαντικότερα έργα ανά χώρα είναι: για την Κίνα, Chalmers A. Johnson, Peasant Nationalism and Communist Power: The Emergence of Revolutionary China, , Στάνφορντ: Stanford University Press, 1962 για τη Γιουγκοσλαβία, Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, : Occupation and Collaboration, Στάνφορντ: Stanford University Press, 2001 για την Ιταλία, Renzo De Felice, Rosso e Nero, Μιλάνο: Baldini & Castoldi, 1995, και ιδιαίτερα Claudio Pavone, Una guerra civile: saggio storico sulla moralità nella Resistenza, Τορίνο: Bollati, 1991 για τη Γαλλία, Robert O. Paxton, Vichy France: Old Guard and New Order, , Νέα Υόρκη: Knopf, 1972, και Henry Rousso, Le syndrome de Vichy: de 1944 à nos jours, Παρίσι: Le Seuil, Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στο κλασικό γαλλικό ντοκιμαντέρ Le Chagrin et la pitié (1969) του Marcel Ophüls, που συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό στην αμφισβήτηση του μύθου της ενιαίας και καθολικής αντίστασης των Γάλλων ενάντια στους Γερμανούς. Σε ό,τι αφορά τον ελληνικό Εμφύλιο και τη χρήση διαφορετικών όρων με πολιτικό περιεχόμενο, από την πλευρά των νικητών: Δημήτρης Ζαφειρόπουλος, Ο αντισυμμοριακός αγών , Αθήνα: Μαυρίδης, 1956, Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, «Φωτιά και τσεκούρι!»: Ελλάς, και τα προηγηθέντα, Αθήνα: Εστία, 2010 [1974]. Από την πλευρά των ηττημένων: Δημήτρης Βλαντάς, Η προδομένη επανάσταση , Αθήνα 1977, και Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε: Εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας , Αθήνα: Δωρικός, Για μια πρωτότυπη προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης της πλούσιας παράδοσης των ενδοκρατικών πολέμων οι οποίοι χαρακτήρισαν τη χώρα μας: Βασίλης Κ. Γούναρης, Στάθης Ν. Καλύβας και Ιωάννης Δ. Στεφανίδης (επιμ.), Ανορθόδοξοι πόλεμοι: Μακεδονία, Εμφύλιος, Κύπρος, Αθήνα: Πατάκης,

19

20 2 Ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου εμφύλιος πόλεμος; Απρίλιος 1943: οι ταγματάρχες Πόρτης και Μάντζιος, ο υπολοχαγός Μπουλογιάννης, ο ανθυπασπιστής Αγγελόπουλος και ο πολίτης Αθανάσιος Γίτσος εκτελούνται στη Βουχωρίνα του Βοΐου Κοζάνης. Σεπτέμβριος 1943: ο υπολοχαγός Δροσόπουλος, ο ανθυπολοχαγός Νηγιάννης και ο ανθυπασπιστής Σκαρτσίλας εκτελούνται στο χωριό Μελίσσια Αιγιαλείας. Μάρτιος 1944: επίθεση εναντίον του χωριού Άγιος Πέτρος στο Κιλκίς καταλήγει σε 75 θύματα και στην πυρπόληση 150 σπιτιών. Ιούνιος 1944: εκατοντάδες χωρικοί συλλαμβάνονται στα Τζουμέρκα της Άρτας και οδηγούνται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Μυρόφυλλο Τρικάλων. Ιούνιος 1944: έπειτα από μάχη, το Βαλτέτσι Αρκαδίας πυρπολείται και λεηλατείται, ενώ συλλαμβάνονται 140 χωρικοί ως όμηροι, από τους οποίους εκτελούνται αργότερα οι 48. Στα παραδείγματα αυτά, και σε δεκάδες άλλα ανάλογα, οι θύτες ανήκαν στον ΕΛΑΣ, ενώ τα θύματα ήταν μέλη άλλοτε άλλων αντιστασιακών οργανώσεων και άλλοτε αντίπαλων ένοπλων ομάδων που εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς. Το ίδιο, 45

21 ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ εννοείται, ίσχυε και αντίστροφα. Το κοινό στοιχείο σε όλες τις περιπτώσεις είναι ότι στη διάρκεια της Κατοχής Έλληνες στράφηκαν εναντίον Ελλήνων. Όλα αυτά συνιστούν, με άλλα λόγια, γεγονότα ενός εμφύλιου πολέμου που ξέσπασε κατά την Κατοχή. Αν μάλιστα εξετάσει κανείς την περίοδο συνολικά, θα διαπιστώσει ότι οι μεγαλύτερες και πιο πολύνεκρες μάχες (Αθήνα, Μελιγαλάς, Κιλκίς) ξεσπούν αμέσως μετά την Απελευθέρωση και αφορούν αποκλειστικά Έλληνες. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε με κανονικό εμφύλιο. Οι συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων στη διάρκεια της Κατοχής αποτελούν σχετικά άγνωστο κεφάλαιο της ιστορίας για τους περισσότερους πολίτες αυτής της χώρας. Το γεγονός ότι συνέβησαν την εποχή εκείνη παραμένει είτε περίεργο είτε δυσεξήγητο. Είναι αλήθεια ότι ένας εμφύλιος εν μέσω ξένης κατοχής δεν μπορεί να κατανοηθεί εύκολα υπό το κυρίαρχο πρίσμα ερμηνείας που αντιλαμβάνεται την Κατοχή πρωτίστως ως περίοδο ξένου ζυγού και αντίστασης, ως σύγκρουση δηλαδή από τη μία γερμανών, ιταλών και βούλγαρων εισβολέων και σύσσωμου του ελληνικού λαού από την άλλη. Μια εύκολη και γρήγορη απάντηση είναι να πιστέψουμε ότι η αντίσταση στράφηκε αποκλειστικά ενάντια στους συνεργάτες των αρχών κατοχής και τα θύματα ήταν στο σύνολό τους προδότες. Κάτι τέτοιο όμως ούτε ορθό είναι (αφού οι συγκρούσεις αφορούσαν συχνά αντιπαραθέσεις μεταξύ αντιστασιακών οργανώσεων), ούτε μας βοηθάει να κατανοήσουμε τι συνέβη (χαρακτηρίζοντας τους χιλιάδες ανθρώπους που πήραν όπλα από τους Γερμανούς προδότες μπορεί να ικανοποιεί ένα περί δικαίου αίσθημα και να εντάσσεται σε μια ηθική ανάγνωση της 46

22 ΉΤΑΝ ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΎΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΌΔΟΥ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; ιστορίας, αλλά καθόλου δεν απαντάει στο πώς και το γιατί και μάλλον συσκοτίζει παρά βοηθάει την κατανόηση). Πράγματι, ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ελληνικής συζήτησης για τη δεκαετία του 40 είναι η δυσκολία προσδιορισμού του χαρακτήρα και των χρονικών ορίων του εμφύλιου πολέμου. Στη μετεμφυλιακή Ελλάδα ήταν συνηθισμένο να γίνεται αναφορά σε τρεις «γύρους», που δεν προσδιορίζονταν συνήθως ως «εμφύλιος πόλεμος» αλλά ως «κομμουνιστική ανταρσία», δηλαδή απόπειρα του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία. Ο κάθε γύρος αναφερόταν σε μία συγκεκριμένη περίοδο: ο πρώτος, Δεκέμβριος 1944-Ιανουάριος 1945 ο δεύτερος (τα «Δεκεμβριανά»), ο τρίτος. Το κοινό στοιχείο αυτών των τριών περιόδων ήταν η πεποίθηση πως είχαν επιχειρηθεί με ευθύνη και πρωτοβουλία του ΚΚΕ, λόγω της αχαλίνωτης δίψας του για την εξουσία (λες και η κατάκτηση της εξουσίας ήταν κάτι που το ΚΚΕ δεν έπρεπε να επιδιώκει). Την ίδια ακριβώς περίοδο στην επίσημη κρατική και δημόσια μνήμη κυριάρχησε ο όρος «συμμοριτοπόλεμος», που περιέγραφε υπό ένα εμφανώς πολεμικό και προπαγανδιστικό πρίσμα τη σύγκρουση ανάμεσα στον Ελληνικό Στρατό (ΕΣ) και τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) το διάστημα Για πάρα πολλά χρόνια το να αποκαλέσει κανείς τις συγκρούσεις αυτές «εμφύλιο πόλεμο» αρκούσε για να χαρακτηριστεί κομμουνιστής. Από την άποψη αυτή, η ελληνική εμπειρία δεν διαφέρει από τη διεθνή, όπου ο νικητής ενός εμφυλίου επιβάλλει το αφήγημά του και αποκαλεί τον ηττημένο αντίπαλό του με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς (συμμορίτες, ξενοκίνητους, κλπ.), που ουσιαστικά συγκλίνουν στην άποψη ότι δεν είχε ιδία θέληση αλλά αποτελούσε όργανο και εργαλείο ξένων δυνάμεων. 47

23