Τα τραγούδια αυτά χαρακτηρίζονται ως η ενότητα ποίησης και μουσικής που στη συνέχεια μετατρέπονται σε κινητική έκφραση, όπου με το βλέμμα, την κίνηση

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της εργασίας αυτής είναι η λειτουργικότητα του χορού και του τραγουδιού στο Μακεδονικό γάμο. Ο γάμος είναι το πιο μεγάλο οικογενειακό και κοινωνικό γεγονός σε μια παραδοσιακή κοινωνία, που σημαδεύει τη ζωή των ανθρώπων και είναι από ους πιο σημαντικούς σταθμούς της ζωής τους, όπως η γέννεση και ο θάνατος. Ο γάμος μπορεί να ορισθεί ως ο νόμιμος θεσμός, ο μόνος κοινωνικά αποδεκτός για ν αρχίσει μια οικογένεια. Σ' αυτό το τόσο μεγάλης σημασίας γεγονός, δηλαδή στα δρώμενα του γάμου, θα ήθελα να αναφέρω και να καθορίσω τη θέση και τη σχέση όπως και την κοινωνική διάσταση του χορού και του τραγουδιού. Ο λαός μας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα σ όλα τα σημαντικά γεγονότα της ζωής του τραγουδούσε και χόρευε. Για τον Έλληνα λοιπόν ο γάμος δεν είναι μόνο ο θεσμός για να δημιουργηθεί μια κοινωνική μικρομονάδα αλλά είναι και μια ευκαιρία για διασκέδαση, φαγητό, ποτό, τραγούδι και χορό. Η τελετουργία είναι μια σειρά από τραγουδιστικές και χορευτικές πράξεις που αποτελούν ένα σύνολο και είναι καθ' ολοκληρίαν ενσωματωμένες στα επιμέρους γεγονότα που αποτελούν την όλη τελετουργία και δεν μπορούν να απομονωθούν, εκφράζουν επίσης συναισθήματα και συμπεριφορά με συμβολικό χαρακτήρα εκτελεσμένα σύμφωνα με ένα ορισμένο τυπικό. Γενικά στο χορό κατά τη διαδικασία του γάμου οι άντρες πρωταγωνιστούν με την κίνησή τους και κυρίως κατά το ψυχαγωγικό μέρος του γάμου, αντίθετα με τις γυναίκες που έχουν πρωταρχικό ρόλο στο τραγούδι που συνοδεύει το χορό, ιδιαίτερα όταν δεν υπάρχει οργανική συνοδεία. Είναι γνωστό ότι η παλαιότερη μορφή συνοδείας του χορού ήταν το τραγούδι, εκτελεσμένο από τους ίδιους τους χορευτές, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Υπάρχουν μαρτυρίες που τοποθετούν το ασυνόδευτο χορευτικό τραγούδι στους κλειστούς χώρους, ενώ αντίθετα το οργανικό χορευτικό τραγούδι κυριαρχεί σε εκδηλώσεις που γίνονται σε ανοιχτούς χώρους. Τα τραγούδια και οι χοροί που συνοδεύουν τις πράξεις στη διαδικασία της προετοιμασίας του γάμου είναι κυρίως μέλημα των γυναικών του οικογενειακού περιβάλλοντος, λαμβάνουν δε χώρα οι πράξεις αυτές συνήθως σε μικρούς χώρους στο σπίτι της νύφης ή του γαμπρού χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων (στο κοσκίνισμα - φούρνισμα - στόλισμα και χορό του ψωμιού). Μετά τη στέψη κατά τη διάρκεια του γεύματος ακούγονται μόνο τραγούδια του τραπεζιού (τραπεσκά ή καθιστικά), τραγούδια ιδιαίτερα υψηλής τεχνικής. Έχουμε ένα μεγάλο αριθμό τέτοιων μακεδονικών τραγουδιών κατά την τελετουργία του γάμου, όπου πρόκειται κυρίως για ακριτικά και έντονα ερωτικά τραγούδια με περίτεχνο στίχο και μουσική τονίζοντας το χωρισμό της μητέρας και της κόρης, την αντίσταση της κόρης να δεχτεί ως άντρα κυρίως Τούρκο, σε άλλα δε η μάνα προσπαθεί να αποτρέψει με κάθε τρόπο το γάμο του γιου της, την αγάπη του άντρα προς τη γυναίκα κλπ (για παράδειγμα στο τραγούδι "Αρχοντογιός", "της ουριάς το κάστρο", "στο στόλισμα της νύφης", "ένα ωραιότατο πουλί", "τρεις μήνες ήμουν νιόγαμπρος" κλπ).

2 Τα τραγούδια αυτά χαρακτηρίζονται ως η ενότητα ποίησης και μουσικής που στη συνέχεια μετατρέπονται σε κινητική έκφραση, όπου με το βλέμμα, την κίνηση των χεριών, της κεφαλής και του σώματος προσπαθούν οι συμμετέχοντες να ζωντανέψουν το τραγούδι δηλαδή να αναπαραστήσουν με την κίνηση το περιεχόμενο και τα λόγια του τραγουδιού. Έχουμε λοιπόν την εμφάνιση του τρίπτυχου μελωδείας - ποίησης και χορού. Το τραγούδι λοιπόν είναι η φραστική παρουσίαση κάποιου γεγονότος και ο χορός είναι η κινητική - μιμική - εκφραστική παρουσίαση του τραγουδιού, το οποίο σε τελική ανάλυση είναι και η φυσιολογική κατάληψη της έκφρασης. Ακόμη η συμβολή του τραγουδιού στη δημιουργία του χορού και μάλιστα στην ομορφιά του χορού, όπου το τραγούδι όπως λέγεται "στολίζει" και "νοστιμίζει" το χορό και το γλέντι, είναι πολύ μεγάλη. (Για παράδειγμα τα τραγούδια και οι χοροί κατά την ημέρα του γλεντιού). Η κινητοποίηση όλων των ηλικιών στο να συμμετέχουν και να έχουν κάποια θέση στο χορό και το τραγούδι κατά τη διάρκεια του γάμου είναι επίσης αρκετά σημαντική. (Για παράδειγμα μπορούμε να αναφερθούμε στο γεγονός, εάν υπάρχει παππούς και γιαγιά στην οικογένεια οι νεόνυμφοι θα πρέπει αφού υποκλιθούν μπροστά τους να ζητήσουν την ευχή τους ακόμη κατά την έναρξη του γλεντιού ο παππούς και μετά η γιαγιά είναι αυτοί που οδηγούν το χορό και με αυτό τον τρόπο αξιώνουν τη θέση τους στην οικογένεια όπως και απολαμβάνουν μια από τις τιμημένες θέσεις στο οικογενειακό τραπέζι). Σε άλλες χορευτικές περιστάσεις οι ηλικιωμένοι παραμένουν έξω από το χορευτικό κύκλο όπου συμμετέχει η υπόλοιπη οικογένεια. Ακόμη από την ημέρα της προετοιμασίας μέχρι την ημέρα του γάμου και στα τραγούδια και στο χορό η συμμετοχή ανεξαρτήτως ηλικίας είναι μεγάλη. Η ψυχική εκτόνωση που νιώθουν οι συμμετέχοντες την ώρα του τραγουδιού και του χορού (για παράδειγμα όταν χορεύουν και στολίζουν τη νύφη, όταν χορεύει πρώτη η νύφη ή ο γαμπρός την ημέρα της στέψης στο γλέντι, βλέπουμε τα δάκρυά τους, όπως των γονιών τους και των συγγενών) θα πρέπει επίσης να υπογραμμισθεί. Τα μηνύματα που έστελναν οι χορευτές ή χορεύτριες προς τους διαλεχτούς τους, μέσα από την ποιητική έκφραση των τραγουδιών, ξεδιπλώνοντας τους πόθους, τις ελπίδες, τις χαρές και τις λύπες τους, συμπληρώνοντας τα με ωραίες εκφραστικές και προσωπικές χορευτικές εκτελέσεις, ήταν μια προσπάθεια όλων να συνθέσουν μια χορευτική τελειότητα χαρισμένη προς το νέο ζευγάρι. Μέσα από το τραγούδι και το χορό μπορούμε να αντιληφθούμε τη δομή και τη λειτουργία του κοινωνικού συστήματος της παραδοσιακής κοινωνίας στη Μακεδονία. Εκεί βλέπουμε τις διαφορές μεταξύ του φύλου, την ηλικίας, της οικογενειακής και κοινωνικής κατάστασης των ατόμων, που διαμορφώνουν και τη σειρά στο χορό. (Για παράδειγμα κατά τη διάρκεια του γλεντιού μετά τη στέψη στους πρώτους χορούς προηγούνται οι γεροντότεροι, ακολουθούν οι παντρεμένοι και τέλος οι ελεύθεροι και οι νεότεροι. Ίδια διαδικασία ακολουθείται και στο τραγούδι, μετά τη νύφη χορεύουν οι γονείς πρώτα και τέλος οι συγγενείς και μετά οι καλεσμένοι). Η χορευτική ικανότητα της νύφης ή του γαμπρού καθορίζει και το βαθμό αποδοχής τους όχι μόνο από το οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον αλλά και από την κοινότητα του χωριού.

3 Ακόμη στο χορό και στο τραγούδι στη διάρκεια της διαδικασίας του γάμου διαπιστώνουμε διαφορετικές λειτουργίες, το τελετουργικό μέρος, που αναφέρεται στη μαγικοθρησκευτική προέλευση του χορού και του τραγουδιού και το ψυχαγωγικό. Τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα των τραγουδιών και των χορών τον συναντούμε κυρίως κατά το γλέντι των καλεσμένων που επακολουθεί μετά τη στέψη στο σπίτι της νύφης και ιδιαίτερα στο γλέντι των καλεσμένων στο σπίτι του γαμπρού, μετά τα πρώτα τραγούδια και χορούς όπου νεόνυμφοι με τις οικογένειες τους και τους κουμπάρους πρωτοστατούν. Χοροί και τραγούδια με τελετουργικό χαρακτήρα θεωρούνται όσα τελούνται για την επίτευξη κάποιου σκοπού, που συνήθως δεν είναι φανερός. Αυτοί οι χοροί και τα τραγούδια προσδιορίζονται από ενέργειες που συνήθως έχουν σχέση με τη θρησκευτική πίστη, τα έθιμα και τις προλήψεις. Σ αυτούς τους χορούς και τα τραγούδια φαίνεται να λείπει εντελώς ο ψυχαγωγικός χαρακτήρας. (Για παράδειγμα τα τραγούδια "στο φούρνισμα του ψωμιού", "στο κοσκίνισμα", "στο στόλισμα και χορό του λαγινιών", "στο στόλισμα της νύφης" κ.α). Συμβαίνει όμως τελετουργικοί και ψυχαγωγικοί χοροί να παρουσιάζουν τα ίδια χορευτικά κινητικά σχήματα. Η διαφορά τους εντοπίζεται στο σκοπό για τον οποίο γίνονται, στη χρονική στιγμή που τελούνται, στο χαρακτήρα, στο σοβαρό ή χαρούμενο χορευτικό και τραγουδιστικό ύφος και στις εθιμικές πράξεις που γίνονται χορεύοντας και τραγουδώντας. Η διαδικασία του γάμου αποτελεί ένα "θεατρικό" δρώμενο όπως στο θέατρο. Κάθε μέρος (πράξη) αποτελείται από πολλά επεισόδια που το καθένα από αυτά έχει δική του πλοκή και ολοκληρώνεται σε τρία μέρη (πριν τη στέψη, κατά τη στέψη, μετά τη στέψη). Η κατανομή των ρόλων και τα αντικείμενα που απαιτούνται εξυπηρετούν τις ανάγκες και τη λειτουργία κάθε επεισοδίου που εκτελείται σε ορισμένη σειρά, και χώρο. Ο τόπος της έρευνας είναι το χωριό Τρίλοφος, ένα μικρό αγροτικό χωριό που βρίσκεται νοτιοδυτικά του νομού Θεσσαλονίκης και απέχει περίπου 25 χλμ. από την πόλη της Θεσσαλονίκης. Ο πληθυσμός του χωριού είναι αυτόχθονες Μακεδόνες ή "ντόπιοι" όπως λέγονται και αυτό προκύπτει από προφορικές και άλλες γραπτές πηγές. Ο στόχος της έρευνας στο χωριό ήταν καταγραφή του χορευτικού και τραγουδιστικού υλικού του. Επειδή όμως το θέμα ήταν πολύ μεγάλο εστιάσαμε την προσοχή στη συγκέντρωση χορών και τραγουδιών στο δρώμενο του γάμου. Η διαδικασία του γάμου, όπου χορός και τραγούδι αποτελούν τους πιο σημαντικούς παράγοντες, εικονογραφεί την παραδοσιακή ζωή του χωριού αυτού. Οι πληροφορητές ήταν και είναι και από τα δύο φύλα μεταξύ 60 και 70 ετών. Η συγκέντρωση των τραγουδιών και των χορών αποτέλεσε το κύριο μέ λημα της έρευνας που επιτεύχθηκε και συνεχίζεται ακόμη με την προσωπική συμμετοχή και τη συμμετοχή του κ. Δημήτρη Θέμελη, καθηγητή του τμήματος Μουσικών Σπουδών του Α.Π.Θ. στο σπίτι (που βρίσκεται στον Τρίλοφο) του οποίου κυρίως γίνονται οι συναντήσεις με τους πληροφορητές. Στη διάρκεια της έρευνας πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις, συλλογή υλικού από φωτογραφίες, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις τραγουδιών του τοπικού

4 γλωσσικού ιδιώματος και των χορών που λαμβάνουν χώρο στο δρώμενο του γάμου. Το υλικό λοιπόν που συγκεντρώνεται είναι αρκετά αξιόλογο με πολλές πληροφορίες και λεπτομέρειες, γιατί ένα τέτοιο γεγονός τόσο σημαντικό για την ελληνική ζωή όπως ο γάμος σημαδεύει βαθιά τη μνήμη των ανθρώπων του χωριού. Στα χρονικά πλαίσια που μου δόθηκαν προσπάθησα να καθορίσω τη θέση, τη σχέση και την κοινωνική διάσταση του χορού και των τραγουδιών στα δρώμενα του γάμου. Στη συνέχεια παραθέτω τα κείμενα των τραγουδιών πριν τη στέψη. Τα κείμενα των τραγουδιών της τάβλας ή επιτραπέζια μετά τη στέψη. ΣΤΟΛΙΣΜΑ ΤΟΥ ΨΩΜΙΟΥ Αι πρωτόψωμο και τιμημένο πιος (σ)ι τ(μ(η)σι ου θιός κι ου κόσμους να τ(ι)μάει κι η νύφ(η) τα πιθιρκά της ΧΟΡΕΥΑΝ ΤΟ ΨΩΜΙ Γίνητη γόμους τζάνουμ γίνητη γίνητη αρχουνουντουγάμους(δις) νέϊσουν μαρούδα μαυρουμάτα(δις) να κάλιασαν και σύναξαν της γης τη νοι νοικουμένη(δις) νέϊσουν μαρούδα μαυρουμάτα ΣΤΟΛΙΣΜΑ ΛΑ(Γ)ΙΝΙΑ Μάνα ργιρώμ κλοντήρι μα και μαλαματένιο θέλω να σε στολίσω με πράσινα λουλούδια με κόκκινο μετάξι να πάει να προσκαλέσει συντέκνοι και μπράτιμοι του νιόγαμπρου του σόι ΧΟΡΕΥΑΝ ΤΑ ΛΑ(Γ)ΙΝΙΑ Οσους γόμους και αν νενεπήγα τέτοιο μπράτιμο δεν είδα τέτοιο νιο τέτοιο λεβέντη τέτοιο άξιο παλικάρι ΞΥΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΠΡΟΥ Με ναργυρούμ ξουράφι μα καί μαλαματένιο φιλάει για να' μην κόψει την αργυρή του τρίχα αυτή που χάρισε ο νουνός

5 ΧΟΡΕΥΑΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΞΥΡΙΣΜΑ Πούνε του νιόγαμπρου η μάνα να τη δω να τη ρωτήσω τι έφαγε τι ήπιε στη νινιαγκάστρα τ(η)ς και μυρίζει ο γιονιός της μόσχο, μοσχοκάριδο και κανέλα ΣΤΟΛΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΥΦΗΣ Νύφημ νιόνυφημ καμαρωμένη πιος σε τόμαθι και καμαρώνεις μάνα έχω γω καμαρωμένη κ' έμαθα και γω και καμαρώνω διώξε με μάναμ κι εγώ πηγαίνω στα πεθιρικάμ τα νιταγμένα στα αντραδέλφια μου τα μαλωμένα θα με θυμηθείς το καλοκαίρι για κρύο νερό από τη βρύση θα με θυμηθείς και το χειμώνα για ζεστό ψωμί από το φούρνο τρέχουν νερά τρέχουν και βρύσεις τρέχουν κι άρχοντες να δουν τη νύφη και αρχόντισες να δουν τη προίκα τ' αρχοντόπουλα να πάρ' το μήλο ΧΟΡΟΣ ΣΤΟ ΣΤΟΛΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΥΦΗΣ Σήμηρα λάμπει ουρανός, σήμερα λάμπει μέρα σήμηρα που χωρίζεται μάνα και θυγατέρα τη νύφη μας την είχαμε στη γλάστρα λουλουδάκι μα τώρα την εχαρίζουμε σ ένα παλικαράκι Γαμπρέ μου σε παρακαλώ σε βάζω κεμενέτι ν' αφήνεις τη νυφούλα μας ν άρχεται να μας βλέπει Νυφούλαμ μη μαρένεσαι και χάνεις τη θωριά σου καλύτερα από τη μάνα σου θα σ' έχ(ει) η πεθερά σου καλή είν(αι) η νύφη μας καλά και τα προικιά της καλός είν(αι) κι ο γαμπρός που θα σταθεί κοντά της Νύφημ το φουστάνι σου άγγελοι σου το ράψαν και κάτω (γύρω) απ τον ποδόγυρο το ονομάσου γράψαν Να ζήσει η νύφη κι ο γαμπρός να ζήσει και ο κουμπάρος

6 να ζήσουν και οι συμπέθεροι να κάνουν άλλους γάμους ΕΝΑ ΩΡΑΙΟΤΑΤΟ ΠΟΥΛΙ Ενα ωραιότατο πουλί πόχεν αγγελική φωνή χρυσά ήταν τα φτερά του, ω χαρά στην ομορφιά του τ έχεις πουλίμ και δεν μου λες, μονά στενάζεις και μον κλαίς, που πας να κατοικήσεις μ άλλο πουλί να ζήσεις, πάω στα όρη στα βουνά όπουνε τα ψηλά βουνά εκεί θα κατοικήσω μ' άλλο πουλί να ζήσω. Πέσμου πουλίμ τι σούφτεξα και αν σούφτεξαν τα χέρια μου πέσμου να τα σταυρώσω και ποτές να μην τα πλώσω και αν σούφτεξαν τα μάτια μου πέσμου να τα σφαλίσω και ποτές να μη τ ανοίξω. ΤΗΣ ΟΥΡΙΑΣ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ Σ όλα τα κάστρα πήγα σ' όλα σεργιάνησα σαν της ουριάς το κάστρο δεν ήβρα, π' όχει σαράντα πύργους ασημόπυργους και άλλους σαρανταπέντε όλο μάλαμα, Τούρκος το πολεμούσε το ρουμνόκαστρο, Τούρκος το πολεμάει χρόνους δώδεκα, δεν μπορεί να το πάρει δίχως προδοσιά. Ενα μικρό τουρκάκι ρουμνογύρισμα, εγώ θα σας το πάρω τίναι το τάγμα σας, χίλια φλουριά βινιώτικα κι άλογο καλό και δύο σπαθιά ασημένια για τον πόλεμο. Δεν θέλω τα σπαθιά σας και ούτε τα φλουριά μον θέλω αυτήν την κόρη που είδα στα γυαλιά. Νεπάρε μας το κάστρο και χάρισμας τη κόρη. Αλλάζει ξιαρματιάζει ράσα έβαλε στην πόρτα πάει και στέκει και παρακαλεί, άνοιξ - άνοιξε πόρτα, πόρτα της ουριάς, πόρτα της μαυρομάτας και της ομορφιάς. Δεν σ ανοίγω Τούρκε και σκυλότουρκε, εγώ δεν είμαι Τούρκος και σκυλότουρκος μον είμαι ένα παιδάκι του μοναστηριού πούρθα να πάρω λάδι, λάδι της κλησιάς. Γελάστηκε νε κόρη και ρίχνει τα κλειδιά κι ώσπου νανοίξει πόρτα χίλοι έμπαιναν και ώσπου να καλανοίξει την διαούμησαν, κι όλοι τρέχουν στάσπρα και όλοι στα φλουριά και ο νιός τρέχει στη κόρη που ήταν στα γυαλιά.

7 ΑΡΧΟΝΤΟΓΙΟΣ Αρχοντογιός παντρεύεται και πέρνει προσφυγούλα, προσφυγούλα μαυρομάτα μου, προσφυγούλαμ σου κλαίν τα μάτια μου, η μάνατ δεν την ήθελε και τόλεγε στο γιό της, αν θέλς w γιεμ για να την πάρς στο σπίτι μη τη φέρνης προσφυγούλαμ σε κλαίν τα μάτια μου. Ο γιος της δεν την ακούσε στο σπίτι την επάει σαν τάκουσε η μάνα του τα δένδρα ξεριζώνει πιάνει δυο φίδια ζωντανά ψάρια τα τηγανίζει κάτσε νύφημ να φας φαί ψάρια τηγανισμένα δεν θέλω μάναμ έφαγα στον δρόμο που ερχόμουν έτσι είναι νύφημου αντέτ τις νύφες να φυλεύουν και με την πρώτη πηρουνιά πικράθκει φαρμακώθκει ευθύς νερό εφώναξε νερό να μην πεθάνω προσφυγούλαμ μσε κλαιν τα μάτια μου, εδώ νερό δεν βρήσκεται μακριά είναι το πηγάδι παίρνει ο κώστας το σταμνί και στο πηγάδι τρέχει μα ως νανέβει το βουνό η προσφυγούλαμ πάει στο δρόμο που ερχότανε βρίσκει τους νεκροθάφτες

8 προσφυγούλαμ σε κλαιν τα μάτια μου, για πιον το φτιάχνετε αυτό για μια προσφυγοπούλα προσφυγούλαμ σε κλαιν τα μάτια μου, φτιάξτω βαθύ φτιάξτω φαρδύ μέσα να πέρνει δύο προσφυγούλαμ σε κλαίν τα μάτια μου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Επιτόπια έρευνα στο χωριό Τρίλοφος Θεσσαλονίκης. 2. Λουτζάκη, Ρ., Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο. Η περίπτωση των προσφύγων της Α. Ρωμυλίας στο Μικρό Μοναστήρι Μακεδονίας, Εθνογραφικά 4-5, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο, , σ Λυκεσάς, Γ., Οι Ελληνικοί χοροί UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη, 1993, σ , Λυκεσάς, Γ, "Η επίδραση της τεχνολογικής ανάπτυξης στον Παραδοσιακό χορό και στα άλλα στοιχεία του Λαϊκού Πολιτισμού'. Περιοδικό της (Π.Ε.Π.Φ.Α.) Πανελλήνιας Ένωσης Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής. Τεύχος 39, σελ , Αθήνα Λυκεσάς Γ. "Στοιχεία του Λαϊκού Πολιτισμού που χάνονται με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, Παραδοσιακός χορός1. Πρακτικά του 4 ου Παγκόσμιου Συνεδρίου υπό την αιγίδα της UNESCO, Λάρισα 1990, σελ Λυκεσάς Γ. "Το έθιμο και ο χορός του Πρωτόψωμου". Πρακτικά του 5 ου Διεθνούς Συνεδρίου υπό την αιγίδα της UNESCO, Αθήνα 1992, σελ Παναγιωτοπούλου, Α. - Ζήκος, I., Φαινομενολογία του Ελληνικού παραδοσιακού χορού, Τελέθριον, Αθήνα 1990, σ., 77-85,