Αι πρωτόψωμο και τιμημένο Πιοσ(ΐ) τίμ(η) σι ου θιός κι ου κόσμους Ετσι να τ(ι)μάει και η νύφ(η) τα πιθιρικά τς.

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κυρίες και κύριοι σύνεδροι, θα ήθελα να κάνω μια αναφορά στο έθιμο και στον παραδοσιακό χορό του πρωτοψώματος, που γινόταν και γίνεται την παραμονή του γάμου. Είναι ένα έθιμο, που ακόμη και σήμερα συνηθίζεται σε αρκετά χωριά, όπως π. ο Τρίλοφος και η Επανομή της περιοχής της Θεσσαλονίκης, μέρη στα οποία διεξήχθη και η ερευνά μου. Στην εργασία αυτή, κυρίες και κύριοι, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το έθιμο του πρωτοψώματος, που γίνεται μια Φορά πριν την στέψη, όσο το δυνατόν πληρέστερα. Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της κοινωνικής ζωής των χωριών αυτών ήταν και είναι ο γάμος, που περιέχει πάρα πολλές εθιμογραφικές εκδηλώσεις και χορευτικά δρώμενα. Στην παραπάνω αναφερόμενη - κατ'εξοχήν γεωργική - περιοχή και σε παλαιότερες εποχές οι γάμοι γινόταν τις Κυριακές από τον Αι- Δημήτρη ως τον Αι Γιώργη, διότι κατά το διάστημα αυτό οι γυναίκες έμειναν στο σπίτι χωρίς ν' ασχολούνται με γεωργικές εργασίες. Μια Κυριακή λοιπόν πριν από τον γάμο πήγαινε ο πατέρας του γαμπρού με τον προξενητή, με ένα μπουκάλι (μια γαστέρα) ρακί, στο σπίτι της νύφης για να την κεράσουν. Η νύφη σε ένδειξη σεβασμού έκανε μετάνοια στον πεθερό της και τον φιλούσε τσ χέρι. Εκείνος της δώριζε ένα φλουρί. Στη συνέχεια εκείνη του έδινε δώρο ένα μαξιλάρι ή μια πετσέτα. Αυτό είναι το λεγόμενο κέρασμα της νύφης που σημαίνει ότι αρχίζει πλέον η διαδικασία του γάμου. Η προετοιμασία του γάμου ξεκινούσε ήδη από την επόμενη μέρα, την Δευτέρα. Από αυτή την μέρα και μέχρι την Κυριακή απαγορευόταν στον γαμπρό να συναντήσει τη νύφη. Αν γινόταν κάτι τέτοιο, τότε αλεύρωναν τον γαμπρό και αυτή ήταν και η τιμωρία του. Την Παρασκευή, δηλ. δύο μέρες πριν από την στέψη, ο γαμπρός καλούσε τα "μπρατίμια" δηλ. τους φίλους του, στο σπίτι του και με συνοδεία νταουλιών ή άλλων λαϊκών οργάνων το έριχναν στο γλέντι, που κρατούσε όλη την νύχτα. Όλη όμως την μέρα της Παρασκευής οι φίλοι του γαμπρού εκ περιτροπής "έσχιζαν ξύλα" για το τζάκι, για να κάψει ο φούρνος, για να ψηθούν τα φαγητά, αλλά και το πρώτο Ψωμί του γάμου. Στο σπίτι της νύφης το Βράδυ της Παρασκευής, μαζευόταν οι προσκαλεσμένες φιλενάδες και συγγενείς για να "αναπιάσουν το προζύμι". Έβαζαν δύο κορίτσια και ένα αγόρι, των οποίων ζούσαν οι γονείς τους και κρατούσαν την "πυκνάδα" δηλ. το κόσκινο. Τρεις Φορές κοσκίνιζαν το αλεύρι και το ξαναμάζευαν στην "πυκνάδα". Κατά την διάρκεια του κοσκινίσματος τραγουδούσαν: 21

2 Να πρωτοκοσκινίσω αλεύρι για το γάμο Πούνε του νιόγαμπρου η μάνα να τη δω να τη ρωτήσω (δις) τι έφαγε τι πιε στη νινιαγκάστρα τ ς (δις) και μυρίζει ο γιονιός της μόσχο, μοσχοκάριδο, κανέ α (δις) Αφού τελείωνε το τραγούδι και το κοσκίνισμα, όλες κυνηγούσαν τη νύφη και την αλεύρωναν ευχόμενες "ν'ασπρίσ (η) να γεράσ(ει), να ζησ(ει) να γεράσ(ει)". Τα ίδια ακριβώς πάθαινε και ο γαμπρός στο σπίτι του δηλ. είχαμε την ίδια διαδικασία στο "ν'ανεπιάσουν" το προζύμι. Στη συνέχεια ζύμωναν τη μαγιά και κατά την διάρκεια του ζυμώματος έριχναν στο προζύμι ζευγάρια από "τοκάδες" (κόψες) και κέρματα και έλεγαν χαρακτηριστικά "να δεσ(ει) το ζευγάρ(η)" δηλ. να είναι πάντα δεμένο και αγαπημένο. Μετά μοίραζαν το προζύμι στις κοπέλες για να το ζυμώσουν, οι οποίες και προσπαθούσαν να βρουν τα κέρματα η τις κόψες, οπότε ήταν και οι τυχερές. Το πρωί του Σαββάτου μετέφεραν το ειδικό αυτό ψωμί στον αναμμένο Φούρνο γυναίκες, πρωτοστέφανες και κοπέλες που ζούσαν οι γονείς τους, που το ονόμαζαν "πρωτόψωμο". Μετά αφού το βγάζανε από τον φούρνο, το αφήνανε όλη μέρα έξω από το σπίτι συνήθως πάνω από τον φούρνο η στο μπαλκόνι σκεπασμένο με μια κόκκινη "φούτα" δηλ. μια υφαντή ποδιά. Κατά το σούρουπο της ίδιας μέρας ερχόταν οι συγγενείς και οι φιλενάδες της νύφης. Άρχιζαν τότε να στολίζουν το πρωτόψωμο μέ φύλλα ελιάς που έριχνε ο καθένας πάνω και με μια κόκκινη κλωστή έδεναν τη βέρα της νύφης. (Το ίδιο αντίστοιχα γινόταν και στο σπίτι του γαμπρού) Καθώς στολίζανε το πρωτόψωμο τραγουδούσαν το παρακάτω τραγούδι τρεις φορές: Αι πρωτόψωμο και τιμημένο Πιοσ(ΐ) τίμ(η) σι ου θιός κι ου κόσμους Ετσι να τ(ι)μάει και η νύφ(η) τα πιθιρικά τς. Μετά κάνανε έναν κύκλο οι συγγενείς και οι φιλενάδες και έστηναν τον χορό στο σπίτι της νύφης, στον οποίο δεν έπαιρνε μέρος ή ίδια. Μια κοπέλα, που συνήθως ήταν ελεύθερη και ζούσαν οι γονείς της, έμπαινε πρώτη στο χορό και κρατούσε με το δεξί της χέρι το πρωτόψωμο που ήταν μια ως μιάμιση οκά. Καθώς χόρευαν τραγουδούσαν τρεις Φορές το παρακάτω τραγούδι: Γίνιτι γάμους τζάνουμ γίνιτι γίνιτι αρχουνουντου γάμους (δις) 22

3 νέϊσουν μαρούδα μαυρουμάτα (δις) να κάλιασαν και σύναξαν της γης τη νι νοικουμένη (δις) νέισουν μαρούδα μαυρουμάτα (δις) Οταν τελείωνε ο χορός φώναζαν όλοι οι παραβρισκόμενοι χορευτές και θεατές "να ζησ(ουν) να γεράσ(ουν)" τρεις φορές. Μετά τον χορό έκοβαν το πρωτόφωμο και το μοίραζαν σ'εκείνες που χόρευαν, στους καλεσμένους και στους θεατές, οι οποίοι βουτώντας το κομμάτι τους στο πετιμέζι η στο μέλι, το έτρωγαν και εύχονταν: "τίμια στέφανα", "να γίνει γλυκιά η νέα της ζωή". Τέλος το κεντρικό μεσαίο κομμάτι, το "μήλο" όπως το ονόμαζαν, όπου ήταν επάνω και το δακτυλίδι έστελναν με ένα αγοράκι στη νύφη η οποία ολόχαρη του έδινε φιλοδώρημα. Τα ίδια γίνονταν και στο σπίτι του γαμπρού (εκεί το μεσαίο κομμάτι το έστελναν με ένα κοριτσάκι). Στον Τρίλοφο έχουμε μια μικρή διαφοροποίηση. "Μήλο" ονόμαζαν ένα κουλούρι που τοποθετούσαν επάνω και στο μέσο του πρωτοψώματος. Μετά δε στο τέλος του χορού η γεροντότερη χορεύτρια φώναζε του γαμπρό "γαμπρέ έλα να παρ(εις) τον "μήλο". Στη συνέχεια ο γαμπρός το μοίραζε στους ελεύθερους φίλους του και στις ελεύθερες κοπέλες. Η όλη άλλη διαδικασία του εθίμου ήταν η ίδια με αυτή της Επανομής. Στην σημερινή εποχή, κυρίες και κύριοι, στην οποία έχουν χαθεί τα περισσότερα ήθη και έθιμα, τείνει να εξαφανιστεί και το έθιμο του γάμου όπως γινόταν σε παλαιότερες εποχές και ιδιαίτερα αυτού του πρωτοψώματος. Ακολούθως θα προσπαθήσω να αναφέρω και ν'αναλύσω εν συντομία τους λόγους, που συντελούν στην εξαφάνιση αυτού του εθίμου. Οι συνθήκες ζωής και οι θεσμοί τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει. 0 τρόπος ζωής των ανθρώπων των μικρών και των μεγάλων κοινωνικών ομάδων δέχεται την επίδραση της εξέλιξης, το ίδιο δε συμβαίνει και με τις περισσότερες εθιμογραφικές εκδηλώσεις. Η μοντέρνα τεχνολογία βοήθησε μεν στο να έχουμε μεγαλύτερη παραγωγή, επέδρασε όμως και στην αλλαγή του τρόπου και ειδών καλλιέργειας. Αυτή την επίδραση και αλλαγή την έχουμε και σε αυτή τη γεωργική περιοχή της Θεσσαλονίκης όπου και αναφερόμαστε. Η διαφοροποίηση αυτή ήταν η αιτία και για την αλλαγή στον χρόνο τέλεσης του γάμου. Σήμερα οι γάμοι γίνονται πλέον οποιαδήποτε εποχή χωρίς κανέναν περιορισμό. Το σπιτικό οικογενειακό γλέντι του γάμου έφυγε από τον αρχέγονο του χώρο, το σπίτι και μεταφέρθηκε στο κοσμικό κέντρο. Έτσι αυτόματα έγινε η αποκοπή και απομάκρυνση από την παραδοσιακή οικογένεια, που 23

4 είναι η πηγή έκφρασης και παραγωγής του ζωντανού λαϊκού πολιτισμού μας. 0 λαϊκός τραγουδιστής που ήταν συγχρόνως μουσικός, ποιητής και χορευτής προσάρμοσε τον χορό με τις συλλαβές και τους τόνους του στίχου και της μουσικής σε στιγμές έμπνευσης και αυτοσχεδιασμού. Σήμερα ο γάμος δεν έχει τις διαστάσεις και τον χαρακτήρα που είχε παλιότερα, δεν ευνοεί την ανάδειξη της εκφραστικότητας και την έμπνευση των συμμετεχόντων. Τα τραγούδια αντικαταστάθηκαν από νέα και μοντέρνα λαϊκά τραγούδια που λέγονται όχι «εν χορώ», αλλά από χαρακτηρισμένους τραγουδιστές που είναι πλαισιωμένοι από περιφερειακούς οργανοπαίκτες και έτσι η δημιουργική συμμετοχή κατέληξε σε απλή παθητική ακρόαση και θέαση. Σήμερα όλα αυτά τα παραδοσιακά ήθη και έθιμα αρχίζουν και θεωρούνται ξεπερασμένα. Η μεταβολή της δομής του θεσμού του γάμου και σ'όλα τα συνακόλουθα στην τελετουργία αυτή συντελούν στη γενικότερη τάση συρρίκνωσης της δημιουργικής έκφρασης και του αυτοσχεδιασμού του σύγχρονου ανθρώπου. Οι νεότεροι θα πρέπει να μάθουν όσο το δυνατόν περισσότερα γύρω από το πολιτισμικό τους παρελθόν, για να κατανοήσουν και να νιώσουν καλύτερα το κλίμα που επικρατούσε στην τελετουργία ενός εθίμου, έτσι ώστε σήμερα η οποία συμμετοχή τους να είναι ενεργητική και να λειτουργεί στο να ενισχύει τις τάσεις κοινωνικής σύσφιξης και σχέσεων των κοινωνικών ομάδων και να αποτελεί το φρένο στην αποξένωση των ανθρώπων. Όλοι αυτοί λοιπόν που. ασχολούνται με την λαογραφία και την εθνογραφία θα πρέπει να φέρουν στην επιφάνεια όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για να γίνουν γνωστά στον περισσότερο κόσμο ώστε να μπορούμε πλέον να μιλούμε σήμερα για συνέχιση του λαϊκού μας πολιτισμού. Στο σημείο αυτό θα κάνω μια μικρή μουσικοκινητικη ανάλυση ώστε να δοθεί μια πιο πλήρης εικόνα γύρω από τον χορό του πρωτοψώματος. 24

5 Στη συνέχεια παραθέτω το τραγούδι του πρωτοψώματος. Τρόπος Μι ύφεση μείζονα Ο χορός έχει δίσημο μέτρο. Το χορευτικό τραγούδι στο ρυθμό αυτό σημειώνεται συνήθως στο μέτρο 2/4. Ο χορός όπως είδαμε χορεύεται κατ'εξοχην στις γυναίκες. Έχει (6) έξι βήματα που χορεύονται στρωτά και εύθυμα. Η αρχική τοποθέτηση του χορού είναι η προσοχή. Όπως σχεδόν στους περισσότερους ελληνικούς χορούς ξεκινάει ο χορός αυτός με το δεξί πόδι. Τα τέσσερα (4.) πρώτα βήματα γίνονται ρεγάλα προς την κατεύθυνση του χορού, δεξιά. Τα άλλα δύο (2) βήματα, ξεκινώντας με το αριστερό πόδι, γίνονται μικρά και προς τα πίσω, αντίθετα προς την χορευτική κατεύθυνση αριστερά. Κινητικά σχήματα ο χορός δεν έχει. Η πρωτοχορεύτρια κάνει τα ίδια, χωρίς τίποτε το ιδιαίτερο, ότι και οι άλλες χορεύτριες μέχρι το τέλος της μουσικής. 25

6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Χρονικά της Χαλκιδικής, Θεσ/νίκης 1969, τεύχος 17-18, Ιστορική Λαογραφική Εταιρία Χαλκιδικής. 2. Επιτόπια έρευνα στα χωριά Τρίλοφο και Επανομή. 26