Περιεχόμενα. Εισαγωγή...3. Κεφάλαιο 1: Οι υπό εξέταση πολιτισμοί...6. Ο κυκλαδικός πολιτισμός Ο μινωικός πολιτισμός...15

Transcript

1 Περιεχόμενα Εισαγωγή...3 Κεφάλαιο 1: Οι υπό εξέταση πολιτισμοί...6 Ο κυκλαδικός πολιτισμός Ο μινωικός πολιτισμός...15 Κεφάλαιο 2: Οι τοιχογραφίες Η κυκλαδική τοιχογραφία Η μινωική τοιχογραφία...46 Η διακοσμητική του εσωτερικού χώρου και κυρίως η τοιχογραφία υπήρξε ένα στοιχείο πρωταρχικό για να εκφραστούν οι ιδιαίτερες κλίσεις των Μινωϊτών προς τον κόσμο της φύσεως και του χαριτωμένου. Η τοιχογραφία διατήρησε ως το τέλος τον καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα, ακόμη και όταν χρησιμοποιούσε παραστατικές σκηνές Η τεχνική των τοιχογραφιών με βάση τις τελευταίες μελέτες επάνω στο θέμα αυτό, είναι αυτή της νωπογραφίας, που συμπληρωνόταν με μια ξηρογραφική μέθοδο, για τη συμπλήρωση των λεπτομερειών. Τα κύρια ανόργανα χρώματα εισχωρούσαν στο υγρό, κατά στρώματα προπαρασκευασμένο, επίχρισμα και στερεώνονταν έτσι οριστικά. Μόλις στέγνωνε ο τοίχος, πρόσθεταν άλλα χρώματα, ορυκτά και αυτά, στερεώνοντάς τα με άγνωστες κολλώδεις ουσίες. Χαρακτηριστικό της στέρεης αυτής τεχνικής είναι ότι μετά την πολύχρονη διαφύλαξη των τοιχογραφιών

2 του Μουσείου του Ηρακλείου στα υπόγεια καταφύγια των συμπληρώσεων εξαφανίστηκαν ή άλλαξαν ριζικά, ενώ αντίθετα έμειναν άθικτα τα παλαιά χρώματα των τοιχογραφιών Η μινωική τοιχογραφία διένυσε αρκετά στάδια αναφορικά με την τεχνοτροπία, τα οποία χαρακτηρίστηκαν, κυρίως, από τη χρήση του χρώματος. Ενώ, αρχικώς, οι τοιχογραφίες ήταν δίχρωμες, στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν περισσότερα χρώματα και, τελικώς, κατέληξαν στη χρήση του κόκκινου, του μαύρου και του λευκού Οι χρωστικές ύλες που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες στις μινωικές τοιχογραφίες ήταν οι κάτωθι:...47 Μαύρο- κάρβουνο, μαγγάνιο...47 Λευκό- ασβέστης, ασπρόχωμα...48 Κόκκινο- κόκκινη ώχρα, αιματίτης...48 Ρόδινο- κόκκινη ώχρα με ασβέστη...48 Κίτρινο- κίτρινη ώχρα...48 Γαλάζιο- αιγυπτιακό γαλάζιο (Ca Cu Si4 O 10), φυσικός σίδηρος ή θρυμματισμένος κυανός (Lapis Lazouli)...48 Πράσινο- μίξη αιγυπτιακού γαλάζιου και ώχρας ή θρυμματισμένος μαλαχίτης...48 Γκρίζο- μίξη κάρβουνου και ασβέστη...48 Καστανό σκούρο- μίξη κόκκινης ώχρας και αιγυπτιακό γαλάζιου ή φυσικός σίδηρος...48 Καστανό ανοιχτό- κίτρινη ώχρα με κάρβουνο (Immerwahr, 1990:15)

3 Κεφάλαιο 3: Συμπεράσματα...62 Η σχέση κυκλαδικής και μινωικής τοιχογραφίας...62 Σε ολόκληρη την περίοδο της ακμής χρησιμοποιήθηκε το ωραιοχρωμικό σύστημα των κορεσμένων χρωμάτων, σύστημα που χρησιμοποιούσαν και άλλοι σύγχρονοι λαοί. Πουθενά η ωραιοχρωμία αυτή δεν γέννησε ένα τέτοιο αίσθημα χαράς της ζωής όσο στο μινωϊκό κύκλο. Το αίσθημα αυτό γίνεται πιο έντονο με την κινητική χάρη του διακοσμητικού και παραστατικού κύκλου, που εκφράζει με αγνότητα τον μυστικό παλμό της φύσεως. Η κίνηση αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο, που ζωογονεί τις μορφές και εντείνει δυναμικά τα διακοσμητικά θέματα Εισαγωγή 3

4 Το Αιγαίο πέλαγος αποτέλεσε μία περιοχή που ανέκαθεν δεχόταν πολιτισμικές επιρροές. Στο πεδίο αυτών των επιρροών βρίσκονταν κυρίως οι Κυκλάδες -πιο συγκεκριμένα το νησί της Θήρας- και η Κρήτη. Περίπου το 3000 π.χ., λαοί που ανήκαν στις μεσογειακές και μικρασιατικές φυλές κατέφθασαν στο Αιγαίο και αναμείχθηκαν με τους αυτόχθονες κατοίκους της περιοχής. Η πρόσμιξη αυτών των λαών δημιούργησε τον αιγαιακό πολιτισμό, ο οποίος καλύπτει την ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, ενώ οι πολιτισμοί που δημιουργήθηκαν σε διαφορετικές περιοχές του έφεραν ξεχωριστό όνομα. Οι τρεις πιο αξιόλογοι από τους εν λόγω πολιτισμούς ήταν ο κυκλαδικός, ο μινωικός και ο μυκηναϊκός. Ο κυκλαδικός πολιτισμός χρονολογείται από το 2800 ως το 1100 π.χ. και είχε ως επίκεντρό του τα νησιά του κεντρικού Αιγαίου. Οι κύριες δραστηριότητές των κατοίκων ήταν η ναυτιλία και το εμπόριο. Πολλοί εξ αυτών ασχολούνταν, επίσης, με το ψάρεμα, το κυνήγι, τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ήταν, όμως, εξίσου σημαντικοί καλλιτέχνες. Εκτός από τις τοιχογραφίες, που θα εξεταστούν ξεχωριστά και διεξοδικά, οι Κυκλαδίτες καλλιτέχνες δημιουργούσαν περίτεχνα διακοσμημένα αγγεία, κοσμήματα και ειδώλια. Σχεδόν ταυτόχρονα αναπτύχθηκε ο μινωικός πολιτισμός στην Κρήτη, από το 2200 έως το 1100 π.χ., και επονομάστηκε τοιουτοτρόπως λόγω του μυθικού βασιλιά Μίνωα, που θεωρούνταν ότι ήταν υιός του Δία και της Ευρώπης. Το όνομα Μίνωας χρησιμοποιούσαν εφεξής όλοι οι βασιλείς της Κρήτης. 4

5 Η Κρήτη ήταν μία από τις πιο κραταιές δυνάμεις στο εμπόριο και στη ναυτιλία. Οι Μινωίτες δραστηριοποιούνταν κυρίως στην ανατολική Μεσόγειο, όπου και κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν. Η θαλάσσια παρουσία των Μινωιτών σε ολόκληρο το Αιγαίο ήταν τόσο ισχυρή που η περίοδος της ακμής τους ονομάστηκε μινωική θαλασσοκρατία. Οι πιο αξιοσημείωτες πόλεις της μινωικής Κρήτης ήταν η Κνωσός, η Φαιστός, τα Μάλια και η Ζάκρος, στις οποίες κατασκευάστηκαν ογκώδη ανάκτορα. Ο αρχαιολόγος Άρθουρ Έβανς ανακάλυψε το ανάκτορο της Κνωσού που θεωρείται το πιο σημαντικό της νήσου. Όπως και ο κυκλαδικός πολιτισμός, έτσι και ο μινωικός ανέπτυξε μία ιδιαίτερα αξιόλογη τέχνη. Οι Μινωίτες κατασκεύαζαν αγγεία από πηλό, ενώ τα σχέδια και τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν για τη διακόσμησή τους προέρχονταν κυρίως από τη φύση, όπως λουλούδια, ψάρια, κ.ά. Δημιουργούσαν, επίσης, σφραγίδες και κοσμήματα με κύριο υλικό το χρυσό. Ο μινωικός πολιτισμός καταστράφηκε μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Τα κύματα της έκρηξης ήταν τόσο ισχυρά που έφτασαν μέχρι την Κρήτη, καταστρέφοντας τα ανάκτορα. Οι επιπτώσεις που επέφεραν τα παλιρροϊκά κύματα και οι μετέπειτα βίαιες διακυμάνσεις στα καιρικά φαινόμενα της περιοχής ήταν καθοριστικής σημασίας, διότι οι Μινωίτες απώλεσαν τη δύναμη τους και, τελικώς, ηττήθηκαν από τους Μυκηναίους. Κατά συνέπεια, ο κυκλαδικός και ο μινωικός πολιτισμός δημιούργησαν εξαιρετικής ομορφιάς έργα τέχνης, όπου μία διάστασή τους ήταν οι τοιχογραφίες που ανακαλύφθηκαν στα νησιά των Κυκλάδων και στην Κρήτη. Με σκοπό να προσεγγίσουμε πιο ολοκληρωμένα και συγκροτημένα το θέμα 5

6 μας, θεωρήσαμε ότι πρέπει να αναπτύξουμε όλες τις παραμέτρους που σχετίζονται με αυτό. Έτσι, εκτός από την μικρογραφία που υπάρχει στο Ακρωτήρι, θα εξετάσουμε επίσης τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες, την σημαντικότερες περίπτωση τοιχογραφίες του που Ακρωτηρίου ειδικά, εντοπίστηκαν σε καθώς αυτό. και τις Αντίστοιχη μεθοδολογία θα ακολουθηθεί, ομοίως, στην περίπτωση των μινωικών τοιχογραφιών. Κύριο ζητούμενο της μελέτης μας είναι να εξεταστούν οι τοιχογραφίες των δύο πολιτισμών και να εντοπιστούν τυχόν διαφορές και ομοιότητες που υφίστανται ανάμεσα τους, λαμβάνοντας υπόψη ότι και οι δύο εντάσσονται σε ένα γενικότερο πολιτισμικό πλαίσιο, αυτό του Αιγαίου και του πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων που φύονται αυτού. Η σύγκριση των τοιχογραφιών του κυκλαδικού και του μινωικού πολιτισμού θα γίνει σε επίπεδο τεχνοτροπίας, περιεχομένου και τεχνικής. Κεφάλαιο 1: Οι υπό εξέταση πολιτισμοί 6

7 Ο κυκλαδικός πολιτισμός Το Αιγαίο πέλαγος έλαβε το όνομά του από το ομηρικό ρήμα αίσω, που σημαίνει πηδώ. Η αίγα (κατσίκα) που σκαρφαλώνει σε κακοτράχαλα μέρη ήταν από τα πρώτα ζώα που εξημέρωσαν οι αρχαίοι Έλληνες και το Αιγαίο, ένα πέλαγος μόνιμα φουρτουνιασμένο, ονομάστηκε έτσι από τους κυματισμούς του, που μεταφορικά παραπέμπουν στα πηδηματάκια της κατσίκας. Από τη μεσολιθική εποχή η θάλασσα έπαψε να αποτελεί φυσικό εμπόδιο μεταξύ των νησιών και μετατράπηκε σε γέφυρα επικοινωνίας που τα συνέδεσε όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και με τους γύρω πολιτισμούς. Το Αιγαίο, ανάμεσα σε τρείς ηπείρους (Ευρώπη, Ασία, Αφρική), κατέστη το σταυροδρόμι συνάντησης πολιτισμών, όπου ο καθένας άφησε το αποτύπωμα του (Πίττας, 2008:92). Ο εποικισμός των Κυκλάδων ξεκίνησε το 5000 π.χ., πολύ αργότερα από τα ηπειρωτικά τμήματα της Ελλάδας. Λόγω των περιορισμένων φυσικών πόρων των νησιών, οι κάτοικοί τους αναγκάζονταν να αναζητήσουν τρόπους διαβίωσης πέραν της αλιείας, της γεωργίας και του κυνηγιού και στράφηκαν προς το εμπόριο και τη ναυτιλία. Με αυτό τον τρόπο ήρθαν σε επαφή με ξένα ήθη και έθιμα, θρησκείες, ιδέες και γνώσεις. Η όσμωση των στοιχείων αυτών διαμόρφωσε, εν τέλει, τον δικό τους ιδιότυπο πολιτισμό (Πίττας, 2008:92). Τα πρώτα ίχνη ζωής στις Κυκλάδες εντοπίζονται στο Σάλιαγκο, ένα νησάκι μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου. Εκεί βρέθηκαν λείψανα ενός ακμαίου νεολιθικού πολιτισμού που είχε αναπτυχθεί από το π.χ. (Πίττας, 2008:92). Κατά την 3η χιλιετία π.χ., στα νησιά των Κυκλάδων αναπτύχθηκε ένας πολύ ιδιαίτερος πολιτισμός. Οι κυκλαδίτικοι νήσοι είχαν δύο προνομιακούς 7

8 παράγοντες που επηρέασαν την ανάπτυξή τους. Ο πρώτος ήταν ότι, όπως προαναφέραμε, τα νησιά των Κυκλάδων ήταν τοποθετημένα στο κέντρο του Αιγαίου. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν ότι τα νησιά είχαν πολύ μικρή απόσταση μεταξύ τους. Οι δύο αυτοί παράγοντες ευνόησαν σε μεγάλο σημείο την επικοινωνία και τις επαφές και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου (Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 58). Στην ακμή του κυκλαδικού πολιτισμού συνέβαλλαν κάποιοι επιπρόσθετοι παράγοντες. Το ήπιο κλίμα και η προνομιούχα γεωγραφική και στρατηγική θέση των Κυκλάδων διευκόλυναν τα ταξίδια και τις εμπορικές επαφές με τους γειτονικούς λαούς, κάτι που έχει επιβεβαιωθεί από τις ανασκαφές. Σημαίνοντα ρόλο στην ανάπτυξη της περιοχής διαδραμάτισαν τα ορυχεία χαλκού, μολύβδου, χρυσού και αργύρου, όπως και τα λατομεία μαρμάρου της Πάρου και της Νάξου. Οι προαναφερθέντες παράγοντες ευνόησαν την οικονομία των νησιών των Κυκλάδων, δεδομένου ότι οι κάτοικοί τους ανέπτυξαν σημαντικές εμπορικές δραστηριότητες, οι οποίες, ομού με την βιοτεχνία τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία, αποτελούσαν τους βασικούς τους πόρους. Στους κατοίκους των Κυκλάδων αποδίδεται για πρώτη φορά η ναυπήγηση πλοίων που είχαν τη δυνατότητα να ταξιδέψουν σε ανοιχτή θάλασσα. Επομένως, το ανταλλακτικό εμπόριο ευδοκίμησε ιδιαίτερα σε αυτά τα νησιά και επιπλέον κατάφεραν να μεταφέρουν αγαθά και άλλων περιοχών, κατακτώντας με αυτό τον τρόπο μία ηγετική θέση στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Κυκλαδικά χαρακτηριστικά και στοιχεία έχουν εντοπιστεί γενικότερα στον χώρο του Αιγαίου καθώς και στις ανατολικές ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και στην Κρήτη, κάτι που επιβεβαιώνει την πεποίθηση ότι οι 8

9 κάτοικοι των Κυκλάδων είχαν μεγάλη εμπορική δραστηριότητα και επικράτησαν στο Αιγαίο την 3η χιλιετία π.χ. (Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 58). Η ιδιαιτερότητα του κυκλαδικού πολιτισμού εντοπίζεται κυρίως στην εισαγωγή στοιχείων άλλων πολιτισμών και πρωτίστως της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, με τις οποίες πιθανότατα οι Κυκλάδες είχαν εμπορικές συναλλαγές. Ο πολιτισμός, λοιπόν, της μέσης εποχής του χαλκού είναι ένας συνδυασμός του πολιτισμού που προϋπήρχε στην περιοχή των Κυκλάδων με τους πολιτισμούς που ήδη αναφέρθηκαν. Η ανάπτυξη της μινωικής δύναμης φαίνεται ότι περιόρισε σε μεγάλο βαθμό την ισχυρή θέση που κατείχαν μέχρι εκείνη τη στιγμή οι Κυκλάδες στο Αιγαίο. Πιθανολογείται ότι οι Κυκλαδίτες, προκειμένου να παραμείνουν ανεξάρτητοι και ανυπόταχτοι, αναγκάστηκαν να προσφέρουν τις ήδη ανεπτυγμένες ναυτικές τους γνώσεις στους Μινωίτες αντιπάλους τους (Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 59). Η αρχαία ελληνική τέχνη είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο που ξεπέρασε χρονικά και γεωγραφικά όρια. Ακόμα και σήμερα, η επιρροή της σε άλλους πολιτισμούς είναι σημαντική και αξεπέραστη. Η προσπάθεια να εξεταστούν τα στοιχεία μίας τέχνης που δημιουργήθηκε στην προϊστορική περίοδο είναι μία εξαιρετικά δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία που απαιτεί τη χρήση τυπολογικών και ειδολογικών κατατάξεων. Φυσικά, η αρχαία ελληνική τέχνη δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Δέχθηκε και αυτή με τη σειρά της επιδράσεις από άλλους πολιτισμούς που επηρέασαν την ανάπτυξη της. Η χρονική περίοδος π.χ. ήταν για την Ελλάδα η 9

10 εποχή του χαλκού και χωρίζεται σε τρεις περιόδους: την πρώιμη, τη μέση και την ύστερη. Οι πολιτισμοί που άκμασαν σε αυτές τις περιόδους ήταν διαφορετικοί από πλευρά γεωγραφίας, ενώ διαφέρουν και χρονικά. Ο κυκλαδικός πολιτισμός άκμασε την περίοδο π.χ., ο μινωικός πολιτισμός την περίοδο π.χ. και ο μυκηναϊκός πολιτισμός από το 1400 έως το 1200 π.χ. (Fitton, 1989). Τον όρο «κυκλαδικός» τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Χ.Τούντας στο τέλος του 19ου αιώνα. Με τον όρο αυτό περιέγραψε τη πρώιμη εποχή του χαλκού στην περιοχή των Κυκλάδων. Μεταγενέστερα, ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει όλη την εποχή του χαλκού στη συγκεκριμένη περιοχή. Η κυριότερη μορφή τέχνης που επικράτησε στις Κυκλάδες ήταν η μαρμαρογλυπτική. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα της εποχής αφορούσε μικρά έργα, κεραμικά, μαρμάρινα αγγεία, ειδώλια και έργα μικροτεχνίας. Η ύπαρξη μαρμάρου συντέλεσε ώστε να δημιουργηθούν εξαιρετικά έργα από ανώνυμους αλλά ικανότατους τεχνίτες. Τα έργα αυτά ήταν κυρίως ειδώλια, ιδιαίτερα απλά και λιτά, που, όμως, επηρέασαν σε καθοριστικό βαθμό τη μοντέρνα γλυπτική. Αρχικά, η μορφή τους ήταν εντελώς σχηματική, αλλά αργότερα μετατράπηκαν σε βιολόσχημα με κάποια δήλωση ανατομικών λεπτομερειών και, ενώ στην αρχή αποδίδονταν με μετωπικές μορφές δύο διαστάσεων, υπήρχαν προσπάθειες απόδοσης της τρίτης διάστασης, όπως διαφαίνεται στην περίπτωση του αυλητή από την Κέρο, Εικόνα 1 (Επιστήμη και Ζωή, 55). 10

11 Εικόνα 1. Ειδώλιο αυλητή, π.χ. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:23) Το ειδώλιο του αυλητή είναι κατασκευασμένο από Παριανό μάρμαρο, έχει ύψος 20 εκατοστά και ανακαλύφθηκε στην Κέρο. Είναι κυκλαδικό ειδώλιο και το γεγονός ότι απεικονίζει ανδρική μορφή είναι ένα στοιχείο αξιοσημείωτο, αφού στα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια συνήθως απεικονίζονται γυναικείες μορφές, λόγω του ότι αποτελούσαν αντικείμενα λατρείας και η γυναικεία μορφή ταυτιζόταν με τη Μεγάλη Μητέρα, θεότητα της εποχής. Τα περισσότερα από τα κυκλαδικά ειδώλια που έχουν ανακαλυφθεί βρέθηκαν μέσα σε τάφους, κάτι που σημαίνει ότι σχετίζονταν με ταφικό έθιμο της εποχής. Το συγκεκριμένο ειδώλιο, όμως, διαφέρει από αυτά που υποδήλωναν θεία λατρεία, όχι μόνο λόγω του ότι απεικονίζει άνδρα αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο η συγκεκριμένη μορφή έχει αποδοθεί. Τα ειδώλια που παρουσιάζουν γυναίκες και παραπέμπουν σε γυναικείες θεότητες είναι περισσότερα στατικά, ενώ το συγκεκριμένο έχει μία πιο ενεργητική και ανθρώπινη απόδοση. Το ειδώλιο είναι απλό και τοποθετημένο με τέτοιο 11

12 τρόπο ώστε ο αυλητής να φαίνεται ότι είναι αφοσιωμένος στην δραστηριότητα του, δηλαδή στο παίξιμο του διπλού αυλού, ο οποίος δεν διασώζεται ολόκληρος. Παρόλο που η ανδρική μορφή απεικονίζεται εύρωστη και στερεή, εντούτοις, το περίγραμμά του και ο τρόπος που είναι λαξεμένο αποδίδουν γλυκύτητα και ηρεμία (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:23). Ενώ δεν είναι αποσαφηνισμένο αν το ειδώλιο απεικονίζει θεότητα ή ανθρώπινη μορφή, το γεγονός ότι δεν είναι νατουραλιστικό παραπέμπει περισσότερο ως προς την ανθρώπινη μορφή. Υποθετικά και μόνο, αφού δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι σε αυτή την περίπτωση μπορεί να απεικονίζει μία συνηθισμένη δραστηριότητα της εποχής που ενδεχομένως να σχετιζόταν και με τα ταφικά έθιμα, αφού το συγκεκριμένο ειδώλιο βρέθηκε σε τάφο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:26). Ακόμα μία περιοχή των Κυκλάδων με πληθώρα ευρημάτων είναι το Ακρωτήρι. Το Ακρωτήρι, η αρχαία πόλη της Σαντορίνης, απέχει μερικά μόλις χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νησιού, τα Φυρά. Η πόλη έχει αναγνωριστεί σαν την καλύτερα διατηρημένη προϊστορική πόλη και λόγω αυτού θεωρείται εξαιρετικά σημαντική τοποθεσία. Περίπου το 1500 π.χ. το ηφαίστειο της Θήρας ξέσπασε με τόση βιαιότητα ώστε η έκρηξή του θεωρείται ως μία από τις μεγαλύτερες στην ιστορία του πλανήτη. Το Ακρωτήρι που βρισκόταν σε ακμή, αφού ήταν ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια του Αιγαίου, θάφτηκε στην κυριολεξία κάτω από την λάβα. Ευτυχώς, οι κάτοικοι της πόλης διέφυγαν πριν συντελεστεί η έκρηξη, κάτι που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι δεν έχει βρεθεί κανένα απολύτως 12

13 πτώμα. Πιθανολογείται ότι ειδοποιήθηκαν από σεισμικές δονήσεις που προηγήθηκαν της έκρηξης (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:34). Όλα ανεξαιρέτως τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην περιοχή του Ακρωτηρίου ήταν πολύ καλά διατηρημένα, πράγμα που οφείλεται στο ότι η έκρηξη του ηφαιστείου ήταν μεν μία μεγάλη καταστροφή αλλά παράλληλα λειτούργησε ως διατηρητής των μετέπειτα ευρημάτων. Τα ηφαιστειακά υλικά, η στάχτη και η ελαφρόπετρα, έθαψαν τα κτίσματα επιτρέποντάς τους να διατηρηθούν σε εξαιρετική κατάσταση, δηλαδή κάτι ανάλογο με αυτό που συνέβη και στην περιοχή της Πομπηίας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:34). Η περιοχή ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1866, μετά από μία νέα μικρή έκρηξη του ηφαιστείου, και από το 1967 ξεκίνησαν οι ανασκαφές στην περιοχή υπό την εποπτεία του καθηγητή Σπυρίδωνα Μαρινάτου και υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθηνών. Ο Μαρινάτος ήταν βέβαιος ότι τα ευρήματα των ανασκαφών του θα επιβεβαίωναν την θεωρία του πως η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας προκάλεσε την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού. Μετά τον θάνατο του Μαρινάτου, το 1974, τις ανασκαφές συνέχισε ο καθηγητής Χρήστος Ντούμας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2007:36). Στο Ακρωτήρι (Εικόνα 2) έχουν εντοπιστεί δρόμοι, πλατείες, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια που, αρκετά εξ αυτών, φτάνουν μέχρι και τους τρεις ορόφους, καταδεικνύοντας την ανθηρή οικονομία της περιοχής. Σε κάθε σπίτι έχουν βρεθεί σχεδόν άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες που καλύπτουν το εσωτερικό των κτιρίων και στις οποίες θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο ( 13

14 Εικόνα 2. Χάρτης της αρχαιολογικής περιοχής του Ακρωτηρίου της Θήρας ( Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν στο Ακρωτήρι είναι, χωρίς καμία αμφιβολία, μοναδικές για διαφόρους λόγους, αλλά, κυρίως, διότι η διατήρηση της περιοχής επέτρεψε μία συνολική μελέτη των βασικών χαρακτηριστικών του πολιτισμού του Αιγαίου, ενός πολιτισμού ο οποίος ξεκίνησε από την ύστερη εποχή του Χαλκού. Τα αρχιτεκτονικά απομεινάρια, καθώς και τα κινητά αντικείμενα, κεραμικά και τοιχογραφίες που ευρέθησαν, ήταν σε άριστη κατάσταση, λαμβάνοντας πάντα υπόψη το μέγεθος της καταστροφής που υπέστη η περιοχή ( 14

15 1.2. Ο μινωικός πολιτισμός Ως μινωικός πολιτισμός περιγράφεται ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην Κρήτη κατά την διάρκεια της προϊστορικής περιόδου (Εικόνα 3). Στον συγκεκριμένο πολιτισμό αποδίδεται αυτός ο όρος ώστε να είναι διακριτός από αυτούς της ηπειρωτικής Ελλάδας και του υπόλοιπου Αιγαίου. Το όνομά του προέρχεται από έναν ήρωα της μυθολογίας, τον βασιλιά Μίνωα. Έτσι βαφτίστηκε ο πολιτισμός από τον αρχαιολόγο που πραγματοποίησε τις ανασκαφές στο ανάκτορο της Κνωσού, τον Άρθουρ Έβανς, ο οποίος δημοσίευσε το 1935 την ανάλυση του συγκεκριμένου πολιτισμού (Hirst). 15

16 Εικόνα 3. Χάρτης των ανακτόρων και των λοιπών κέντρων του Μινωικού πολιτισμού (metamedia) Γεωγραφικά, η Κρήτη είναι τοποθετημένη σε μία σημαντικά στρατηγική θέση και αποτελεί το κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Η θέση της έχει ως αποτέλεσμα να δέχεται επιρροές από την Αίγυπτο, τη Μέση Ανατολή αλλά και την Ευρώπη. Τα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν καταδείξει ότι η εγκατάσταση στο νησί της Κρήτης ξεκίνησε τη Νεολιθική περίοδο, περίπου το 6000 Π.Κ.Ε. Μέχρι το 3000 Π.Κ.Ε., δηλαδή την εποχή του Χαλκού, η ζωή στο νησί ήταν ομαλή και η ανάπτυξή του σταθερή. Τα μετέπειτα σπουδαιότερα χρονολογικά γεγονότα του νησιού ήταν η οικοδόμηση της Κνωσού το 1900 Π.Κ.Ε., η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1500 Π.Κ.Ε και η καταστροφή της Κνωσού το 1375 Π.Κ.Ε. Στην Κρήτη εκτιμάται ότι υπήρχαν περίπου 100 Μινωικές πόλεις ( 16

17 Στο Μινωικό πολιτισμό υπάρχει μία σειρά ζητημάτων που αφορούν τη χρονολόγησή του, η οποία αναθεωρείται συνεχώς με αποτέλεσμα οι ημερομηνίες που καταγράφονται για κάποια γεγονότα να θεωρούνται συμβατικές. Ο Έβανς χρονολόγησε τον πολιτισμό βάσει των λεπτομερειών που υπάρχουν στη τυπολογία της κεραμικής. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή, ο Μινωικός πολιτισμός χωρίζεται σε τρεις φάσεις: την Πρωτομινωική (ΠΜ), την Μεσομινωική (ΜΜ) και την Υστερομινωική (ΥΜ). Ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων διατυπώνει μία άλλη χρονική διαίρεση: την Προανακτορική, την Πρωτοανακτορική, την Νεοανακτορική και την Μεταανακτορική (Πλάτων, 1974). Κατά την Προανακτορική περίοδο εκτιμάται ότι πραγματοποιήθηκε ο πρώτος αποικισμός, περίπου το 7000 Π.Κ.Ε. από λαούς της Μέσης Ανατολής. Μία από τις περιοχές που δημιουργήθηκαν κατά τον αποικισμό ήταν η Κνωσός, η οποία βρισκόταν στα δυτικά της κοιλάδας του Καιράτου. Ο πληθυσμός της περιοχής εκτιμάται περίπου στα 70 άτομα. Οι πρώτοι άποικοι που έφθασαν στο νησί κόμισαν τις γνώσεις τους σχετικά με την καλλιέργεια, καθώς και τη γλώσσα που αποτέλεσε τη βάση για τη μεταγενέστερη ανάπτυξη των γλωσσικών ιδιωμάτων της Κρήτης ( Κατά την ύστερη Νεολιθική και Χαλκολιθική περίοδο ( Π.Κ.Ε.) ο πληθυσμός της Κνωσού αυξήθηκε και έφτασε περίπου τα 1500 άτομα. Η αύξηση αυτή δεν προκλήθηκε από τους αυτόχθονες κατοίκους του νησιού, αλλά πιθανολογείται ότι έγινε ακόμη ένας αποικισμός, θεωρία που 17

18 υποστηρίζεται από τον αποικισμό που συντελέστηκε την ίδια περίοδο σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Μετά την καταστροφή των κτιρίων της Παλαιοανακτορικής περιόδου, οι περιοχές που έδρευαν γνώρισαν μία εκτεταμένη εποικιστική ανοικοδόμηση. Σύμφωνα με τον Άρθουρ Έβανς, η Παλαιοανακτορική περίοδος στην Κρήτη τελείωσε με μία σειρά ισχυρών σεισμικών δονήσεων, οι οποίες κατέστρεψαν τα ανάκτορα και οδήγησαν σε ένα νέο κατασκευαστικό πρόγραμμα για την αντικατάσταση των γκρεμισμένων ανακτόρων (Driessen et al., 1989: 99). Παρόλο που τα τρία από τα τέσσερα βασικά Μινωικά ανάκτορα (Εικόνα 4) βρίσκονταν στο κέντρο της Κρήτης και οι πρόσφατες ανασκαφές ανακάλυψαν τμήματα πόλεων πέριξ αυτών, υπάρχει η πεποίθηση ότι οι Μινωικές πόλεις σαν σύνολο βρίσκονταν στην Ανατολική Κρήτη. Οι Αμερικάνικες και οι Βρετανικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα στην περιοχή αποκάλυψαν μεγάλα τμήματα τριών πόλεων της Ύστερης Χάλκινης εποχής, την Ψείρα, το Παλαίκαστρο και τη Γουρνιά (Braningan, 1972:751). 18

19 Εικόνα 4. Η αίθουσα του θρόνου στο παλάτι της Κνωσού ζωγραφισμένη με τοιχογραφίες που αναπαριστούν γρύπες ( Οι νέες πόλεις που χτίστηκαν διέφεραν από τις παλαιότερες κυρίως προς την επέκταση τους. Σε περιοχές όπως η Γουρνιά ή το Παλαίκαστρο, οι συνοικίες και τα συγκροτήματα κατοικιών διαχωρίζονταν μεταξύ τους από πλακόστρωτους δρόμους που συχνά εκτείνονταν πέραν των οικιστικών περιοχών και ξεπερνούσαν ακόμα και τα παλαιότερα νεκροταφεία. Πλην, όμως, του οδικού δικτύου, η επέκταση των πόλεων επιτυγχανόταν με μεμονωμένα σπίτια και συνοικισμούς που συναντώνταν στην περιφέρεια των ανακτορικών πόλεων. Δυστυχώς, δεν έχουν προκύψει αρκετές πληροφορίες από τις ανασκαφές ώστε να υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για την οργάνωση αυτών των 19

20 πόλεων. Οι μέχρι στιγμής γενικές πληροφορίες τοποθετούν στο κέντρο της πόλης τα ανάκτορα ή μεγάλες «επαύλεις» και η υπόλοιπη οικιστική ανάπτυξη συντελούνταν κυκλοτερώς. Οι πόλεις αυτές φαίνεται να είχαν αρκετά πυκνή δόμηση και οι μοναδικοί ελεύθεροι χώροι ήταν οι πλατείες και οι αυλές των σπιτιών (Treuil et al., 1996:312). Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, οι Μινωικές πόλεις ήταν χωρισμένες σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη εξ αυτών αποτελείται από μεγάλες πόλεις που περιελάμβαναν ογκώδη κτίρια, τα οποία χρησίμευαν για διοικητικούς ή θρησκευτικούς σκοπούς. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι μικρές πόλεις με σημαντικά κεντρικά κτίρια, των οποίων τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και η επίπλωση θύμιζαν τα ανάκτορα. Στην τρίτη κατηγορία βρίσκονται και πάλι οι μικρές πόλεις που ήταν, κυρίως, παραθαλάσσιες. Σε αυτού του τύπου τις πόλεις, ένα ή περισσότερα κτίρια διέθεταν διαφορετική τοιχοποιία από τα υπόλοιπα (Braningan, 1972:41). Για να καταστεί κατανοητός ο Μινωικός εποικισμός της Ψείρας πρέπει να ληφθούν υπόψη οι δύο διαστάσεις της περιοχής, της πόλης και της υπαίθρου, που είναι αλληλένδετες. Τα στοιχεία έχουν καταδείξει ότι καμία από τις δύο διαστάσεις του νησιού δεν μπορεί να γίνει κατανοητή μεμονωμένα. Περίπου μέχρι το τέλος της Μέσης Μινωικής εποχής, η Ψείρα περιγραφόταν ως ένα αγροτικό χωριό. Στην Ύστερη Μινωική, το μέγεθός της μεγάλωσε και κατέστη μία πόλη με περισσότερα από πενήντα κτίρια. Η ανακάλυψη ενός νεκροταφείου με πληθώρα τάφων στην περιοχή καταδεικνύει ότι είτε η περιοχή αποτελούσε μία μόνιμη κατοικία, είτε ότι κατοικούνταν για αρκετούς μήνες τον χρόνο (Betancourt, 1995:163). 20

21 Το χωριό ήταν εξαπλωμένο με τέτοιο τρόπο που κάλυπτε ολόκληρη τη χερσόνησο. Η πλατεία του είναι παρούσα σαν ανοιχτός χώρος και τα κτίρια ήταν τοποθετημένα σε ακανόνιστα τετράγωνα ακολουθώντας την τοπογραφία της γης. Το μέγεθος των κτιρίων ποίκιλλε, καθόσον υπήρχαν από μικρά κτίρια με λίγα δωμάτια μέχρι μεγάλα κτίρια που διέθεταν περισσότερους από τριάντα εσωτερικούς χώρους. Στο χωριό υπήρχε, επίσης, μία μεγάλη σκάλα, η οποία οδηγούσε από την μικρή παραλία της περιοχής και τελείωνε στην βορειοδυτική γωνία της πλατείας. Οι πληροφορίες που υπάρχουν για την περιοχή είναι εξαιρετικά περιορισμένες λόγω της τοπικής πρακτικής να κατασκευάζουν από πέτρα και όχι από τούβλα τα κτίριά τους. Οι νέες κατασκευές έγιναν με τη χρήση των υλικών που προϋπήρχαν σε παλαιά ή κατεστραμμένα οικοδομήματα (Betancourt, 1995:163). Η πόλη κατατάσσεται στην τρίτη κατηγορία των Μινωικών πόλεων, δηλαδή στις μικρές πόλεις που παρείχαν εξειδικευμένες υπηρεσίες και δεν σχετίζονταν απευθείας με διοικητικούς παραθαλάσσιους οικισμούς (Braningan, 1972:41). Ο Μόχλος ήταν μία χερσόνησος -νησάκι σήμερα- που συνδεόταν με την Κρήτη μέσω ενός μικρού και στενού πορθμού την Χάλκινη εποχή. Η κάθε πλευρά του πορθμού είχε το δικό της λιμάνι. Η περιοχή είναι ιδιαίτερα γνωστή για τα πλούσια νεκροταφεία της Πρώιμης Μινωικής εποχής και τα ευρήματα των τάφων. Στο νησί υπήρχε ήδη οικισμός, ο οποίος, όμως, καταστράφηκε κατά την διάρκεια της Υστερομινωικής περιόδου από την έκρηξη του ηφαιστείου της 21

22 Θήρας. Εντούτοις, ο οικισμός χτίστηκε ξανά, γεγονός που επιβεβαιώνεται από το ότι, κατά την διάρκεια των ανασκαφών, εντοπίστηκε στρώμα ηφαιστειακής τέφρας κάτω από το πάτωμα και τους τοίχους ενός σπιτιού. Οι ανασκαφές στον Μοχλό ξεκίνησαν το 1908 από τον Αμερικάνο αρχαιολόγο Seager, ο οποίος ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τον οικισμό του νησιού. Ωστόσο, νέες πληροφορίες για τον οικισμό ήρθαν στην επιφάνεια από τις ανασκαφές που έγιναν το 1971, 1972 και 1976 από τους Δαβάρα και Soles σε συνεργασία με την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή. Στο συγκεκριμένο νησί έχουν αναγνωριστεί τέσσερα τετράγωνα με σπίτια και ένα μεγάλο οίκημα (έπαυλη). Στην ακτή υπήρχε τοποθετημένη μία βιοτεχνική περιοχή, πίσω ακριβώς από το χωριό. Τελικώς, το χωριό καταστράφηκε από εκτεταμένη πυρκαγιά στην Ύστερη Μινωική εποχή. Τα τέσσερα τετράγωνα με σπίτια που προαναφέραμε χρονολογούνται στη Νεοανακτορική εποχή. Σε κάποιο από τα τετράγωνα ανακαλύφθηκε ένα μεγάλο κτίριο που θεωρείται πιθανό να είναι το κεντρικό κτίριο του οικισμού και το οποίο, μάλλον, είχε διοικητική και θρησκευτική χρήση. Το κτίριο αυτό, όμως, διαθέτει, επίσης, κάποια δωμάτια που καταδεικνύουν ότι δεν χτίστηκε μονομιάς, αλλά σε δύο οικοδομικές φάσεις. Το συγκεκριμένο κτίριο είχε, πιθανώς, τρεις ορόφους και αρκετούς χώρους. Παρόλο που η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί πλήρως, θεωρείται ότι το κεντρικό του τμήμα διέθετε δύο πτέρυγες που ήταν διαχωρισμένες στο ισόγειο αλλά ενωμένες στους ορόφους. Ο οικισμός ομοιάζει πολεοδομικά με τον τρόπο που κατασκευάστηκαν η Ψείρα και η Γουρνιά. Και σε αυτή την περίπτωση υπήρχαν κεντρικοί δρόμοι 22

23 κατά μήκος του οικισμού που τέμνονταν και διασταυρώνονταν σε διάφορα σημεία με μικρότερα δρομάκια σχηματίζοντας ομάδες κατοικιών. Τα επίπεδα οικοδόμησης δεν είναι ίδια σε όλες τις περιπτώσεις των κατοικιών, προφανώς λόγω της κλίσης του εδάφους, στην οποία έπρεπε να προσαρμοστούν, αλλά όλα έχουν δύο ή τρεις ορόφους. Καθένα από αυτά είναι κατασκευασμένα από ογκόλιθους από ψαμμίτη, που θεωρείται ότι προήλθαν από το λατομείο στην Βάγια, το ίδιο λατομείο από όπου προμηθεύτηκαν το υλικό για να χτίσουν το ανάκτορό τους και οι κάτοικοι της Γουρνιάς ( Το βασικό μνημείο του Παλαίκαστρου είναι μία Μινωική πόλη στην πεδιάδα, δίπλα στη θάλασσα του Ρουσόλακκου. Η εγκατάσταση σε αυτή την περιοχή είχε αρχίσει από την Χάλκινη εποχή. Η πόλη ήταν μεγάλη και ανεπτυγμένη την Ύστερη Μινωική εποχή και διέθετε σταθερά και ανθεκτικά οικοδομήματα και δρόμους που σχημάτιζαν τετράγωνα. Η πόλη καταστράφηκε στην Ύστερη Μινωική Ι εποχή από μεγάλη πυρκαγιά, αλλά κατασκευάστηκε εκ νέου την Ύστερη Μινωική εποχή ΙΙ και διατηρήθηκε μέχρι την Ύστερη Μινωική εποχή ΙΙΙΒ. Το Παλαίκαστρο ήταν μία από τις περιοχές της Ανατολικής Κρήτης για τις οποίες υπάρχει αρχείο συνεχούς απασχόλησης και θεωρείται ότι βρισκόταν σε δευτερεύουσα θέση. Τοποθετημένο πλησίον της θάλασσας και με σημαντικό αστικό κέντρο φαίνεται ότι διέθετε κεντρική διοίκηση. Θεωρείται, λοιπόν, ότι και σε αυτή την περιοχή, μάλλον, υπήρχε ένα κεντρικό κτίριο το οποίο χρησιμοποιούνταν κυρίως για την άσκηση εξουσίας, έστω και αν αυτό αποτελούσε μόνο σημείο συγκέντρωσης για τους ντόπιους αριστοκράτες ή ιερείς. 23

24 Ένα κτίριο παρόμοιου τύπου, μία μεγάλη καλοκτισμένη έπαυλη, εντοπίστηκε στην ανακαλύφθηκε μία εν λόγω περιοχή. εξαιρετικά Στις ανασκαφές εντυπωσιακή κατασκευή, του η οποία αποκαλύφθηκε σαν ενιαίο σύνολο. Αυτό το σπίτι είναι το πρώτο που βρίσκεται να έχει και στις τέσσερις προσόψεις του λαξευτό λίθο. Εξίσου εντυπωσιακά χαρακτηριστικά αυτού του κτιρίου αποτελούν το μεγάλο αυλάκι στην ανατολική άκρη και η ορθογώνια προβολή με κέρατα χειροτονίας από πέτρες άμμου στην βόρεια πλευρά του κτιρίου. Και τα δύο αυτά στοιχεία καταδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο σπίτι ήταν κάτι περισσότερο από απλή κατοικία (Driesssen et al., 1990:104). Το Παλαίκαστρο πρέπει να ήταν αρκετά ανεπτυγμένο, διότι βρισκόταν κοντά στην θάλασσα, διέθετε ένα ιδιαίτερα εύφορο έδαφος, το οποίο ενδεικνυόταν για σιτοκαλλιέργειες, είχε αρκετά ανεπτυγμένες εγκαταστάσεις στο λιμάνι και ορατή σύνδεση με τα νησιά της Κάσου και της Καρπάθου (Driesssen et al., 1990:104). Στο Παλαίκαστρο υπήρχαν, επίσης, σπίτια με εμβαδόν ογδόντα τετραγωνικών μέτρων, κάτι που φανερώνει χαμηλή κοινωνική τάξη. Ωστόσο, ήταν περιορισμένα και βρίσκονταν περιφερειακά γύρω από την πόλη, παρόλο που κάποια σπίτια αυτού του είδους φαίνεται να είχαν χτιστεί έναντι των εξοχότερων επαύλεων του κάθε τετραγώνου. Το γεγονός αυτό δύναται να δηλώνει δύο πράγματα. Είτε ότι ο ελάχιστος ελεύθερος χώρος που μπορεί να υπήρχε απέναντι από τις επαύλεις χρησιμοποιούνταν από φτωχότερους ανθρώπους για να κατασκευάσουν μικρότερα σπίτια ή είτε ότι αυτά τα ταπεινά σπίτια κατασκευάστηκαν μεταγενέστερα και δεν αποτελούσαν μέρος του αρχικού σχεδίου (Driesssen et al., 1990:106). 24

25 Στο Παλαίκαστρο, οι συνοικίες και τα συγκροτήματα με τα σπίτια χωρίζονταν από ένα δίκτυο πλακόστρωτων δρόμων, των οποίων η ανάπτυξη γινόταν κατά μήκος κεντρικών αρτηριών.επιπλέον, στο Παλαίκαστρο αναγνωρίστηκαν δύο κτίρια ως καταστήματα που ήταν ιδιαίτερα μικρά (δύο δωμάτια) και η πρόσοψή τους βρισκόταν στον κεντρικό δρόμο. Τα συγκεκριμένα οικοδομήματα είχαν πολύ μεγάλη πόρτα, αλλά, δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες από την ανασκαφή. Στην πόλη της Γουρνιάς ανακαλύφθηκε ένα κτίριο, το οποίο, όμως, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί με απόλυτη βεβαιότητα ως ανάκτορο. Αρχικώς, οι ανασκαφείς θεώρησαν ότι είναι ανάκτορο, αργότερα η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε, αλλά, από μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο συγκεκριμένο κτίριο μεταγενέστερα από τον Soles, προέκυψαν επιχειρήματα που επιβεβαιώνουν τον αρχικό χαρακτηρισμό του. Το ανάκτορο έχει ορθογώνια αυλή στην νότια πλευρά του, στην οποία υπάρχει πρόσβαση από τον δημόσιο δρόμο ανατολικά. Πιθανόν να υπήρχε πρόσβαση στην αυλή και από άλλα σημεία, αλλά δεν έχουν βρεθεί ευρήματα που να αποδεικνύουν κάτι τέτοιο. Η πρόσβαση στην αυλή υποστηρίζει την άποψη ότι ο χώρος δεν ήταν ιδιωτικός, αλλά μάλλον δημόσιος όπου κινούνταν ελεύθερα οι κάτοικοι της πόλης. Παρόλο που το ανάκτορο είναι σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο ώστε να εξαχθούν με βεβαιότητα συμπεράσματα, η εσωτερική του διαρρύθμιση θυμίζει αρκετά αυτή της κύριας δυτικής εισόδου του ανακτόρου της Κνωσού. Στη δυτική πρόσοψη υπάρχει ένας υπαίθριος πλακοστρωμένος χώρος που δημιουργείται λόγω της πλάτυνσης της δημοσίας οδού που υπάρχει στην δυτική πρόσοψη του κτιρίου και που οδηγεί σε μία διπλή πόρτα. Η μία από 25

26 αυτές οδηγεί σε ένα στενόμακρο και η άλλη σε έναν πλακόστρωτο διάδρομο. Οι δύο χώροι είναι παράλληλοι νοτίως και καταλήγουν, επίσης, σε πόρτες. Οι ομοιότητες, όμως, με το συγκεκριμένο ανάκτορο δεν περιορίζονται σε αυτό το σημείο. Το κτίριο της Γουρνιάς θυμίζει το ανάκτορο της Κνωσού και ως προς τη θέση των αποθηκών που βρίσκονταν στην δυτική πλευρά. Βόρεια από τις αναφερθείσες αποθήκες βρισκόταν ένας χώρος που αρχικά ονομάστηκε ως «διαμερίσματα ανδρών», αλλά κάτι τέτοιο δεν στοιχειοθετείται τελικώς. Θεωρείται πιθανό ο χώρος να χρησίμευε ως χώρος διαμονής, εφόσον καταδειχθεί ότι ένας άλλος χώρος που βρισκόταν κοντά ήταν τουαλέτα. Στον ίδιο τομέα υπήρχαν, επιπλέον, δύο αποθηκευτικοί χώροι. Νότια από αυτό το συγκρότημα χώρων βρισκόταν ένας μεγάλος θάλαμος με πεσσούς και κίονες. Σε ολόκληρο το σύμπλεγμα δεν είναι σαφής ούτε η διαρρύθμισή τους, ούτε η λειτουργία τους. Δυτικά από την αίθουσα με τους πεσσούς και τους κίονες υπάρχει ένας χώρος που θεωρείται πιθανόν να ήταν αυλή. Νοτιοανατολικά της αυλής βρισκόταν ένα μικρό δωμάτιο που συνδέεται με την αυλή με κεντρικό κίονα, στον οποίο υπήρχε λίθινο θρανίο. Μία ακόμη ομοιότητα των δύο κτιρίων είναι η βεράντα που βόρεια συνορεύει με τη μεγάλη δημόσια αυλή που προαναφέραμε και νότια με την αίθουσα με τους πεσσούς και τους κίονες. Ανάλογος χώρος, ο οποίος αποκαλούνταν «θεατρική περιοχή», υπάρχει και στην Κνωσό. Επίσης, βορειοδυτικά της δημόσιας αυλής, η διαρρύθμιση θυμίζει και πάλι το «τριμερές ιερό» που βρίσκεται στη δυτική πτέρυγα του ανακτόρου της Κνωσού. Κοντά σε αυτούς υπάρχουν επιπλέον τρεις χώροι που χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί, αλλά και ως στήριγμα του κλιμακοστασίου του πάνω ορόφου. 26

27 Οι εσωτερικοί τοίχοι του κτιρίου έχουν υποστεί τέτοια φθορά που δεν είναι εύκολο να εντοπιστεί ποια ήταν η αρχική τους θέση μέσα σε αυτό. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι ότι διαθέτει πολλές εισόδους. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί από τις ανασκαφές τουλάχιστον τέσσερις. Η πρώτη βρισκόταν σε μία περιμετρική οδό του οικήματος και οδηγούσε από την ανατολική πλευρά κατευθείαν στη δημόσια αυλή. Η δεύτερη είσοδος ήταν και αυτή στην δημόσια αυλή από τη δυτική πλευρά. Η τρίτη είσοδος βρισκόταν στη δυτική πρόσοψη του κτιρίου και οδηγούσε στην πλευρά που βρίσκονταν οι αποθήκες, κοντά στα διαμερίσματα των ανδρών. Τέλος, δεν είναι εξακριβωμένη η ακριβής θέση της τέταρτης εισόδου, αλλά θεωρείται πιθανό ότι βρισκόταν βορειοανατολικά. Για τη δυτική είσοδο του κτιρίου υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη εξ αυτών υποστηρίζει ότι, ενδεχομένως, να αποτελούσε θεμελίωση για διπλή κλίμακα. Η μία πτέρυγα αυτής της κλίμακας πιθανολογείται ότι οδηγούσε στην ανατολική πλευρά του δευτέρου ορόφου, πιθανόν σε ένα προθάλαμο και ένα σύστημα χώρων που βρισκόταν ακριβώς πάνω από τις δυτικές αίθουσες, που με την σειρά τους βρίσκονταν άνωθεν μίας αίθουσας με πεσσούς που υπήρχαν στο κέντρο του οικήματος. Η δεύτερη εκδοχή θεωρεί πιθανό ότι η δυτική πλευρά είχε διπλή είσοδο, διότι ήταν ένα είδος θυρωρείου και με αυτό τον τρόπο μπορούσε να γίνεται έλεγχος στο ποιος εισέρχεται στο κτίριο απ όποια πλευρά του δρόμου και αν ερχόταν. Σύμφωνα με τον Soles, το κτίριο που βρέθηκε στην Γουρνιά είχε τρεις ορόφους, το υπόγειο, τον κύριο και τον άνω όροφο. Στο υπόγειο υπήρχαν συνολικά 18 δωμάτια και τα περισσότερα ήταν αποθηκευτικοί χώροι. Στον πρώτο όροφο υπήρχαν πολλά δωμάτια, η πλειοψηφία των οποίων 27

28 θεωρούνταν χώροι διαμονής. Τα δωμάτια ήταν μεγάλα και ευρύχωρα και η σύνδεσή τους γινόταν με πολύθυρα. Ο δεύτερος όροφος διαπιστώνεται από τις κλίμακες του πρώτου ορόφου. Ενώ έχει αρκετές ομοιότητες με το ανάκτορο της Κνωσού, η κύρια διαφορά του είναι το μέγεθος, αφού το κτίριο της Γουρνιάς είναι το 1/10 από αυτό της Κνωσού. Η Γουρνιά δεν ήταν μία μεγάλη πόλη της Ανατολικής Κρήτης, αλλά αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της οργάνωσης που διέθεταν οι Νεοανακτορικές πόλεις. Ένα κύριο χαρακτηριστικό της εν λόγω οργάνωσης είναι ότι τα σπίτια της πόλης ήταν κτισμένα πολύ πυκνά και σε ακανόνιστες ομάδες, τις οποίες διέκοπταν πλακόστρωτα δρομάκια. Τα πλακόστρωτα αυτά δρομάκια, που αναπτύσσονταν κατά μήκος κεντρικών αρτηριών, έφταναν με ελιγμούς μέχρι την κορυφή του λόφου της πόλης, όπου υπήρχε ένα μικρό ανάκτορο. Βόρεια της πόλης ήταν συγκεντρωμένα τα σπίτια των τεχνιτών που,παράλληλα, χρησίμευαν και ως εργαστήρια (Treuil et al., 1996:312). Το ανάκτορο που υπήρχε στην κορυφή του λόφου θεωρείται ότι ήταν το σπίτι του κυβερνήτη της πόλης, αλλά έφερε τα χαρακτηριστικά των ανακτόρων, όπως μία μεγάλη δυτική πρόσοψη με κενά, προφανώς, για παράθυρα στους πάνω ορόφους. Τα υπόλοιπα σπίτια της Γουρνιάς είχαν εμβαδό κατά μέσο όρο 80 τετραγωνικά μέτρα, κάτι που αφήνει να εννοηθεί ότι οι κάτοικοι της πόλης ανήκαν σε χαμηλή -κοινωνικά και οικονομικά- τάξη. 28

29 Κεφάλαιο 2: Οι τοιχογραφίες 2.1. Η κυκλαδική τοιχογραφία Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στο Ακρωτήρι είναι μοναδικές, διότι η διατήρηση της περιοχής επέτρεψε τη μελέτη των βασικών χαρακτηριστικών του πολιτισμού του Αιγαίου. Τα αρχιτεκτονικά ευρήματα, καθώς και τα άλλα αντικείμενα, κεραμικά και τοιχογραφίες που βρέθηκαν, βρίσκονταν σε άριστη κατάσταση, αναλογιζόμενοι το μέγεθος και την έκταση της καταστροφής που υπέστη η περιοχή. Οι τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου έχουν βρεθεί τόσο σε δημόσια όσο και σε ιδιωτικά κτίρια. Όλες χαρακτηρίζονται από ένα τυπικό μινωικό στοιχείο, το οποίο είναι ανυπαρξία τριών διαστάσεων. Τα θέματα που απεικονίζουν οι τοιχογραφίες είναι ποικίλα, από γεωμετρικά σχήματα μέχρι άψυχα αντικείμενα, κτίρια, βλάστηση, ζώα, ακόμα και ανθρώπους. Το κάθε σπίτι διέθετε τα δικά του σχέδια, γεγονός που καταδεικνύει ότι πιθανόν σχετίζονταν με τους ανθρώπους που ζούσαν στο σπίτι. Επί παραδείγματι, ένας ψαράς είχε στην οικία του τοιχογραφίες σχετικές με το επάγγελμα του (Ντούμας, 1992). Σύμφωνα με την Υβόννη Λινάρδου, οι τοιχογραφίες της Θήρας έχουν επιρροές και επιδράσεις και από την αιγυπτιακή τέχνη. Λόγω της κοντινής απόστασης της Αιγύπτου με τις Κυκλάδες, οι επιρροές αυτές φαίνονται φυσιολογικές και δεν εντοπίζονται μόνο στη τεχνοτροπία αλλά και στα θέματα, 29

30 αφού και τα αιγυπτιακά έργα απεικόνιζαν εικόνες της καθημερινότητας (Λινάρδου, 1992:70-71). Οι τοιχογραφίες της Θήρας βρίσκονται στα κεντρικά δωμάτια των κτιρίων και, μάλιστα, είναι τόσο εκτεταμένες που διαπερνούν βασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως οι πόρτες, τα παράθυρα και οι γωνίες των δωματίων. Τα θέματα που απεικονίζουν δεν βρίσκονται σε απόλυτη σύνδεση μεταξύ τους, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και με το φυσικό περιβάλλον. Από τις τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι προκύπτουν πληθώρα πληροφοριών για τη ζωή και τα έθιμα των κατοίκων της περιοχής. Οι περισσότερες ανθρώπινες φιγούρες είναι όμορφα ντυμένες με κοσμήματα και άλλα στολίδια που φανερώνουν πλούτο και ευημερία, πράγμα που δε συμβαίνει για τις περισσότερες φιγούρες των νέων που απεικονίζονται γυμνοί, όπως για παράδειγμα στους Πυγμάχους, όπου παρουσιάζεται η πυγμαχία παιδιών, αποτελώντας την 1η παράσταση που απεικονίζονται γάντια πυγμαχίας (Εικόνα 10 ). Οι ζωγραφιές των ζώων απεικονίζουν τόσο οικιακά ζώα όσο και άγρια θηρία, ακόμα και είδη που δεν υπήρχαν παραδοσιακά στην περιοχή, όπως αντιλόπες και πιθήκους που πιθανολογείται ότι έφτασαν στο νησί μέσω του εμπορίου (Ντούμας, 1992). Η τεχνική με την οποία δημιουργήθηκαν οι τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου ήταν η εξής: ο καλλιτέχνης άρχιζε να δημιουργεί το έργο του σε υγρό ακόμα τοίχο. Μέχρι, όμως, να τελειώσει, ο τοίχος είχε στεγνώσει. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι σήμερα -αν δεν χρησιμοποιηθούν χημικά μέσα- κατά την διάρκεια της εξέτασης των τοιχογραφιών παρατηρείται ότι υπάρχουν τμήματα τοιχογραφιών που ξεφλουδίζουν επειδή έγιναν σε στεγνά 30

31 μέρη του τοίχου. Αντιθέτως, όσα ζωγραφίστηκαν σε υγρά μέρη διατηρούνται, διότι το χρώμα πότισε τον τοίχο με την πάροδο του χρόνου. Βέβαια, υφίστατο ένα επιπλέον στάδιο προετοιμασίας πριν την έναρξη της ζωγραφικής. Όσο ο τοίχος ήταν ακόμα υγρός τριβόταν μέχρι να γίνει μία λεία και απαλή επιφάνεια. Για το τρίψιμο του τοίχου χρησιμοποιούνταν θαλάσσιες πέτρες, στις οποίες γινόταν ειδική επιλογή (Ντούμας, 1991:34). Μόλις ο τοίχος γινόταν λείος, ο ζωγράφος χώριζε το χώρο που θα χρησιμοποιούσε σε τρία μέρη. Ο συνήθης διαχωρισμός ήταν ο οριζόντιος. Το μεσαίο μέρος, στο οποίο σχεδιάζονταν το κεντρικό θέμα, ήταν το μεγαλύτερο. Τα υπόλοιπα δύο μέρη ήταν ένα περιθώριο κάτω από το μεσαίο μέρος, όπου λογικά υπήρχε το κεντρικό θέμα, και ένα τμήμα άνωθεν που αποτελούσε την επίστεψη (Τελεβάντου, 1994:351). Αρχικά, ο καλλιτέχνης ζωγράφιζε ένα προσχέδιο του έργου του με δύο τρόπους: α) με χρώμα και β) με τη δημιουργία μίας λεπτής γραμμής. Σε κάποιες λιγοστές περιπτώσεις, στο προσχέδιο χρησιμοποιούνταν και οι δύο τρόποι. Ύστερα, χρωματίζονταν πρώτα οι μεγαλύτερες επιφάνειες του έργου, έπειτα οι μικρότερες και, στο τέλος, γίνονταν με μαύρη γραμμή το περίγραμμα από τα σχέδια (Τελεβάντου, 1994: ). Τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν στις τοιχογραφίες της Θήρας είναι το κόκκινο, το μαύρο, το κίτρινο, το γαλάζιο και το κρεμ. Το κρεμ χρησιμοποιήθηκε βασικά ως φόντο και οι επιφάνειες στις οποίες χρησιμοποιούνταν τα συγκεκριμένα χρώματα ήταν διαφορετικές μεταξύ τους, τόσο από άποψη μεγέθους όσο και από άποψη σχήματος (Ντούμας, 1991:34). 31

32 Τα κύρια μέρη που εντοπίστηκαν στις τοιχογραφίες της Θήρας είναι στα κτίσματα που βρίσκονται στην πλατεία που ονομάζεται Τριγωνική. Αυτά είναι το Συγκρότημα Δέλτα, η Δυτική Οικία και η Οικία της Άγκυρας (Τελεβάντου, 1994: 21). Η τοιχογραφία του δωματίου Δ2 του συγκροτήματος Δέλτα αποτελείται από μία και μόνο σύνθεση, η οποία προεκτείνεται σε τρεις τυφλούς τοίχους. Το κύριο θέμα της σύνθεσης είναι γνωστό σαν η τοιχογραφία της «Άνοιξης» (Εικόνα5). Εικόνα 5. Τοιχογραφία της Άνοιξης ( Η συγκεκριμένη τοιχογραφία είναι η μόνη που βρέθηκε ολόκληρη, στη θέση της και δίχως απώλειες. Όπως μαρτυρά και ο τίτλος της, η τοιχογραφία είναι αφιερωμένη στον ερχομό της άνοιξης. Πιθανολογείται ότι ο χώρος στον οποίο βρέθηκε η τοιχογραφία ήταν ιερός, στοιχείο που ενισχύεται από το 32

33 γεγονός ότι στον εξωτερικό του χώρο εντοπίστηκαν σκεύη που είχαν θρησκευτική χρήση. Εκτιμάται, επίσης, ότι η συγκεκριμένη τοιχογραφία δημιουργήθηκε από τον ίδιο καλλιτέχνη που ζωγράφισε τις λεγόμενες «Κροκοσυλλέκτριες». Οι διαστάσεις της τοιχογραφίας είναι: Νότιος τοίχος: 2,22m (πλάτος), 2,50m (ύψος) Δυτικός τοίχος: 2,60m (πλάτος), 2,50m (ύψος) Βόρειος τοίχος: 1,88m (πλάτος), 2,50m (ύψος). Με μία μεγάλη ποικιλία χρωμάτων (μαύρο, κόκκινο, κίτρινο και μπλε σε διάφορους συνδυασμούς) απεικονίζεται το βραχώδες τοπίο της Θήρας, στο οποίο περιλαμβάνονται ανθισμένοι κρίνοι και χελιδόνια που πετούνε σε διαφορετικά σημεία ανάμεσα στα λουλούδια. Τα φύλλα και οι μίσχοι των λουλουδιών είναι κίτρινα, ενώ τα λουλούδια είναι κόκκινα και συγκεντρωμένα ανά τρία (Ντούμας, 1992). Το μεγάλο επίτευγμα του ζωγράφου είναι ότι μπόρεσε, με τη χρήση κάποιων μόνο χρωμάτων και τριών συγκεκριμένων απεικονίσεων (βράχια, κρίνους και χελιδόνια), να περιγράψει το τοπίο της Θήρας μία εποχή όπως την άνοιξη που τα φυτά ανθίζουν, προσδίδοντας ιδιαιτερότητα στην φύση, η οποία μεταφέρεται και μέσω της τοιχογραφίας, Εικόνα 6 (Τελεβάντου, 1994: 151). 33

34 Εικόνα 6. Μέρος από την τοιχογραφία της «Άνοιξης» (Κρίνοι) (Ντούμας, 1992) Τα βράχια έχουν διαφορετικά και περίεργα σχήματα και ο λόγος που παρουσιάζονται με τρία διαφορετικά χρώματα (κίτρινο, κόκκινο, μπλε) είναι διότι ο καλλιτέχνης επιθυμούσε να αναδείξει ότι είναι ηφαιστειώδη. Οι κρίνοι που απεικονίζονται στη τοιχογραφία πιθανολογείται ότι ανήκουν στην ποικιλία Lilium Chalcedonicum (κόκκινος κρίνος), η οποία είναι ευρέως διαδεδομένη στα νησιά του Αιγαίου. Μία άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι τα κρίνα ανήκουν στην ποικιλία Pancratium Maritimum L. (κρίνος της θάλασσας), τα οποία συνήθως έχουν λευκό χρώμα και ευδοκιμούν τους θερινούς μήνες στο νησί της Σαντορίνης. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο τρόπος που η τοιχογραφία επεκτείνεται «αγνοεί» την αρχιτεκτονική του χώρου, αφού ολόκληρη η επιφάνεια του βόρειου τοίχου είναι ζωγραφισμένη με τέτοιο τρόπο που περνά πάνω από την 34

35 μικρή πόρτα εισόδου που υπάρχει στην γωνία, όπως φαίνεται και παρακάτω, Εικόνα 7. Εικόνα 7. Η τοιχογραφία της «Άνοιξης», βόρειος τοίχος (Ντούμας, 1992) Στον Τομέα Β και στο δωμάτιο Β1, οι τοιχογραφίες χωρίζονται σε τρία μέρη, εν αντιθέσει με το συγκρότημα Δ που καλύπτουν ολόκληρο τον τοίχο. Στο κάτω μέρος του τοίχου υπάρχει μία ζώνη με κυματιστό στεφάνι που χρησιμεύει σαν βάση του κυρίου θέματος. Στο πάνω μέρος της τοιχογραφίας υπάρχουν δύο οριζόντια χρωματιστά στεφάνια που δημιουργούν δύο κυκλικά μοτίβα που σχηματίζονται από στοιχεία σε σχήμα s. Το κεντρικό θέμα ανάμεσα στο κάτω και το πάνω σχέδιο είναι μία αναπαράσταση μπλε πιθήκων σε ένα βραχώδες τοπίο, Εικόνα 8 (πλάτος 2,76m και ύψος 2,70m). 35

36 Εικόνα 8. Πίθηκοι, βόρειος τοίχος (Ντούμας, 1992) Η μορφολογία και τα χρώματα των βράχων θυμίζουν το τοπίο της Θήρας, ενώ το μπλε των πιθήκων είναι αισθητικά συμβατό με το γκρι χρώμα του τοπίου. Ο τρόπος απεικόνισης των πιθήκων επιδεικνύει μεγάλη εξοικείωση -εκ μέρους του ζωγράφου- με τον τρόπο διαβίωσης των πιθήκων και δημιουργεί την πιθανότητα να κόμιζε κάποια γνώση που να σχετίζονταν με τα συγκεκριμένα ζώα. Στο ίδιο δωμάτιο, αλλά στον δυτικό τοίχο, είναι ζωγραφισμένη μία σειρά από αντιλόπες (πλάτος 2,00m και ύψος 2,75m). Η συγκεκριμένη τοιχογραφία δίδει σημαντικά στοιχεία για τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στην Θήρα, αφού όλη η τοιχογραφία βασίζεται στην δύναμη της γραμμή. Η έντονη γραμμή που έχει χρησιμοποιηθεί για να σχεδιαστούν οι αντιλόπες καταδεικνύει τον επιθετικό χαρακτήρα τους ενώ ανταγωνίζονται μεταξύ τους, Εικόνα 9. 36

37 Εικόνα 9. Αντιλόπες, δυτικός τοίχος (Ντούμας, 1992) Το σχέδιο είναι λιτό, αλλά παράλληλα εκφραστικό και ζωηρό. Χώρος και λεπτομέρειες γύρω από τις αντιλόπες δεν υπάρχουν και τα πόδια τους φαίνονται σαν να μην πατούν στο έδαφος. Το λευκό χρώμα, στο οποίο είναι ζωγραφισμένες οι αντιλόπες, προσδίδει ακόμα μεγαλύτερη ένταση στις μαύρες γραμμές με τις οποίες είναι σχεδιασμένες, ενώ το κόκκινο κυματοειδές χρώμα πάνω από τα κεφάλια τους δείχνει σαν να απειλεί τα κέρατα τους. Οι αντιλόπες που απεικονίζονται στην παραπάνω τοιχογραφία προέρχονται από ένα είδος που υπάρχει στην Ανατολική Αφρική. Η απεικόνιση της Θήρας ήταν τόσο πιστή που πιθανολογείται ότι είτε ο 37

38 καλλιτέχνης αντέγραψε κάποιο αιγυπτιακό έργο, είτε παρατήρησε ο ίδιος τα ζώα, κάτι που σημαίνει ότι το συγκεκριμένο είδος πρέπει να υπήρχε στη Θήρα (Μαρινάτος, 1972: 42-43). Στο νότιο τοίχο του ίδιου δωματίου απεικονίζονται δύο πυγμάχοι, Εικόνα 10. Η τοιχογραφία είναι απομονωμένη και δεν είναι τόσο μεγάλη όπως οι υπόλοιπες του δωματίου (πλάτος 0,94m και ύψος 2,75m). Οι δύο πυγμάχοι δεν φαίνονται να είναι μεγαλύτεροι από 7-8 ετών -σχεδόν παιδιά-, ενώ η ανατομία τους αποδίδεται λεπτομερώς. Και οι δύο φορούν ζώνες και έχουν ξυρισμένα τα κεφάλια τους σε μερικά σημεία, με αποτέλεσμα τα μαλλιά που παραμένουν να φαίνονται σαν πλοκάμια. Τέλος, είναι αξιοσημείωτο ότι φορούν γάντια μόνο στο δεξί τους χέρι. Εικόνα 10. Πυγμάχοι, νότιος τοίχος (Ντούμας, 1992) 38

39 Η δυτική κατοικία του Ακρωτηρίου είναι το κτίριο που έχει εξεταστεί πιο εξονυχιστικά απ όλα. Σε αυτό το κτίριο, εκτός από τις τοιχογραφίες στο δωμάτιο πέντε, υπάρχει και μία μικρογραφία Εικόνα 11. (πλάτος 3,90m και ύψος 0,43m). Η αποκατάσταση και ολοκλήρωση της μικρογραφίας και της τοιχογραφίας γενικότερα καταδεικνύουν ότι ο ζωγράφος ήθελε να απεικονίσει την ιστορία των υπερατλαντικών ταξιδιών του στόλου της Θήρας. Στη μικρογραφία απεικονίζονται με μεγάλη λεπτομέρεια τα πλοία και τα μέσα προώθησης που αυτά χρησιμοποιούν, όπως το πανί και τα κουπιά που στηρίζονται σε σκαρμούς και ο ελεύθερος τρόπος κωπηλασίας (Τζάλας, 5). Εικόνα 11. Μικρογραφία του στόλου από το Ακρωτήρι της Θήρας (1500 π.χ.) (Μαστραπάς, 1990:80) Ο στόλος παρουσιάζεται σαν να πλέει στην ακτή της Αφρικής, προφανώς από κάποια πόλη του Αιγαίου. Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι ένα από τα μεγάλα πλοία που απεικονίζονταν έχει μεν κουπιά, αλλά δίχως σκαρμούς. Αυτό το είδος κωπηλασίας δεν έχει εμφανιστεί ξανά στο 39

40 Αιγαίο. Για να το περιγράψει ο κ. Μαρινάτος, που πραγματοποίησε τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι, αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει έναν όρο που εμφανίστηκε την εποχή του Ομήρου, τον «ταρσό», ονομάζοντας την κωπηλασία χωρίς σκαρμούς «ταρσοπλοία» (Τζάλας, 5). Ο Μαρινάτος περιγράφει αυτά τα πλοία ως εξής: «Ως προς τα πλοία, μακρότατη θα ήτο μία έστω και ατελής περιγραφή. Περιοριζόμεθα εις τα κυριώτερα σημεία. Των πλοίων επί της μικρογραφίας, το μέγιστον έχει μήκος 0,75μ., άνευ δε του προβόλου 0,62μ. Ο πρόβολος αυτός είναι πρόσθετον λεπτόν, προφανώς ξύλινον αντικείμενον, το οποίον προσαρμόζεται όταν είναι ανάγκη επί της πρώρας. Φέρει διάφορα σύμβολα, ως ψυχάς (πεταλούδας), άνθη και πτηνά, επιπροσθέτως δε δύο αγκιστροειδή αντικείμενα. Προφανώς είναι εξάρτημα «σημαιοστολισμού». Δίδει ούτω την εντύπωσιν, ότι η πρώρα είναι υψηλότερα της πρύμνης. Το αντίθετον όμως συμβαίνει, μόλις το εξάρτημα αφαιρεθή» (Μαστραπάς, 1990:81-82). Στο ίδιο δωμάτιο υπάρχουν δύο τοιχογραφίες με ψαράδες και μία με μια νεαρή ιέρεια. Οι ψαράδες καλύπτουν το δυτικό και βόρειο τοίχο, Εικόνα

41 Εικόνα 12. Οι ψαράδες του δυτικού και βόρειου τοίχου (Ντούμας, 1992) Και οι δύο κρατούν στα χέρια τους ψάρια και είναι ξυρισμένοι με τον ίδιο τρόπο που ήταν και οι πυγμάχοι. Τα ψάρια που κρατά ο ψαράς στα δεξιά έχουν και κίτρινο χρώμα, ενώ, γενικότερα, τα χρώματα που υπάρχουν στην τοιχογραφία είναι σε πιο σκούρους τόνους. Οι τοιχογραφίες των ψαράδων δεν διασώθηκαν ολόκληρες, αλλά βρέθηκαν σε πολύ μικρά θραύσματα και ανασυγκροτήθηκαν εκ νέου. Ο δεξιός ψαράς κατάφερε, τελικώς, να αποτελεί ένα σχεδόν ολοκληρωμένο έργο, κάτι που δεν ισχύσει για τον αριστερό, που τα κομμάτια του ήταν εξαιρετικά μικρά και απουσιάζουν τμήματά του. Τα ψάρια που κρατούν σε αρμαθιές οι ψαράδες έχουν αναγνωριστεί και είναι είδη που βρίσκονταν κοντά στο Ακρωτήρι. Το γεγονός αυτό καταμαρτυρεί ότι στην περιοχή γινόταν το ψάρεμα είτε από την ακτή, είτε με την βοήθεια βάρκας, λόγω του ότι έτσι συνηθιζόταν την εποχή του Χαλκού σε όλο το Αιγαίο (Μυλωνά, ). 41

42 Η τελευταία τοιχογραφία του δωματίου πέντε είναι μια νεαρή ιέρεια, Εικόνα 13. Η ιέρεια είναι ντυμένη με μία βαριά ρόμπα, ενώ φοράει κολιέ, βραχιόλια και σκουλαρίκια. Τα κεφάλι της είναι, επίσης, ξυρισμένο, έχοντας αφήσει μόνο δύο τούφες μαλλιών, και τα χείλια και τα αυτιά της είναι βαμμένα κόκκινα. Στο χέρι της κρατάει ένα αντικείμενο σαν θυμιατό (Ντούμας, 1992). Εικόνα 13. Η νεαρή ιέρεια, βόρειο-ανατολική πόρτα (Ντούμας, 1992) Μία ακόμη σημαντική τοιχογραφία που εντοπίστηκε στο Ακρωτήρι είναι οι «Κροκοσυλλέκτριες», Εικόνα