Έχει δημοσιευθεί στο Χ. Παπαηλιού, Γ. Ξανθάκου, Χ. Χατζηχρήστου (Επιμ.) Εκπαιδευτική Σχολική Ψυχολογία. Αθήνα: Ατραπός, σ

Transcript

1 Έχει δημοσιευθεί στο Χ. Παπαηλιού, Γ. Ξανθάκου, Χ. Χατζηχρήστου (Επιμ.) Εκπαιδευτική Σχολική Ψυχολογία. Αθήνα: Ατραπός, σ Η συμβολή της όσφρησης στην πραγμάτωση της μη λεκτικής επικοινωνίας Παναγιώτης Ι. Σταμάτης Η επικοινωνία αποτελεί μια αυτοπροσδιοριστική συμπεριφορά του ανθρώπινου είδους, η οποία είναι καθοριστικής σημασίας τόσο για την ίδια την επιβίωση όσο και για την προαγωγή του πολιτισμού. Η επικοινωνιακή συμπεριφορά πραγματώνεται είτε λεκτικά, με τη χρήση του δομημένου λόγου, της ομιλίας και της γραφής που υπακούουν σε γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες είτε μη λεκτικά, με τη χρήση σημάτων που παράγονται και εκπέμπονται από τα μέρη/μέλη του σώματος τα οποία στην προκειμένη περίπτωση λειτουργούν ως δίαυλοι επικοινωνίας- άλλοτε συνοδευόμενα από φωνητικά στοιχεία και άλλοτε όχι. Τα σήματα αυτά, αποτελούν μέρη ενός εκτεταμένου και περισσότερο χρησιμοποιούμενου κώδικα επικοινωνίας, της γλώσσας του σώματος. Τόσο στην περίπτωση της λεκτικής όσο και στην περίπτωση της μη λεκτικής επικοινωνίας, ο ρόλος των αισθήσεων για την εκπομπή και κυρίως για τη λήψη των μηνυμάτων αναδεικνύεται σε μείζονος σημασίας παράγοντα αποτελεσματικότητας, δηλαδή αλληλοκατανόησης, γεγονός που αποτελεί τον θεμελιώδη στόχο των επικοινωνούντων. Κάθε αίσθηση έχει τη δική της ουσιώδη συμβολή στην πραγμάτωση μιας επικοινωνιακής διαδικασίας, γεγονός που αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος και μελέτης του σύγχρονου κλάδου της Νευροψυχολογίας. Η όραση και η ακοή εκλαμβάνονται συνήθως ως οι πλέον ρυθμιστικοί παράγοντες της επικοινωνίας καθώς η αξιοποίηση των οπτικών και ακουστικών ερεθισμάτων υπαγορεύουν τις εκάστοτε επιλογές των επικοινωνούντων. Κατά τη διάρκεια κάθε επικοινωνιακής διαδικασίας οι επικοινωνούντες οι οποίοι παρατηρούν τα μη λεκτικά σήματα και ακούνε τα λεκτικά προβαίνουν σε αλλεπάλληλους συσχετισμούς και ανάλογα κωδικοποιούν και αναδιαμορφώνουν τα μηνύματά τους ώστε να γίνουν απολύτως κατανοητά καταβάλλοντας την ελάχιστη δυνατή προσπάθεια στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Η αφή αποτελεί την αίσθηση ο επικοινωνιακός ρόλος της οποίας συχνά υποτιμάται ή παρερμηνεύεται και πάντως εσφαλμένα δεν θεωρείται σημαντικός μολονότι ουσιαστικά διαμέσου της αφής καθίσταται απολύτως συγκεκριμένη η παρουσία του άλλου αφού τα ερεθίσματά της σπάνια μεταβιβάζουν ψευδείς πληροφορίες ενώ, αντίθετα, αποτελούν τεκμήρια αλήθειας. Οι αισθήσεις της γεύσης και της όσφρησης παρόλο που σχετίζονται κυρίως με τη λήψη μη λεκτικών σημάτων θεωρούνται ως άδηλες ή υποδεέστερες μορφές μη λεκτικής επικοινωνίας. Την αναγκαιότητα ανάδειξης του μη λεκτικού επικοινωνιακού ρόλου της όσφρησης επιχειρούν να επισημάνουν οι ενότητες που ακολουθούν ευελπιστώντας στη συστηματική και ευρύτερη αξιοποίηση της όσφρησης σ ολόκληρο το φάσμα των τομέων δραστηριοποίησης του σύγχρονου ανθρώπου τόσο σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών όσο και σε επίπεδο ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας με επίκεντρο πάντα τον άνθρωπο. Στην πορεία προς τον τελικό στόχο του κειμένου μας θεωρείται χρήσιμη μια επεξηγηματική παρένθεση για την ουσία της μη λεκτικής επικοινωνίας, ιδιαίτερα όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τη σκοπιά της Κοινωνικής Ψυχολογίας. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην αίσθηση της όσφρησης περιγράφοντας τη δομή και τις λειτουργίες του αισθητηρίου οργάνου της και τέλος εξετάζεται ο μη λεκτικός επικοινωνιακός ρόλος της όσφρησης και οι σύγχρονες προοπτικές επικοινωνιακής αξιοποίησής της παραθέτοντας πλήθος παραδειγμάτων ως πρόσθετων στοιχείων τεκμηρίωσης των απόψεων που διατυπώνονται.

2 Η μη λεκτική επικοινωνία ως αντικείμενο της Κοινωνικής Ψυχολογίας Η ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελεί ένα δυναμικό φαινόμενο ζωής, διαρκώς εξελισσόμενο και μεταβαλλόμενο που υπακούει στις τροποποιητικές δυνάμεις του κοινωνικο-ψυχολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο εκδηλώνεται ή θεωρείται. Άλλη συμπεριφορά εκδηλώνει π.χ. ένα ζευγάρι όταν συνεννοείται για την αγορά ενός αγαθού, άλλη όταν δειπνεί σε εστιατόριο, άλλη όταν βρίσκεται στο σπίτι φίλων, άλλη όταν βρίσκεται στο σπίτι του κ.ο.κ. Η τροποποιητική δύναμη της συμπεριφοράς του ζευγαριού δεν οφείλεται προφανώς μόνο σε ενδογενείς- βιολογικούς παράγοντες αλλά και σε εξωγενείς, οι οποίοι συνιστούν αποτέλεσμα της κοινωνικής μάθησης του καθενός σε συνδυασμό με την ψυχολογική του κατάσταση τη δεδομένη χρονική στιγμή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο χώρο της εκπαίδευσης. Η δυαδική επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικών και παιδιών προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά μιας συμπεριφοράς η οποία υπακούει σε συγκεκριμένους κανόνες που ολοένα την καθιστούν πιο τυπική δεδομένου ότι εντάσσεται στα όρια εφαρμογής ενός ευρέως φάσματος κανονιστικού πλαισίου που καθορίζει, με τη μέγιστη δυνατή σαφήνεια, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των εμπλεκομένων στην παιδαγωγική σχέση, μια σχέση αλληλεπίδρασης, όπως εξάλλου είναι και κάθε ανθρώπινη επικοινωνιακή σχέση. Ο τρόπος με τον οποίο ένας εκπαιδευτικός ή ένας/μια μαθητής/μαθήτρια αντιλαμβάνονται τις έννοιες και τα μηνύματα που ανταλλάσσονται μεταξύ τους, η διάθεση για επικοινωνία που εκδηλώνουν σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, το περιβάλλον μέσα στο οποίο πραγματώνεται η επικοινωνία, τα επικοινωνιακά πρότυπα που αποτελούν απόρροια των κοινωνικο-πολιτιστικών αρχών και των γλωσσικών κανόνων (λεκτικών και μη λεκτικών) που πρόσκτησαν βιωματικά κ.ά. συνθέτουν έναν άγραφο κανονισμό επικοινωνιακής συμπεριφοράς με σαφή, κάθε φορά, αλληλεπιδραστική στόχευση. Σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας εμφανίζονται ανάλογες συμπεριφορές που οφείλονται σε προσωπικές ψυχικές και νοητικές νόρμες ή/και σε κοινωνικά αποδεκτούς κανόνες. Τα ζητήματα αυτά εξετάζονται στο ευρύτερο επιστημονικό πεδίο της Διαπροσωπικής Επικοινωνίας που αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος της Κοινωνικής Ψυχολογίας. Η Κοινωνική Ψυχολογία εστιάζει το ενδιαφέρον της στην ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι εκφράζουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, δηλαδή στις συμπεριφορές που αναπτύσσουν σε κάθε περίσταση. Εστιάζει, επίσης, στην περιγραφή και ερμηνεία του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλοεπηρεάζουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις τους στις καθημερινές κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις. Η Κοινωνική Ψυχολογία προσφέρει έναν ξεχωριστό τρόπο θέασης του κόσμου καθώς το αντικείμενο της μελέτης της αποτελεί ο ίδιος ο κόσμος και πιο συγκεκριμένα τα αίτια και οι εκφάνσεις των ανθρώπινων συμπεριφορών σε κάθε στιγμή της κοινωνικής τους συνύπαρξης. Η μελέτη και η ερμηνεία των συμπεριφορών αυτών επιτυγχάνεται με την εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων έρευνας της κοινωνικής συμπεριφοράς (Forsyth, 1987). Ως τέτοιες μέθοδοι αναφέρονται η «παρατήρηση σε φυσικό περιβάλλον», οι «συσχετίσεις», η «πειραματική», η «πειραματική σε φυσικό περιβάλλον» και η «δημοσκόπηση» (Γεώργας, 1995). Η Κοινωνική Ψυχολογία, από την απαρχή της εμφάνισής της το 1897 έως σήμερα, κινείται μεταξύ της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Freud που δίνει έμφαση στα εσωτερικά κίνητρα και της συμπεριφοριστικής θεωρίας του Watson, η οποία δίνει έμφαση στη δύναμη των εξωτερικών κινήτρων. Κινείται, επίσης, στη βάση των απόψεων της θεωρίας του πεδίου του Lewin, η οποία

3 ισορροπεί τις προγενέστερες απόψεις επισημαίνοντας το ρόλο τόσο της ανθρώπινης φύσης όσο και του περιβάλλοντος στη συνδιαμόρφωση κάθε συμπεριφοράς (Deaux & Wrightsman, 1984). Η Κοινωνική Ψυχολογία μελετά τον τρόπο διαμόρφωσης των αντιλήψεων, των αξιών και των σχέσεων του ανθρώπου κάτω από τα ποικίλα ερεθίσματα του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αυτός αναπτύσσει ποικίλες μορφές αλληλεπιδράσεων (Γεώργας, 1995). Στο πλαίσιο αυτό είναι αναπόφευκτη η ενασχόληση της Κοινωνικής Ψυχολογίας με τη μη λεκτική επικοινωνιακή συμπεριφορά δεδομένου μάλιστα ότι αυτή απαρτίζεται από ένα πολύμορφο πλήθος εκφάνσεων ανάλογων με την ιδιαιτερότητα του επικοινωνιακού πλαισίου και τη μοναδικότητα του ανθρώπινου ψυχισμού και της προσωπικότητας. Τι είναι όμως η μη λεκτική επικοινωνία; Ας προσπαθήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό. Mε τον όρο μη λεκτική επικοινωνία (non verbal communication) εννοείται η έκφραση των συναισθημάτων, των διαθέσεων, των στάσεων και γενικότερα του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου μέσω του σώματος, με την εκπομπή μη λεκτικών σημάτων των οποίων η πρωταρχική σημασία για την κοινωνία έγκειται στην ιδιαίτερη ικανότητα των ανθρώπων να επικοινωνούν συναισθηματικές διαθέσεις, οι οποίες είναι δύσκολο να εκφραστούν με λέξεις (Bρεττός, Kοντάκος & Πολεμικός, 2000). Εννοείται, επίσης, κάθε μορφή μη γλωσσικής συμπεριφοράς, η οποία γίνεται αντιληπτή μέσω των αισθήσεων και πλαισιώνει την ομιλία επηρεάζοντας συνακόλουθα τη διαδικασία της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης. Eπισημαίνεται πως κανένας λόγος δε δημιουργείται σε απόλυτο εννοιολογικό κενό και πολύ περισσότερο δεν εκφέρεται χωρίς κάποια ψυχοσυναισθηματική παρόρμηση ή συγκεκριμένο επικοινωνιακό σκοπό. Κατά την Thompson (2000), η λεκτική επικοινωνία παίζει σπουδαίο ρόλο στη βελτίωση της επικοινωνιακής ικανότητας του ανθρώπου εφόσον συμπληρώνεται από τη μη λεκτική. Η αυτοδυναμία των λέξεων δεν επαρκεί ώστε να αποδοθεί με πληρότητα το νόημα όσων είναι επιθυμητό να εξωτερικευτούν εάν δεν εμποτιστούν πρωτίστως με τα «ψυχικά φίλτρα» (Kοντάκος & Σταμάτης, 2002). Για την ακρίβεια, η λεκτική επικοινωνία συμπληρώνει τη μη λεκτική επειδή κατά τη διάρκεια μιας επικοινωνίας τα μη λεκτικά σήματα υπερτερούν σημαντικά καθώς εκτιμάται πως ξεπερνούν τουλάχιστον το 65% του συνόλου των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται (Ammudson, 1993). Άλλοι ερευνητές εμφανίζουν το ποσοστό αυτό πολύ υψηλότερο (Irmsher, Miller, 2000 κ.ά.). Οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να εκπέμπουν μηνύματα ακόμη κι όταν δε μιλάνε, ακόμη και μόνο με το παρουσιαστικό ή την εμφάνισή τους. Αντί της ομιλίας χρησιμοποιούν τις περισσότερες φορές, κατά την επικοινωνιακή τους συμπεριφορά μέρη/μέλη του σώματος, τα οποία πλέον καθίστανται όργανα, κανάλια ή δίαυλοι μη λεκτικής επικοινωνίας (Argyle, Richmont & McCroskey, 2000 κ.ά.). Τα μέρη/μέλη αυτά είναι τα μέρη του προσώπου (μάτια, φρύδια, χείλη) (Izard, 1990), τα χέρια ή τα πόδια και το σώμα γενικότερα με τις διάφορες στάσεις τις οποίες παίρνει ή βρίσκεται (Fogel, 1981). Καθώς ακούμε τον άλλο να μιλάει δείχνουμε ή κάνουμε κάποιες χειρονομίες, αλλάζουμε εκφράσεις, ξεροβήχουμε, συνοφρυωνόμαστε, χαμογελάμε κι όλες αυτές οι εκφράσεις μεταφέρουν ποικίλα μηνύματα. O καθένας μπορεί να καταλάβει από το σιωπηλό διπλανό του, αν συμφωνεί ή διαφωνεί, αν είναι θυμωμένος, κουρασμένος ή ερωτευμένος κ.ο.κ. Tο νόημα στη γλώσσα δεν το δίνουν τόσο η κυριολεξία ή η γραμματική, όσο τα πραγματολογικά στοιχεία, η γνώση των μη λεκτικών κοινωνικών συμπεριφορών, η ικανότητα να ελέγχουμε πλήρως και να φανερώνουμε ή να κατανοούμε τις σκέψεις, τις προθέσεις και τα συναισθήματα που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας μας, τα οποία εκπέμπονται με τη μορφή μη λεκτικών μηνυμάτων ως αποτέλεσμα

4 των νευροφυσιολογικών ατομικών λειτουργιών, της κοινωνικοπολιτιστικής μάθησης των συνομιλητών και της ψυχικής φόρτισης της στιγμής (Shennum & Bugental, Σταμάτης, 2003 κ.ά.). Mάλιστα, σύμφωνα με τον Freud, είναι αδύνατον ο άνθρωπος να φυλάξει μυστικό, γιατί το προδίδει, χωρίς καν να το συνειδητοποιεί, με τη μη λεκτική του συμπεριφορά, όσο καλά κι αν προσποιείται, όσο κι αν επενδύει με αληθοφάνεια τα λεγόμενά του (Bρεττός, Gross, 1998 κ.ά.). Οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν μη λεκτικά αξιοποιώντας μια σειρά από παραγνωρισμένους επικοινωνιακούς διαύλους (Kotzman, 1989), όπως τους κινητικούς (μιμική, χειρονομίες, βλέμμα, κινήσεις και στάσεις του σώματος), τους φυσιοχημικούς (όσφρηση, γεύση, σωματική επαφή, θερμικά ερεθίσματα) και τους οικολογικούς (συμπεριφορά στο χώρο, διαπροσωπική απόσταση, διευθέτηση αντικειμένων) (Kοντάκος & Πολεμικός, 2000). Στην περίπτωση της μη λεκτικής επικοινωνίας τα φωνητικά όργανα αξιοποιούνται μόνο για τη δημιουργία των παραγλωσσικών φαινομένων, δηλαδή τη ροή του λόγου, την ένταση, τη χροιά και τη διάρκεια της φωνής, όταν π.χ. πρόκειται να τονιστούν ή να τροποποιηθούν σκόπιμα κάποια σημεία της ομιλίας. Mε τον όρο μη λεκτική επικοινωνία εννοείται, τελικά, η επικοινωνιακή διαδικασία μέσω της οποίας κάθε άτομο επηρεάζει τη συμπεριφορά, τη νοητική κατάσταση ή τα συναισθήματα κάποιου άλλου, χρησιμοποιώντας ένα ή περισσότερα μη λεκτικά κανάλια, τα οποία ταυτίζονται με τα θεατά μέρη/μέλη ή όργανα του σώματος και τη λειτουργία τους, κάθε φορά που χρησιμοποιούνται για να επιτελέσουν επικοινωνιακούς σκοπούς (Παπαδάκη-Mιχαηλίδη, 1997). Στη βιβλιογραφία χρησιμοποιείται συχνά και ο όρος γλώσσα του σώματος (body language) για να περιγραφεί ο μη λεκτικός κώδικας επικοινωνίας. O κώδικας αυτός περιλαμβάνει εκτός από στοιχεία της μη λεκτικής επικοινωνίας υπό την ευρεία έννοια (καλλωπισμός του σώματος, τέχνη, ηλεκτρονικά και εκτυπωτικά μέσα), στοιχεία της φωνητικής μη λεκτικής επικοινωνίας τα οποία αναφέρονται ως παραγλωσσικά φαινόμενα και σχετίζονται με τη φωνή και την ομιλία ή το λόγο γενικότερα ή άλλους αυτόνομους τύπους (γέλιο, αναστεναγμοί κ.λπ.) και στοιχεία της μη φωνητικής μη λεκτικής επικοινωνίας που συνιστούν την καθεαυτή γλώσσα του σώματος (κινητικοί, φυσιοχημικοί, οικολογικοί δίαυλοι επικοινωνίας, παραγραφολογικά φαινόμενα). Στους φυσιοχημικούς διαύλους μη λεκτικής επικοινωνίας κατατάσσεται η αίσθηση της όσφρησης για την οποία γίνεται λόγος στη συνέχεια. Η αίσθηση της όσφρησης Στην ελληνική λαϊκή σοφία, η όσφρηση συσχετίζεται με ανώτερες νοητικές λειτουργίες όπως την αντιληπτική ικανότητα και την κατανόηση. Η αλληγορική έκφραση «το πήρε μυρουδιά», επιβεβαιώνει χαρακτηριστικά αυτή την άποψη. Η μυρωδιά συλλαμβάνεται από τη μύτη που αποτελεί το αισθητήριο όργανο της όσφρησης, της αίσθησης η οποία προστατεύει τον οργανισμό από επιβλαβείς οσμές, όπως π.χ. δηλητηριώδη αέρια (Kratskin & Belluzzi, 2003). Η λειτουργία της, μολονότι θεωρείται απλή, εδράζεται στην εξειδικευμένη δομή της να συλλαμβάνει και να διαβιβάζει τάχιστα τα οσφρητικά ερεθίσματα. Πιο συγκεκριμένα, κατά την εισπνοή εισέρχονται στη ρινική κοιλότητα αρωματικά μόρια από διάφορες οσμές που έχουν διαχυθεί στον αέρα. Τα αρωματικά μόρια ερεθίζουν την τριχώδη περιοχή, η οποία διεγείρει παλμικά τους οσφρητικούς νευρώνες. Αυτοί διαβιβάζουν διαδοχικά τα ερεθίσματα στον οσφρητικό βολβό απ όπου τα

5 οσφρητικά νεύρα τα μεταφέρουν σε διάφορα εγκεφαλικά κέντρα όπου γίνεται η ταυτοποίησή τους προκειμένου να καθοριστούν οι αντιδράσεις του οργανισμού σ αυτά. Η ανθρώπινη μνήμη διαθέτει τη δυνατότητα να καταγράφει ένα μεγάλο σύνολο οσμών τις οποίες διατηρεί για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ταξινομώντας τες σε ευχάριστες ή δυσάρεστες-επιβλαβείς και συνδέοντάς τες συνειρμικά με περιστατικά της καθημερινότητας, πρόσωπα ή περιβάλλοντα. Η ικανότητα όσφρησης αποτελεί μια φυσιολογική λειτουργία. Αντίθετα, η αδυναμία ή ακόμα περισσότερο η ολοκληρωτική απώλεια όσφρησης αποτελεί σοβαρή δυσλειτουργία του οργανισμού. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται ανοσμία (anosmia) και μπορεί να προκληθεί είτε από ισχυρό τραυματισμό στο κεφάλι είτε από ίωση (Crawford & Sounder, Gillyatt, 1997). Ορισμένοι άνθρωποι έχουν γεννηθεί χωρίς την αίσθηση της όσφρησης (εγγενής ανοσμία) ενώ ορισμένοι την αποκτούν εξαιτίας άλλων νόσων (επίκτητη ανοσμία), όπως π.χ. της νόσου Alzheimer. Η ανοσμία που προκαλείται από τραυματισμό στο κεφάλι μπορεί να θεραπευτεί όπως και η ιογενής ανοσμία, η οποία είναι προσωρινή (π.χ. συνάχι), σε αντίθεση με την εγγενή ανοσμία, η οποία διαρκεί εφ όρου ζωής εκθέτοντας, συχνά, τα πάσχοντα άτομα σε κίνδυνο. Η σταδιακή απώλεια της όσφρησης, όπως συμβαίνει και με όλες τις άλλες αισθήσεις, επέρχεται προοδευτικά ως φυσιολογική συνέπεια του γήρατος. Το φύλο αποτελεί έναν παράγοντα που δημιουργεί διαφορές στην οσφρητική ικανότητα των ανθρώπων. Οι γυναίκες αποδεικνύονται ερευνητικά (Ackerl, et al., 2002) πιο ευαίσθητες στις οσμές και συνεπώς εμφανίζουν μεγαλύτερη οσφρητική ικανότητα που μπορεί να αντιλαμβάνεται ακόμη και τον επερχόμενο κίνδυνο από φυσικές ή άλλης μορφής καταστροφές. Ο μη λεκτικός επικοινωνιακός ρόλος της όσφρησης Πλήθος εθολογικών παρατηρήσεων επισημαίνουν τον ιδιαίτερο ρόλο της όσφρησης στα ζώα (Eibl- Eibesfeldt, Morris, 1971). Κυρίως στα θηλαστικά, η αναγνώριση της συγγένειας μεταξύ μητέρας και νεογνού επιτυγχάνεται δια της οσμής. Μέσα σ ένα πολυπληθές κοπάδι ζώων είναι εντυπωσιακή η ακρίβεια με την οποία κάθε θηλυκό αναγνωρίζει το μικρό του και αντίστροφα. Ανάλογες έρευνες αποκάλυψαν ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στους ανθρώπους (Kaitz, et al., 1987). Πιο συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι οι μητέρες μπορούν να αναγνωρίζουν τα μωρά τους, σ ένα αρκετά υψηλό ποσοστό επιτυχίας, δια της οσμής που αναδύεται από το νεογνικό σώμα. Η οσμή αυτή είναι συνήθως ευχάριστη για κάθε άτομο, ιδιαίτερα μάλιστα για τα πρόσωπα του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος του νεογνού. Όμως και για το βρέφος, ιδίως η μητρική οσμή, αποτελεί πόλο έλξης η οποία καθώς συνδέεται και με άλλες ζωτικής σημασίας συνήθειες, όπως π.χ. ο θηλασμός, ο ύπνος κ.ά. προσλαμβάνει ένα ιδιαίτερης σημασίας χαρακτηριστικό του σώματος, γεγονός που καθίσταται απολύτως κατανοητό αν αναλογιστεί κανείς την πραγματικότητα ότι κάθε ανάμνηση είναι συνδεδεμένη με οσμητικές μνημονικές εντυπώσεις (Miles & Jenkins, 2000). Οι οσμές που αναδύει το ανθρώπινο σώμα οφείλονται, ουσιαστικά, είτε σε βακτήρια που διαβιούν στο δέρμα είτε σε χημικά απεκκρίματα καύσεων ή δράσης ορμονών και φερομονών. Οι οσμές, συχνά, εκλαμβάνονται ως δείκτες της ψυχoσωματικής κατάστασης του ανθρώπου υπό την έννοια ότι ερμηνεύονται ως μη λεκτικά σήματα. Η κακοσμία επισύρει συνειρμούς δυσλειτουργίας ή ασθένειας του σώματος γεγονός που συνήθως ισχύει. Η κακοσμία του στόματος π.χ. προδικάζει χαλασμένα δόντια ή στομαχικές διαταραχές κ.τ.ό. Οι σωματικές οσμές των ενηλίκων είναι συνήθως ανεπιθύμητες από τρίτα πρόσωπα και μάλιστα τόσο αποκρουστικές που επιφέρουν τη συνειδητή

6 διατήρηση αποστάσεων, όπου είναι εφικτό με αποτέλεσμα να διακυβεύονται διαπροσωπικές, κοινωνικές επαγγελματικές ή άλλες σημαντικές σχέσεις (Doty, 2003). Για την αποφυγή αυτού του φαινομένου έχει επινοηθεί η χρήση αρωμάτων τα οποία αποσκοπούν αφενός στην κάλυψη των δυσάρεστων οσμών και αφετέρου στην αντικατάστασή τους από ευχάριστες. Γύρω από το αντικείμενο αυτό, έχει αναπτυχθεί μια τεράστια παγκόσμια βιομηχανία χημικών με απώτερο σκοπό την κερδοφορία από την προσπάθεια μείωσης της κοινωνικής απόστασης λόγω δυσοσμίας μεταξύ των ανθρώπων και αντίθετα την ανάπτυξη πιο ευνοϊκών όρων συνύπαρξης, καθώς επιχειρείται να συνδεθούν οι οσφρητικές εντυπώσεις με πρόσωπα, χώρους, μορφές παραγωγικότητας και άλλες εργασιακές και ευρύτερα κοινωνικές προσδοκίες και επιλογές (Bone & Ellen, 1999). Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι, ιδιαίτερα κατά την πραγμάτωση μιας επικοινωνιακής διαδικασίας, οι οσμές που διαχέονται στην ατμόσφαιρα και συνδιαμορφώνουν το ευρύτερο επικοινωνιακό πλαίσιο, οφείλουν να είναι τουλάχιστον ανεκτές. Είναι ευνόητο ότι το ευχάριστα αρωματισμένο περιβάλλον διεγείρει θετικά το αισθητήριο της όσφρησης και συμβάλλει, ως μη λεκτικός παράγοντας, στην αποτελεσματικότητα της επικοινωνιακής διαδικασίας καθώς επηρεάζει τη διαπροσωπική απόσταση μεταξύ των επικοινωνιακών συντρόφων. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτός ο ρόλος της όσφρησης -και γενικότερα της οσφρητικής λειτουργίας- ως άδηλης μορφής μη λεκτικής επικοινωνίας. Προκειμένου να καταστεί περισσότερο κατανοητός ο ρόλος αυτός, θεωρείται σκόπιμη η παράθεση συγκεκριμένων παραδειγμάτων από διάφορους τομείς της σύγχρονης κοινωνικής δραστηριότητας. Αρωματισμός σώματος. Ο αρωματισμός του σώματος αποτελεί μια διαχρονική συνήθεια που εμφανίζεται έως τις μέρες μας διευρυνόμενη ολοένα και περισσότερο με μεγαλύτερους ρυθμούς. Η συνήθεια αυτή σχετίζεται και με τις δυο σημαντικότερες καταστάσεις του ανθρώπου, τη ζωή και το θάνατο. Ο αρωματισμός των νεκρών συνιστά μια αρχαία τελετουργική συνήθεια, υψίστης σημασίας, που εμφανίζεται στα νεκρικά ήθη διαφόρων πολιτισμών αξιοποιούμενη είτε ως καθαρτήριο μέσο είτε ως αντισηπτικό (Βελλάς, Καλαποθάκης, 1996). Ως συνήθεια που σχετίζεται με το φαινόμενο της ζωής, ο αρωματισμός του σώματος με μεθυστικά, σαγηνευτικά, φυσικά, αιθέρια έλαια παλαιότερα ή με αποσμητικά, κολόνιες κ.λπ. σύγχρονα χημικά σκευάσματα αποτελεί συχνά καθοριστικό μέσο διαμόρφωσης των κοινωνικών σχέσεων. Στο πλαίσιο αρωματισμού του σώματος, αναπτύσσεται ολόκληρη ιεροτελεστία, η οποία αρχίζει με την καθαριότητα των μαλλιών και του δέρματος με λούσιμο ή μπάνιο με ποικίλα αρωματικά υλικά και ολοκληρώνεται με την επάλειψη αρωμάτων διαρκείας για την αντιμετώπιση της δυσοσμίας που προκαλείται από τον ιδρώτα. Ο ιδρώτας αποτελεί υγρό μίγμα της λειτουργίας της απέκκρισης βλαπτικών ουσιών που δημιουργούνται από τις καύσεις του οργανισμού και παράλληλα συνιστά ρυθμιστικό μέσο της θερμοκρασίας του σώματος. Η περιποίηση του δέρματος, συνεπώς, για την αποβολή δύσοσμων, αποξηραμένων εκκριμάτων αφενός και την αναζωογόνησή του αφετέρου αποτελεί καθημερινό μέλημα κάθε ανθρώπου που συνειδητοποιεί ότι η οσμή του χαρακτηρίζεται εκτός από μοναδικότητα και από την απέχθεια των ανθρώπων με τους οποίους συναναστρέφονται όποιοι κι αν είναι αυτοί- συνεργάτες, ερωτικοί σύντροφοι, υπάλληλοι, πελάτες, επιβάτες, μαθητές, συνεστιαζόμενοι κ.π.ά. Είδαμε ότι η σωματική οσμή αποτελεί ισχυρό μνημονικό ερέθισμα το οποίο συνδέεται με ανάλογα βιώματα από τις πρώτες κιόλας στιγμές της ζωής. Γι αυτό, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίζει κανείς πώς να περιποιείται το σώμα του προκειμένου να αποβάλει τις εστίες δυσοσμίας και να το αρωματίσει γνωρίζοντας ότι με τον τρόπο αυτό θα προσελκύσει τους άλλους ή τουλάχιστον, η

7 παρουσία του δεν θα είναι ενοχλητική και δυσάρεστη. Ένα άρωμα αποτελεί πάντα στοιχείο της συνολικής εμφάνισης και παρουσίας του καθενός και υπό την έννοια αυτή συνιστά μέσο μη λεκτικής επικοινωνίας. Τα αρώματα που επιλέγονται από γυναίκες χαρακτηρίζονται συνήθως ως λεπτά ενώ αντίθετα τα ανδρικά αρώματα θεωρούνται πιο βαριά και αρρενωπά. Η σύγχρονη χημική βιομηχανία παραγωγής αρωμάτων εμπλουτίζει τα ακριβοπληρωμένα σκευάσματα με αρωματικές ουσίες που διεγείρουν εντονότερα το οσφρητικό νευρικό σύστημα και ιδιαίτερα τις περιοχές εκείνες του εγκεφάλου που δημιουργούν σφοδρή επιθυμία στο άτομο για την απόκτηση ενός αντικειμένου πόθου είτε πρόκειται για άψυχο υλικό αντικείμενο είτε για έναν άντρα ή μια γυναίκα. Στο πλαίσιο αυτό, η παγκόσμια οικονομία εκμεταλλεύεται την ιδιαιτερότητα των οσφρητικών εντυπώσεων και αυξάνει ραγδαία την παραγωγή και εμπορεία εύοσμων υλικών, όπως θα δούμε παρακάτω. Αρωματισμός χώρου. Ιστορικές αναφορές (Καλαποθάκης, Leroi Gurhan, 1990) επισημαίνουν τη χρήση αρωμάτων κατά την αρχαιότητα για τον αρωματισμό ενός λατρευτικού χώρου ή χώρου συνεστιάσεων. Οι αναφορές π.χ. στα μαντεία με την πνιγηρή από θυμιάματα ατμόσφαιρα ή οι αίθουσες τελετών, μυστηρίων ή συμποσίων στις οποίες μυρωδικά από διάφορα μέρη του τότε γνωστού κόσμου πλημμύριζαν την ατμόσφαιρα, βρίσκονται στα κείμενα πολλών συγγραφέων της αρχαιότητας. Όπως ήδη επισημάναμε, τα οσφρητικά ερεθίσματα αφήνουν ισχυρές και μακροχρόνιες μνημονικές εντυπώσεις. Το γεγονός αυτό, φαίνεται πως αξιοποιείται και στο εκκλησιαστικό περιβάλλον όπου τα θυμιάματα αποτελούν μια από τις πρώτες λατρευτικές ύλες. Η ευωδιά που διαχέεται στο ναό κατά την τέλεση ενός μυστηρίου π.χ., το μύρον το εύοσμον, δεν αφήνει ανεπηρέαστο κανέναν πιστό αλλά αντίθετα, συμβάλλει αφενός στη δημιουργία ευχάριστης ατμόσφαιρας όπου το λεπτό άρωμα ποικίλων ανθέων δημιουργεί μια γαλήνια ατμόσφαιρα γεμάτη λαχτάρα για την προσμονή της ευωδιάζουσας Άνοιξης, η οποία συμβολικά αποτελεί προμήνυμα ζωής, αισιοδοξίας και Ανάστασης ειδικότερα για τους χριστιανούς. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σε όλους τους λατρευτικούς τόπους, στα τεμένη, και στους ναούς κάθε θρησκείας και ιδιαίτερα των αρχαίων ανατολικών όπου διεγείρονται όλες οι αισθήσεις ταυτόχρονα, ευθύς αμέσως μετά την είσοδο στους χώρους αυτούς, ειδικά για όσους/όσες εισέρχονται για πρώτη φορά στη ζωή τους. Αγάλματα, τοιχογραφίες, περικαλλή αρχιτεκτονήματα ή περίτεχνα σκεύη προσελκύουν την όραση δημιουργώντας θαυμασμό. Μελωδικά ακούσματα τέρπουν την ακοή ενώ ευωδιές θυμιαμάτων και προσφορές λουλουδιών με έντονο άρωμα διαχέονται στην ατμόσφαιρα διεγείροντας ευχάριστα την όσφρηση. Παράλληλα, η στιλπνότητα μέσω της αίσθησης της αφής από το ανυπόδητο πέλμα δημιουργεί αισθήματα φιλοξενίας, ασφάλειας και θαλπωρής. Τέλος, η αίσθηση της γεύσης διεγείρεται ευχάριστα καθώς οι πιστοί μεταλαμβάνουν μετέχοντας σε μια εκστατική τελετουργία δοξολογικού χαρακτήρα. Το εκκλησιαστικό πρότυπο αρωματισμού του κλειστού χώρου λατρευτικής διαβίωσης, όπου συνευρίσκονται για ένα εύλογο χρονικό διάστημα αρκετές δεκάδες πιστών φαίνεται πως υιοθετεί σήμερα και ο σύγχρονος τρόπος οργάνωσης του εργασιακού χώρου, του χώρου κατοίκησης, των εμπορικών καταστημάτων. Η τάση αρωματισμού του χώρου τείνει να εξαπλώνεται σε δημόσια καταστήματα, σε υπηρεσίες κ.ά. Η πολύωρη συνύπαρξη εργαζομένων στον ίδιο χώρο, αναπόφευκτα δημιουργεί δυσοσμία. Μια τέτοια ατμόσφαιρα δεν συμβάλλει θετικά στην ανάπτυξη ενός υγιούς επικοινωνιακού πλαισίου. Ένα δύσοσμο εργασιακό περιβάλλον π.χ., αποθαρρύνει τις συνεργασίες μεταξύ των υπαλλήλων. Κάτι ανάλογο θα συνέβαινε και με ένα οικιακό περιβάλλον, στο οποίο οι επισκέπτες δεν θα κοίταγαν παρά την ώρα να φύγουν. Αντίστοιχα, ένα εμπορικοοικονομικό περιβάλλον, όπως π.χ. ένα κατάστημα πώλησης αγαθών ή ένα τραπεζικό κατάστημα,

8 μπορεί να απωθήσει τους πελάτες, ενδεχομένως επειδή αυτοί θα το συνδέσουν με αρνητικούς συνειρμούς και δυσάρεστα βιώματά τους. Αντίθετα, ένα καλά αερισμένο και αρωματισμένο περιβάλλον προδιαθέτει θετικά στη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων, σχέσεων συνεργασίας και αυξάνει αποδεδειγμένα την παραμονή των επισκεπτών ή πελατών σ αυτό (Μπίλλης, 1999). Ειδικά για τον αρωματισμό των χώρων έχει αναπτυχθεί τεράστια χημική βιομηχανία αποσμητικών με ποικίλα αρωματικά σκευάσματα για κάθε προτίμηση, επειδή έχει παρατηρηθεί ότι κάθε άνθρωπος εκδηλώνει διαφορετική προτίμηση σε συγκεκριμένο τύπο αποσμητικού αρώματος, τον οποίο βέβαια και επιλέγει. Το ίδιο συμβαίνει και με την επιλογή αρωμάτων για την αντιμετώπιση των σωματικών δυσοσμιών, όπως είδαμε παραπάνω. Αρωματισμός υλικών. Αποτελεί κοινή αντίληψη το γεγονός πως η ευωδιά σχετίζεται με κάτι το υγιές, το ευχάριστο, το υγιεινό, το ασφαλές και ακίνδυνο για την υγεία και γενικότερα με θετικά συναισθήματα σε αντίθεση με τη δυσοσμία η οποία αναδύεται συνήθως από τη φθορά και τη σήψη. Έτσι, συνειρμικά, η ευωδιά συνδέεται με τη ζωή ενώ η δυσοσμία με το θάνατο. Αυτός ο συνειρμός εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η σύγχρονη αρωματοβιομηχανία και τα προϊόντα της γίνονται παγκοσμίως ευπρόσδεκτα και επεκτείνονται εισχωρώντας ολοένα και σε περισσότερα καταναλωτικά αγαθά. Το αισθητήριο της όσφρησης συλλαμβάνει ευχάριστες οσμές τις οποίες συνδέει με χαρούμενες καταστάσεις του παρελθόντος ή τις αποδέχεται ως πρωτόγνωρες. Κατά κάποιο τρόπο, τα αρώματα λειτουργούν σαγηνευτικά καθώς όχι μόνο ελκύουν την προσοχή στις πηγές εκπομπής τους αλλά παράλληλα επηρεάζουν αγοραστικά τον καταναλωτή. Στο εμπόριο π.χ. οι χώροι των καταστημάτων αρωματίζονται, ενώ και τα ίδια τα εμπορεύματα αναδύουν μια ιδιαίτερη οσμή. Η μυρωδιά του καινούριου ρούχου και του παπουτσιού είναι χαρακτηριστικές. Οι μυρωδιές στο τμήμα απορρυπαντικών των πολυκαταστημάτων από καθαριστικά ή αποσμητικά για κάθε χώρο ή αντικείμενο, είναι έντονες καθώς διαχέονται δεκάδες αρώματα ταυτόχρονα, τα οποία είναι χημικές απομιμήσεις φρούτων, λουλουδιών ή βοτάνων για κάθε προτίμηση. Ενίοτε η τοξικότητα των αρωμάτων αυτών αποτελεί πρόβλημα. Στο χώρο της καθημερινής διατροφής, διαχέονται έντονες φυσικές ή τεχνικές οσμές ως προϊόντα ενίσχυσης της γεύσης, η οποία συλλειτουργεί με την όσφρηση. Αρτοποιήματα και γλυκά, καφές, καπνός, βενζίνη, βιβλία, εφημερίδες, ποτά κ.π.ά., το καθένα αναδύει ένα ξεχωριστό φυσικό άρωμα, μια ιδιαίτερη οσμή, η οποία είναι βέβαια εντονότερη στο χώρο πώλησης του κάθε προϊόντος. Κάθε χώρος έχει τη δική του ιδιαίτερη οσμή που εξαρτάται από τα αντικείμενα ή τα προϊόντα που περιέχει. Κάθε άνθρωπος ή κάθε κατοικία μυρίζει διαφορετικά. Όμως, πόσο διαφορετική είναι η ατμόσφαιρα μεταξύ κρεοπωλείων, ψαράδικων, φαρμακείων, νοσοκομείων, σχολείων, καφενείων, βιβλιοθηκών, κέντρων διασκεδάσεως, χαρτοπαικτικών λεσχών, καταστημάτων ηλεκτρικών ειδών ή αυτοκινήτων, κομμωτηρίων, ξενοδοχείων, αστυνομικών τμημάτων, στρατώνων, κυλικείων, εστιατορίων, μέσων μεταφοράς κ.π.ά.; Υφίσταται διαφοροποίηση των οσμών σε κάθε χώρο ή μήπως αυτή προκύπτει εξαιτίας της διαφορετικής οσφρητικής ικανότητας του καθενός; Μήπως, τελικά, η ικανότητα αυτή δρα συμψηφιστικά στο μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού; Είναι μόνο μερικά ερωτήματα τα οποία η σύγχρονη επιστήμη της νευροψυχολογίας μελετά, προκειμένου να καταθέσει περισσότερες διαφωτιστικές απαντήσεις. Στο χώρο της εκπαίδευσης, έχουν ήδη εισχωρήσει προϊόντα της αρωματοβιομηχανίας με στόχο, φυσικά, την πώληση και το κέρδος. Γομολάστιχες με ποικίλα και ευχάριστα αρώματα, μαρκαδόροι

9 με αρώματα φρούτων, χαρτικά με αρώματα ανθέων κ.ά. αποτελούν μερικά είδη γραφικής ύλης που προσελκύουν την προσοχή των παιδιών, τα οποία πείθουν τους γονείς τους να τα αγοράσουν ανεξάρτητα από τη χρησιμότητα ή την καταλληλότητά τους. Στο χώρο του εμπορίου ηλεκτρικών ειδών επιχειρείται αν δεν έχει ήδη επιτευχθεί- η κατασκευή τηλεοράσεων και ηλεκτρονικών υπολογιστών οι οποίοι, εκτός από εικόνα και ήχο, θα εκπέμπουν και οσμές εκτιμώντας ότι με τον τρόπο αυτό ο θεατής ή ο χειριστής θα μπορεί να βιώνει πολυαισθητηριακά την εικονική πραγματικότητα. Στο χώρο της αυτοκινητοβιομηχανίας έχει ήδη αξιοποιηθεί η αρωματική δύναμη προκειμένου να προσελκύσει το αγοραστικό ενδιαφέρον των πελατών για συγκεκριμένο τύπο αυτοκινήτου του οποίου η καμπίνα αρωματίζεται κατάλληλα ώστε να δεσμεύσει την προτίμηση του ενδιαφερόμενου αγοραστή. Η χρήση της αρωματικής δύναμης αξιοποιείται εξάλλου με τον πλέον κερδοφόρο τρόπο στα προγράμματα αρωματοθεραπείας (aromatherapy), τα οποία «πουλάνε» αρώματα για ψυχική ευεξία σε συνδυασμό με σωματική χαλάρωση και εκτόνωση από το καθημερινό άγχος (Mannich, Rose, 1988). Επίσης, αξιοποιείται και στα αρώματα τα οποία χρησιμοποιούνται μολονότι ουσιαστικά απαγορεύεται- για τη σαγήνευση επιθυμητού ερωτικού ή ερωτικής συντρόφου, όπως επισημάναμε (Roberts & Williams, Smith, 1992). Αναμφίβολα, ο αρωματισμός των υλικών όχι μόνο υποδηλώνει πρόθεση αλλά επιπλέον συμβάλλει και στη δημιουργία ενός επικοινωνιακού πλαισίου, συχνά προαπαιτούμενου για τη διαμόρφωση διαπροσωπικών, εμπορικών ή ευρύτερα κοινωνικών σχέσεων απαραίτητων για την εξέλιξη του πολιτισμού καθώς αντανακλούν σε ολόκληρο το φάσμα δραστηριοποίησης των ανθρώπων. Από τις παραπάνω επισημάνσεις συνάγεται συμπερασματικά ότι η όσφρηση, ως αίσθηση που συμβάλλει στην πραγμάτωση της μη λεκτικής επικοινωνίας, σχετίζεται αφενός με την προστασία του ατόμου από βιολογικές απειλές και αφετέρου με την ανάπτυξη ψυχοσυναισθηματικών δεσμών. Συνεπώς, εκτιμάται ότι η όσφρηση μπορεί να αξιοποιηθεί επικοινωνιακά σε διάφορα περιβάλλοντα και ποικίλες περιστάσεις. Όπως αναφέρεται στις ενότητες για τον αρωματισμό του χώρου, των υλικών και του σώματος, ήδη η παραγωγή και η χρήση χημικών οσφρητικών ερεθισμάτων έχει μπει για καλά στην καθημερινή ζωή των καταναλωτών συμβάλλοντας συνειδητά στο πλαίσιο του merchandising, του marketing και του promoting στην υπερκατανάλωση και συνεπώς στο κέρδος. Η όσφρηση, δεν αξιοποιείται, όμως, μόνο στο εμπόριο για την αγοραπωλησία αγαθών και προϊόντων. Αξιοποιείται ακόμη στη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων, στην υπογραφή συμφωνιών, στην πολιτική και στη διπλωματία, στη διασκέδαση, στην επιθυμία διαμονής ή παραμονής σε συγκεκριμένο χώρο κ.ά.. Η όσφρηση θα μπορούσε να αξιοποιηθεί κατάλληλα για καλύτερη προσαρμογή σε ποικίλα περιβάλλοντα και μάλιστα σε χώρους όπου συνευρίσκονται πολλοί άνθρωποι, όπως π.χ. σε δημόσιες υπηρεσίες, σε νοσοκομεία, σε άσυλα κ.ά. Θα μπορούσε να αξιοποιηθεί συστηματικά και στο χώρο της εκπαίδευσης είτε ως ενισχυτικό μέσο στο πλαίσιο της πολυαισθητηριακής πρόσκτησης της γνώσης είτε ως μέσο πρόσληψης αποσμητικού για λόγους αντιμετώπισης της δυσοσμίας γεγονός που δημιουργεί θετικά συναισθήματα και συνεπώς έλκει τα παιδιά στο χώρο μάθησης και εκπαίδευσης, εφόσον διαμορφώνεται κατάλληλο επικοινωνιακό περιβάλλον. Θα μπορούσε, τέλος, να αξιοποιηθεί πιο συστηματικά και στο χώρο της υγιεινής του σώματος, της αισθητικής και της υγείας ευρύτερα σε συνδυασμό με την εφαρμογή και άλλων όρων διασφάλισης