ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΔΑΦΝΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στην Ηρακλειά

Transcript

1 ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2006 Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στην Ηρακλειά Ερευνήτριες: Γιλαντζή Ιουλία Επικοινωνία: Τηλέφωνο: Σαράφη Μαρία 1

2 Επικοινωνία: Τηλέφωνο: Εικόνα εξωφύλλου: Αεροφωτογραφία Άποψη του λιμανιού και του οικισμού του Αγίου Γεωργίου (Ελληνική Φωτογραφική Τράπεζα, 2006) Το τεύχος του ερευνητικού έργου είναι διαθέσιμο από τη διεύθυνση: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κίμων Χατζημπίρος ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, ΑΘΗΝΑ Τηλ: D I P E ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε-MAIL: dipe@otenet.gr ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ 11 ΑΘΗΝΑ Τηλ: Fax: Τηλ: ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος εικόνων 5 Κατάλογος πινάκων 6 Εξέλιξη του έργου 7 2

3 Περίληψη (Ελληνικά) 8 Περίληψη (Αγγλικά) 9 Εισαγωγή 10 1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις Γενικά στοιχεία για το νησί (ιστορία, γεωγραφία, μορφολογία, κλίμα κτλ.) Ιστορία Γεωμορφολογία Κλίμα Χλωρίδα Πανίδα Γενικά οικονομικά στοιχεία Δραστηριότητες Παραγωγικοί Τομείς Γενικά κοινωνικά στοιχεία Οικιστική ανάπτυξη Υποδομές Δημογραφικά στοιχεία Απασχόληση Βασικές παράμετροι Γεωγραφικά δεδομένα / χρήσεις γης Διαθεσιμότητα κατάλληλων χαρτών Ενημέρωση χαρτών (χρήσεις γης, δόμηση εκτός σχεδίου, αυθαίρετη) Κατάσταση παράκτιου περιβάλλοντος Ενέργεια Στερεά απόβλητα-απορρίμματα Νερά Διαχείριση υδατικών πόρων Διαχείριση λυμάτων Μεταφορές κινητικότητα Δημόσια μεταφορικά μέσα σε χερσαίες μεταφορές Κυκλοφοριακά προβλήματα, ατυχήματα, θόρυβος, στάθμευση Θαλάσσιες μεταφορές, αεροπορικές μεταφορές, διεθνείς μεταφορές Τουρισμός Καταγραφή- παρακολούθηση τουριστικών υποδομών Διακίνηση τουριστών, χαρακτηριστικά τους, χωρική κατανομή, χρονική κατανομή

4 2.6.3 Εναλλακτικός τουρισμός Διαχείριση τουριστικού προϊόντος Οχλήσεις: ηχορύπανση, κυκλοφορία αυτοκινήτων, στάθμευση, κατασκευές σε ακτές κ.λπ Φυσικό περιβάλλον Καταγραφές/εκτιμήσεις: τοπίων ιδιαίτερης αξίας, γενικού τοπίου, μνημείων, παραδοσιακών οικισμών, παλιών εγκαταλελειμμένων οικισμών, βιοτόπων NATURA και άλλων Παραδοσιακές πολιτιστικές δραστηριότητες (κουζίνα, χοροί, τραγούδια, έθιμα, κατασκευές κ.λπ.) Απόψεις Φορέων για την αειφορική ανάπτυξη Τοπική αυτοδιοίκηση και σχετικές υπηρεσίες Επαγγελματικοί σύλλογοι και σωματεία Βιβλιογραφία 62 4

5 Κατάλογος εικόνων Εικόνα 1.1:Το κάστρο του Λιβαδιού Εικόνα 1.2: Δείκτης(Πιθανή θέση αρχαίου νεκροταφείου) Εικόνα 1.3: Το Λιβάδι Εικόνα 1.4: Το Σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη Εικόνα 1.5: Το εσωτερικό του Σπηλαίου Εικόνα 1.6 Χάρτης της Ηρακλειάς Εικόνα 1.7: Ο οικισμός της Παναγιάς Εικόνα 1.8: Ο Άγιος Αθανάσιος Εικόνα 2.1: Βιότοποι NATURA Εικόνα 2.2: Βιότοποι CORINE Εικόνα 2.3: Το δημοτικό σχολείο Εικόνα 2.4: Μαθητές του δημοτικού Εικόνα 2.5: Περιφορά της εικόνας

6 Κατάλογος πινάκων 1.1 Αροτραίες καλλιέργειες το Άμπελοι- Σταφιδάμπελοι το Δενδρώδεις καλλιέργειες το Σύνολα εκτάσεων Γεωργικά μηχανήματα Αριθμός ζώων κάθε ηλικίας Παραγωγή άλλων κτηνοτροφικών προϊόντων Μηχανοκίνητα σκάφη θαλάσσιας αλιείας Μόνιμος Πληθυσμός Πληθυσμιακή μεταβολή Εγγεγραμμένοι έτους

7 Εξέλιξη του έργου Στην παρούσα φάση έχει ολοκληρωθεί η καταγραφή και μια πρώτη ανάλυση και αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και των προοπτικών της Ηρακλειάς, κατόπιν επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια του καλοκαιριού. Έχουν καταγραφεί οι δράσεις που προτείνει η Κοινότητα της Ηρακλειάς στα πλαίσια της συμμετοχής της στο δίκτυο ΔΑΦΝΗ καθώς και ο χρόνος ολοκλήρωσής τους. Να σημειωθεί ότι οι δράσεις επιλέχθηκαν και με βάση το κριτήριο της δυνατότητας ολοκλήρωσής τους μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Αναμένεται η τελική κατάστρωση του χρονοδιαγράμματος και του ορισμού του τρόπου παρακολούθησης της εξέλιξης ανά δράση. Πιο συγκεκριμένα στις Αυγούστου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στο νησί της Ηρακλειάς στα πλαίσια του προγράμματος ΔΑΦΝΗ. Η συλλογή των στοιχείων για την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης έγινε με τη βοήθεια του Προέδρου της Κοινότητας κ. Θεοφάνη Γαβαλά, της γραμματέως της Κοινότητας κ. Γαβαλά και της υπαλλήλου του ΚΕΠ κ. Μαρίας Γαρδια. Πολύ σημαντική επίσης κρίνεται η συμβολή των συζητήσεων που διεξήχθησαν μαζί τους στην αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και στην καταγραφή των προβλημάτων, των δυνατοτήτων και των μελλοντικών δράσεων του νησιού. Η επαφή επιπλέον με ντόπιους κατοίκους και η ανταλλαγή απόψεων, συνετέλεσε σημαντικά στο να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια πιο αποκρυσταλλωμένη άποψη για τον τρόπο ζωής τους, την καθημερινότητά τους, τις ανάγκες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν καθώς και για το μέλλον που επιθυμούν να έχει το νησί τους. Για την ολοκλήρωση της σύνταξης της έκθεσης ακολούθησε επεξεργασία των δεδομένων που συλλέχθηκαν, σε συνδυασμό και με πηγές από το διαδίκτυο. 7

8 Περίληψη (Ελληνικά) Η έκθεση αυτή είναι μια προσπάθεια καταγραφής της υφιστάμενης κατάστασης του νησιού της Ηρακλειάς, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις βασικές παραμέτρους της φυσικής και κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας της περιοχής, τις ιδιαιτερότητες, τα προβλήματα αλλά και τις δυνατότητες του νησιού. Στην έκθεση αυτή παρουσιάζονται και οι απόψεις τόσο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όσο και των κατοίκων του νησιού προκειμένου να είναι πιο πλήρης η απόδοση και αποτίμηση της πραγματικότητας. Στόχος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των ντόπιων της Ηρακλειάς είναι το νησί τους να παραμείνει ένα γραφικό και καθαρό νησί, με ήπια τουριστική ανάπτυξη που σέβεται το περιβάλλον του. Όλα τα παραπάνω, συνδυασμένα με την επιστημονική κατάρτιση και την προσωπική κρίση των ερευνητών, χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση των δεδομένων με στόχο τον εντοπισμό των βασικών προβλημάτων του νησιού που επιδέχονται επίλυση αλλά και των δυνατοτήτων που προσφέρονται για δράσεις παρέμβασης και ανάδειξης. 8

9 Περίληψη (Αγγλικά) This essay is an attempt to record the existing situation on Iraklia island, by taking into account all the basic parameters of the area s natural, social and economical reality, the physiognomy, problems but also potentials of the island. In this essay the opinion of the local authority and the local residents are also presented, in order to achieve a more complete description and evaluation of the reality. The intention of the local authority and local residents is to maintain their island clean and picturesque, with a moderate touristic development, and with respect to its environment. All the above mentioned, combined with the researchers expertise and personal judgment, have been used for the evaluation of the data and for tracking down the fundamental problems, which can be resolved, but also the opportunities given for taking action. 9

10 Εισαγωγή Η Ηρακλειά είναι ένα νησί με πλούσιο και ανεκμετάλλευτο φυσικό περιβάλλον που σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη γεωμορφολογία του (ακτές, σπήλαιο), αποτελεί μία περιοχή εξαιρετικού φυσικού κάλλους. Οι λίγοι κάτοικοι του νησιού αγαπούν πάρα πολύ το νησί τους, θέλουν με κάθε τρόπο να προστατέψουν το φυσικό του περιβάλλον και τον ήρεμο τρόπο ζωής του νησιού, αλλά ταυτόχρονα θεωρούν ότι ο τουρισμός θα δώσει μια νέα «ανάσα ζωής» εφόσον είναι ελεγχόμενος και ήπιας μορφής η ανάπτυξή του. Πάντως τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια μικρή αύξηση του πληθυσμού, ιδιαίτερα λόγω κάποιων Αθηναίων, που αποφασίζουν να επιστρέψουν και να εγκατασταθούν πλέον μόνιμα στον τόπο καταγωγής τους, και οι οποίοι συνειδητά επιλέγουν έναν πιο ήρεμο και ποιοτικό τρόπο ζωής μακριά από την αγχωτική ζωή της πόλης, κάτι άλλωστε που αποζητούν και οι επισκέπτες της Ηρακλειάς. Αυτό πάντως που ξεχωρίζει είναι η εγκάρδια φιλοξενία και η προσωπική επαφή με τους ντόπιους. Όλα αυτά θυμίζουν μια ξεχασμένη Ελλάδα, που δε συναντά κανείς στα μεγαλύτερα και τα πιο κοσμοπολίτικα νησιά των Κυκλάδων. Ηρακλειά... Μια κουκίδα στο χάρτη... Ένα νησί στο πέλαο... Μια φούχτα άνθρωποι κολλημένοι πάνω σ έναν βράχο φορτισμένον ήλιον, αέρα, αρμύρα και μύθους Μανώλης Γλέζος, Η συνείδηση της πετραίας γης 10

11 1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 1.1 Γενικά στοιχεία για το νησί (ιστορία, γεωγραφία, μορφολογία, κλίμα κτλ.) Ιστορία Η Ηρακλειά οφείλει το όνομά της στο μυθικό ήρωα Ηρακλή και το διατήρησε από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Για την ιστορία του νησιού ελάχιστα είναι γνωστά. Μειωμένες ανασκαφές έφεραν στο φως ευρήματα του Κυκλαδικού Πολιτισμού, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι το νησί συνέχισε να κατοικείται κατά τη διάρκεια των Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων. Η ζωή στην Ηρακλειά συνεχίζεται και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Για ένα διάστημα ανήκε στο μοναστήρι της Παναγιάς Χοζοβιώτισσας της Αμοργού και Αμοργιανοί εγκαταστάθηκαν το 19 ο αιώνα στο νησί ιδρύοντας τρεις οικισμούς: τον Άγιο Αθανάσιο, που σήμερα έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί, την Παναγία και τον Άγιο Γεώργιο, που εξακολουθούν να κατοικούνται. Ορισμένοι κατοικούσαν στα σπίτια του Κάστρου, τα οποία έχουν εντελώς γκρεμιστεί. Εικόνα 1.1:Το κάστρο του Λιβαδιού (Dream Islands, 2006) Πρωτοκυκλαδική περίοδος 11

12 Υπάρχουν ενδείξεις ότι το νησί κατοικούνταν κατά τη διάρκεια των προϊστορικών χρόνων και ιδιαίτερα κατά την Πρωτοκυκλαδική II Εποχή ( π.χ.). Αυτό το μαρτυρούν οι προϊστορικοί οικισμοί στις θέσεις Κάμπος Αγίου Αθανασίου, Άγιος Μάμας, Κάστρο, καθώς και διάφορα ευρήματα (φιάλες, ειδώλια, πρόχοι, πυξίδες, σμίλες, πέλεκεις), χαρακτηριστικά έργα της τέχνης του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Πολλά από αυτά, όλα προϊόντα αρχαιοκαπηλίας, κοσμούν σήμερα ξένες ιδιωτικές συλλογές και μουσεία. Σημαντικότατο εύρημα, που προέρχεται από την Ηρακλειά, εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Πρόκειται για κεφαλή αγάλματος, ύψους 31 εκατοστών. Ελληνιστικά χρόνια Στη θέση Κάστρο υπάρχουν λείψανα φρουρίου της Ελληνιστικής Εποχής και θεμέλια αρχαίου κτιρίου, πιθανότατα ναού που αποδίδεται στη λατρεία της Θεάς Τύχης και του Λοφίτη Δία. Το κτίριο αυτό παρουσιάζει και μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις, Ωστόσο, κάποια από τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν (π.χ. για την ανωδομή) είναι προγενέστερης εποχής. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν, επίσης, δύο βάσεις αγαλμάτων που μαρτυρούν τη λατρευτική λειτουργία του χώρου και ένα ελαιοτριβείο. Βρέθηκαν, επιπλέον, όστρακα (θραύσματα αγγείων) που χρονολογούνται στον 5 ο και 40 αιώνα π.χ. (Κλασικοί χρόνοι). Εικόνα 1.2 (Dream Islands, 2006) 12

13 Μεσαιωνικοί χρόνοι Τουρκοκρατία Η ζωή στην Ηρακλειά συνεχίζεται και στους επόμενους αιώνες, υπήρξαν όμως και περίοδοι που το νησί ερημώθηκε εξαιτίας της δράσης των πειρατών, γεγονός που συνέβη και σε άλλα νησιά του Αιγαίου (Αμοργός, Ίος, Αστυπάλαια). Πολλοί υποστηρίζουν ότι το νησί ήταν ακατοίκητο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η άποψη αυτή, όμως, δεν ευσταθεί, καθώς υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες ότι η Ηρακλειά κατά το 16 ο αιώνα υπήρξε εκκλησιαστικό μέλος της πατριαρχικής Εξαρχίας και το 1646 της Αρχιεπισκοπής Σίφνου. Ακόμα και στο Βρεβείο (κτηματολόγιο) του μοναστηριού Χοζοβιώτισσας αναφέρεται ότι κατά τα έτη 1644 και 1688 έγιναν αφιερώσεις προς το μοναστήρι από κατοίκους της Ηρακλειάς. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19 ου αιώνα έφτασαν στο νησί Αιγιαλίτες έποικοι, με τους οποίους υπέγραψε το μοναστήρι συμβόλαιο 10ετούς διάρκειας, που αφορούσε στην από κοινού εκμετάλλευση των γεωργικών προϊόντων (σιτάρι, κριθάρι, όσπρια). Νεότεροι χρόνοι Από το 1928 η Ηρακλειά αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα με πληθυσμό 286 κατοίκων. Αξίζει να σημειωθεί η αντιστασιακή αντίδραση των Ηρακλειανών κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής. Οι όρμοι Βορεινή Σπηλιά και Τουρκοπήγαδο αποτέλεσαν καταφύγιο και ορμητήριο των Ελλήνων και συμμάχων κομάντος και σαμποτέρ. Το 1942 εγκαταστάθηκε ασύρματος στο χωριό Παναγία, στην οικία του Θεόδωρου Γαβαλά, μέσω του οποίου διοχετεύονταν πληροφορίες στο συμμαχικό στρατηγείο στο Κάιρο. Αλλά και οι περισσότεροι νέοι του νησιού κατετάγησαν εθελοντικά στο συμμαχικό στράτευμα και πολέμησαν εναντίον του Άξονα στο Ελ-Αλαμέϊν και στην Ιταλία, όπου διέπρεψαν στη μάχη του Ρίμινι Γεωμορφολογία Η Ηρακλειά ανήκει στις Μικρές Κυκλάδες και βρίσκεται 18 ναυτικά μίλια από τη χώρα της Νάξου (1 ώρα απόσταση με το πλοίο), 2,5 ναυτικά μίλια από τα νότια 13

14 ακρωτήρια Γαϊτάνι και Κατωμέρι της Νάξου. Απέχει 6 ναυτικά μίλια από τις Ανατολικές ακτές της Ίου, 19 ναυτικά μίλια από τα Κατάπολα της Αμοργού,1 ν.μ. από τη Σχοινούσα και 7ν.μ. από το Κουφονήσι. Έχει εμβαδόν 18,078 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Υπάρχουν 3 οικισμοί: ο Άγιος Γεώργιος όπου βρίσκεται και το λιμάνι, η χώρα του νησιού, η Παναγιά και ο Άγιος Αθανάσιος ο οποίος έχει εγκαταλειφθεί. Οι 2 πρώτοι οικισμοί ενώνονται με ασφαλτόδρομο μήκους 4 χιλιομέτρων. Η Ηρακλειά έχει 151 κατοίκους. (Τουριστικός Οδηγός Ηρακλειάς Κυκλάδων & Νήσος Ηρακλειά, 2006) Γεωλογικά Χαρακτηριστικά Γεωλογικά η Ηρακλειά ανήκει στην Αττικοκυκλαδική Γεωτεκτονική Ζώνη και ειδικότερα στην Ενότητα Νοτίων Κυκλάδων. Στο νησί απαντούν μόνο χημικά ιζηματογενή πετρώματα, που αποτελούνται κυρίως από ανθρακικό ασβέστιο. Κατά την μεγαλύτερη έκταση υπάρχουν ασβεστόλιθοι ηλικίας Α. Κρητιδικού, ενώ σε μία μικρή περιοχή στο ΝΔ τμήμα του νησιού βρίσκει κανείς ασβεστολίθους και δολομίτες ηλικίας Τριαδικού - Κ. Ιουρασικού. Οι συγκεκριμένοι ασβεστόλιθοι είναι κυρίως βιοσπαρουδίτες. 14

15 Εικόνα 1.3: Το Λιβάδι (Ελληνική Φωτογραφική Τράπεζα, 2006) Ορεινοί όγκοι Το ψηλότερο σημείο του νησιού είναι η κορυφή του λόφου Πάπας (419 m). Σπήλαιο Το σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη βρίσκεται στο ΝΔ τμήμα του νησιού, κοντά στον όρμο Βουρκαριά και τοποθετείται σε υψόμετρο περίπου 100 m. Η είσοδός του είναι τόσο μικρή, που μόνο σερνόμενος μπορεί να βρεθεί κανείς στο εσωτερικό του. Είναι το μεγαλύτερο σπήλαιο των Κυκλάδων, με πλουσιότατο και εντυπωσιακό σταλακτιτικό στολισμό που συμπεριλαμβάνει και το ''σπηλαιόγαλα'' (σπάνια σταλαγμιτική ύλη σε υδαρή κατάσταση). Εικόνα 1.4: Το Σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη (ΤΕΕ Ηρακλειάς Κυκλάδων, 2006) 15

16 Το σπήλαιο απέχει περίπου 4 Km από τον οικισμό του Αγίου Γεωργίου, αλλά η πρόσβαση σ αυτό είναι αρκετά επίπονη, αφού δεν υπάρχει δρόμος. Υπάρχουν τρεις τρόποι να το επισκεφτεί κανείς. Ίσως ο πιο δύσκολος είναι μέσω ενός αρκετά δύσβατου μονοπατιού που ξεκινάει από τον Άγιο Γεώργιο και χρειάζεται τουλάχιστον 1,5 ώρα πεζοπορία. Από ένα άλλο μονοπάτι, που ξεκινάει από το χωριό Παναγιά, απαιτείται περίπου 1 ώρα. Υπάρχει βέβαια και δυνατότητα προσέγγισής του με καΐκι ως τον όρμο Βουρκαριά, από όπου χρειάζονται περίπου 20 λεπτά ανάβασης σε μια πλαγιά. Ιστορία Σύμφωνα με την παράδοση γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα ένας βοσκός είχε ξαπλώσει για να προφυλαχθεί από τη βροχή κάτω από έναν θάμνο. Όταν επέστρεψε στο χωριό οι συγχωριανοί του είδαν αποτυπωμένη στο πουκάμισό του τη μορφή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Ζήτησαν από το βοσκό να τους πάει εκεί που είχε ξαπλώσει και όταν πήγαν ανακάλυψαν την είσοδο του σπηλαίου. Μπαίνοντας μέσα βρήκαν την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και από το γεγονός αυτό πήρε το όνομά του το σπήλαιο της Ηρακλειάς. Η άλλη εκδοχή είναι ότι ο βοσκός κάθε μέρα έχανε έναν τράγο ο οποίος εμφανιζόταν κατά την επιστροφή του κοπαδιού στη στάνη. Κάποια μέρα τον παρακολούθησε και τον είδε να μπαίνει κάτω από έναν μεγάλο σχοίνο. Μπαίνοντας κάτω από το σχοίνο ανακάλυψε πού βρισκόταν ο τράγος του, όπου και ανακάλυψε την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Σήμερα στον πρώτο θάλαμο του σπηλαίου υπάρχουν εικόνες του Αγίου Ιωάννη και κάθε χρόνο στις 28 Αυγούστου (παραμονή της εορτής της Αποτομής Κεφαλής του Ι. Προδρόμου) τελείται Θεία λειτουργία μέσα στο σπήλαιο, παρουσία όλων των κατοίκων και πολλών επισκεπτών. Περιγραφή εσωτερικού Το σπήλαιο Αγίου Ιωάννη αναπτύσσεται σε δύο διευθύνσεις. Η μια πλευρά του, μήκους 85 m, έχει διεύθυνση Β-Ν, ενώ η άλλη, μήκους 80 m, έχει διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Η συνολική διαδρομή του σπηλαίου έχει μήκος 220 m. 16

17 Εξαιτίας του πλούσιου και εντυπωσιακού διακόσμου του θεωρείται ένα από τα πιο όμορφα σπήλαια των Κυκλάδων. Διαθέτει πληθώρα σχηματισμών, όπως σωληνοειδείς σταλακτίτες, κωνικούς σταλακτίτες, κουρτίνες, σταλαγμίτες, κολώνες, flowstone, υπόστεγα, φράγματα, cave corals, ενώ υπάρχει και σπηλαιόγαλα σε αρκετή μορφή. Εικόνα 1.5: Το εσωτερικό του Σπηλαίου (Dream Islands, 2006) Κλίμα Το κλίμα της Ηρακλειάς είναι Μεσογειακό, νησιωτικό. Οι χειμώνες είναι ήπιοι με λίγες βροχές. Κύριο χαρακτηριστικό είναι οι ετήσιοι άνεμοι που φυσάνε κατά τη διάρκεια της ημέρας με ένταση που φτάνει τα 5-9 μποφόρ. Κύρια χαρακτηριστικά του καλοκαιριού είναι η μεγάλη ξηρασία και τα μελτέμια Χλωρίδα Η περιοχή του Αιγαίου λειτούργησε ως καταφύγιο για ποικίλες μορφές ζωής κατά την εποχή των τελευταίων παγετώνων, που τελείωσε περίπου πριν από χρόνια. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα του ανάγλυφου, τις προβλέψιμες συνθήκες που δημιουργούν οι ομαλές εναλλαγές των εποχών και την ανθρώπινη επέμβαση γέννησε μια απαράμιλλη ποικιλότητα ποών, γεωφύτων και 17

18 θάμνων. Ο ενδημισμός αυτών των φυτικών ειδών στο Αιγαίο είναι εξαιρετικά υψηλός, δικαιώνοντας το χαρακτηρισμό «βοτανικός παράδεισος». Έτσι και στην Ηρακλειά συναντάει κανείς μια τεράστια ποικιλία φυτικών ειδών. Λουλούδια Η Ηρακλειά είναι ένα νησί με χαμηλούς λόφους και με έδαφος ως επί το πλείστον βραχώδες. Παρόλα αυτά, υπάρχει αρκετή βλάστηση και πηγαία νερά. Στα λιγοστά χώματά της, ανάμεσα στις ξερολιθιές και τα βράχια, ο περιπατητής αντικρίζει μια μεγάλη ποικιλία λουλουδιών. Έτσι, λοιπόν, συναντάμε την ανεμώνα, σε λευκό και ιώδες χρώμα, τον ωχρό ασφόδελο, τον κρόκο, το νάρκισσο, τον υάκινθο, τις μαργαρίτες, τους μανδραγόρες,τον προστατευόμενο κρίνο της θάλασσας, τις παπαρούνες, τις άγριες ορχιδέες και πλήθος άλλων αυτοφυών λουλουδιών. Όλα τα παραπάνω φυτά ανήκουν στην πεδινή και ημιορεινή ζώνη. Θάμνοι και Δέντρα Οι εκτεθειμένες στον άνεμο πλαγιές της Ηρακλειάς καλύπτονται κυρίως από φρύγανα και θάμνους. Τα δέντρα είναι λιγοστά, με αποτέλεσμα το νησί να δίνει την εντύπωση ότι είναι γυμνό από βλάστηση. Όμως, μια προσεκτικότερη ματιά οδηγεί στην ανακάλυψη μιας σπάνιας χλωρίδας. Τα κυριότερα είδη θάμνων που φύονται στην Ηρακλειά είναι το θαλασσόκεδρο ή φίδα, ο σχίνος, ο ασπάλαθος, η λαδανιά, η φουμάνα, το θυμάρι, το θρούμπι. Κοντά στις ακτές συναντά κανείς το αρμυρίκι, δέντρο αρκετά συνηθισμένο στα νησιά των Κυκλάδων. Ανάμεσα στα σπίτια και στις ρεματιές μπορεί κανείς εύκολα να ξεχωρίσει τις φραγκοσυκιές, είδος κάκτου, που κατάγεται από τις τροπικές περιοχές της Αμερικής, αλλά εύκολα εγκλιματίστηκε στο θερμό περιβάλλον των Κυκλάδων. 18

19 1.1.5 Πανίδα Η εξέλιξη της πανίδας σε ένα νησιωτικό περιβάλλον εξαρτάται κυρίως από τη δυνατότητα πρόσβασης ειδών από τον ηπειρωτικό χώρο. Μετά το σχηματισμό των νησιών, η θάλασσα αποτέλεσε ένα ισχυρότατο εμπόδιο για την πλειονότητα των χερσαίων οργανισμών. Για αρκετά από τα είδη που κατάφεραν να βρεθούν στα νησιά και ιδιαίτερα για όσα έχουν περιορισμένη ικανότητα διασποράς όπως τα ερπετά, η γεωγραφική απομόνωση είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ξεχωριστών μορφών και υποειδών. Για τα ιπτάμενα είδη όπως οι νυχτερίδες, τα έντομα και τα πουλιά, ο εποικισμός των νησιών είναι λιγότερο δύσκολος και η παρουσία τους στο Αιγαίο εξαρτάται κυρίως από την ύπαρξη κατάλληλων βιοτόπων. Στην Ηρακλειά συναντά κανείς ποικιλία παράκτιων οικοσυστημάτων: θίνες με συστάδες κέδρων, αμμώδεις παραλίες, βραχώδεις ακτές και ορθοπλαγιές. Παράλληλα, υπάρχουν πολύτιμα υδάτινα οικοσυστήματα, όπως όρμοι και κολπίσκοι, ύφαλοι και θαλάσσιες σπηλιές. Όλοι αυτοί οι εύθραυστοι φυσικοί χώροι υποστηρίζουν ξεχωριστές μορφές πανίδας. Για το λόγο αυτό η Ηρακλειά, μαζί με τις νησίδες, Μικρός και Μεγάλος Άβελας που ανήκουν σε αυτήν, έχουν ενταχθεί στις Ειδικές Προστατευόμενες Περιοχές (Special Protection Areas, SPA). Πουλιά Για εκατομμύρια πουλιά τα νησιά του Αιγαίου είναι ένας ενδιάμεσος σταθμός στο μακρύ μεταναστευτικό τους ταξίδι. Φτάνοντας εκεί, έχουν απόλυτη ανάγκη από ασφαλείς χώρους για να αναπαυθούν και, αν είναι δυνατό, να τραφούν. Το πέρασμα και η στάση αποδημητικών πουλιών, όπως π.χ. αγριόχηνες, είναι μια πολύ οικεία εικόνα και για τους κατοίκους της Ηρακλειάς, μια και οι συνθήκες εδώ είναι ιδανικές. Τα φρυγανικά τοπία του νησιού προσελκύουν έναν μεγάλο αριθμό εντόμων. Εκεί, συναντά κανείς πουλιά όπως ο μαυροτσιροβάκος και η ασπροκώλα. Στα παράκτια 19

20 νερά τρέφεται ή και φωλιάζει ένας μεγάλος αριθμός ειδών, όπως ο ασημόγλαρος, o θαλασσοκόρακας,ο μύχος,ο αρτέμης.. Κοντά σε καλλιεργημένες εκτάσεις ή οικισμούς μπορεί να δει κανείς τον κατσουλιέρη, το αγριοπερίστερο,την κουκουβάγια και, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, τον κοκκινολαίμη. Στα λιγοστά δέντρα του νησιού φωλιάζουν κουρούνες. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι στα πιο ψηλά σημεία της Ηρακλειάς φωλιάζει ο σπιζαετός,ο πετρίτης και το όρνιο(gyps fulvus), ενώ στις μικρές νησίδες του νησιού φωλιάζει ένα είδος μικρόσωμου γερακιού ο μαυροπετρίτης. Ερπετά Στην Ηρακλειά απαντά το πιο συνηθισμένο είδος οχιάς (Vipera ammodytes). Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του είναι μια προεξοχή στο ρύγχος της και μια γραμμή, σκουρόχρωμη που σχηματίζει ζιγκ-ζαγκ, στη ραχιαία πλευρά του σώματος. Είναι δηλητηριώδες φίδι και το δάγκωμά του θεωρείται ότι είναι το πλέον επικίνδυνο. Άλλο ένα είδος φιδιού που ζει στο νησί, χωρίς, όμως, να είναι επικίνδυνο για τον άνθρωπο, είναι ο λαφιάτης (Elaphe quartolineata). Το χρώμα του μπορεί να είναι καφέ, κίτρινο-καφέ ή γκρίζο, με 4 σκούρες λωρίδες κατά μήκος του κορμού και μια σκούρα γραμμή από το μάτι μέχρι τη γωνία του στόματος.συναντάται μερικές φορές το αγιόφιδο(telescopus fallax) και ο τυφλίτης(eryx jaculus) Επίσης, στην Ηρακλειά συναντά κανείς τις σαύρες(cyrtodactylus cotschyi-podarcis erchardii-hemidactylus turcicus), που ζουν κάτω από θάμνους, ανάμεσα στις πέτρες.στη θάλασσα συναντάται σποραδικά η χελώνα caretta caretta. Θαλάσσια πανίδα Στα νερά της Ηρακλειάς βρίσκει καταφύγιο μια τεράστια ποικιλία ψαριών και άλλων θαλασσίων οργανισμών. Αν αρχίσει κανείς να απαριθμεί τα είδη των ψαριών που ζουν στη θαλάσσια περιοχή γύρω από το νησί, θα βρεθεί έκπληκτος μπροστά σε έναν «ατελείωτο» κατάλογο. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθούν ιδιαιτέρως το μπαρμπούνι, το λιθρίνι, η σκορπίνα, το λαβράκι, η τσιπούρα, η δράκαινα, η γλώσσα, το μελανούρι, το χριστόψαρο, το σπάνιο και εντυπωσιακό φεγγαρόψαρο. Επίσης, αξιόλογη είναι και η ποικιλία των μαλακίων που απαντούν στην Ηρακλειά, 20

21 όπως χταπόδια, σουπιές, καλαμάρια και διάφορων καρκινοειδών, όπως αστακοί, γαρίδες, καραβίδες, καβούρια κ.λ.π. Η θαλάσσια πανίδα του νησιού εκτός από τους παραπάνω οργανισμούς, περιλαμβάνει και μια σειρά θηλαστικών, κάποια από τα οποία είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα και σπάνια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η φώκια Monachus monachus, η οποία ανήκει στα απειλούμενα είδη, γι αυτό και προστατεύεται με βάση διεθνείς συνθήκες. Επίσης, συχνά οι κάτοικοι και οι επισκέπτες του νησιού βρίσκονται μπροστά στο εντυπωσιακό θέαμα δελφινιών που κολυμπούν στα νερά της Ηρακλειάς. Πρόκειται για το πιο γνωστό είδος δελφινιού, το ρινοδέλφινο (Tursiops truncatus).σποραδικά εμφανίζονται το κοινό δελφίνι(delphinus delphis)και το ζωνοδέλφινο() ενώ έχει παρατηρηθεί και φυσητήρας. 21

22 1.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία Δραστηριότητες Οι περισσότεροι από τους κατοίκους που απέμειναν στο νησί, μεσήλικες και υπερήλικες στην πλειοψηφία τους, ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Κάποια άτομα δραστηριοποιούνται στους τομείς του εμπορίου και της παροχής υπηρεσιών, ενώ ένας περιορισμένος αριθμός ασχολείται σε τουριστικές επιχειρήσεις. Η τουριστική ανάπτυξη του νησιού είναι περιορισμένη εξαιτίας της έλλειψης υποδομών και της περιορισμένης προσέλευσης τουριστών. Έτσι, το φυσικό περιβάλλον του νησιού έμεινε σχεδόν ανέπαφο, καθώς και έχει δεχτεί περιορισμένη ανθρωπογενή επιβάρυνση. Πολλοί κάτοικοι ασχολούνται και με άλλες δραστηριότητες εκτός από το κύριο επάγγελμά τους. Άλλοι δραστηριοποιούνται μόνο κατά τη θερινή περίοδο στο νησί. Πρόκειται κυρίως για Ηρακλειανούς από την Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα στην Παναγιά, η οποία μέχρι πέρυσι δεν είχε συνδεθεί στο δίκτυο ύδρευσης επομένως δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει και τουριστική ανάπτυξη εκεί, το 70-80% των κατοίκων ακολουθεί το κύριο επάγγελμά του. Υπάρχουν μόνο δύο τουριστικές επιχειρήσεις (δωμάτια, εστιατόρια). Στον Άγιο Γεώργιο οι κάτοικοι ασκούν διπλό και τριπλό επάγγελμα λόγω της τουριστικής ανάπτυξης Παραγωγικοί Τομείς Ο βασικός τομέας στον οποίο στηρίζεται η οικονομία του νησιού είναι ο πρωτογενής (γεωργία, κτηνοτροφία) και οι κατασκευές, ενώ κατά τους θερινούς μήνες αναπτύσσονται τουριστικές δραστηριότητες, κύρια από ντόπιους οι οποίοι κατοικούν στην Αθήνα. Για τους λοιπούς κλάδους (υπάλληλοι γραφείου, εμπόριο, μεταφορές) η απασχόληση είναι εξαιρετικά μικρή. Όσον αφορά στην αλιεία παρατηρείται μικρός βαθμός απασχόλησης. Μόνο δύο επαγγελματίες ψαράδες είναι κάτοχοι μεγάλων καϊκιών. 22

23 Πρωτογενής Τομέας Γεωργία Οι κάτοικοι της Ηρακλειάς, παρά τη λειψυδρία και τις περιορισμένες γόνιμες εκτάσεις του νησιού τους, ασχολούνταν ανέκαθεν με τη γεωργία, όχι πάντα για λόγους βιοποριστικούς, όσο για την ικανοποίηση των οικιακών τους αναγκών σε γεωργικά προϊόντα. Ήδη από την εποχή που το νησί ανήκε στο μοναστήρι της Παναγίας Χοζοβιώτισσας, οι κάτοικοι καλλιεργούσαν κυρίως σιτάρι, κριθάρι και όσπρια. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι συνθήκες καλλιέργειας ήταν σχεδόν πρωτόγονες. Οι γεωργοί όργωναν τα χωράφια τους με μουλάρια ή γαϊδούρια και η συγκομιδή γινόταν με τα χέρια, ενώ τον καρπό ξεδιάλεγαν σε πέτρινα αλώνια. Πολλά τέτοια αλώνια σώζονται ακόμα και σήμερα. όμως, τα περισσότερα δεν είναι ορατά, καθώς έχουν καλυφθεί από θάμνους και χόρτα. Σήμερα, οι συνθήκες καλλιέργειας δεν έχουν αλλάξει και πολύ, αν εξαιρέσουμε την εισαγωγή ελάχιστων σύγχρονων γεωργικών μηχανημάτων. Το είδος των καλλιεργειών είναι κυρίως σιτηρά, φάβα, οπωροκηπευτικά (χαρακτηριστικό είναι ένα είδος μικρής τομάτας, το οποίο οι ντόπιοι αποκαλούν «κουμεντέρι») και λίγες ελιές. Όσοι από τους κατοίκους ασχολούνται επαγγελματικά με τη γεωργία διοχετεύουν τα προϊόντα τους σε ταβέρνες και παντοπωλεία του νησιού. Παρακάτω παρουσιάζονται στοιχεία του έτους 2005 όσον αφορά στις εκτάσεις και στην παραγωγή που συγκομίσθηκε. 23

24 Είδος Έκταση σε στρέμματα Παραγωγή που συγκομίσθηκε, σε kg Κριθάρι Κριθάρι για σανό Πίνακας 1.1: Αροτραίες Καλλιέργειες το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Είδος Εκτάσεις σε στρέμματα Σύνολο αμπέλων και σταφιδαμπέλων Παραγωγή που συγκομίσθηκε σε kg Σταφυλιών που καταναλώθηκαν ή πωλήθηκαν ως επιτραπέζια Άμπελοι, κυρίως για οινοπαραγωγή Άμπελοι, κυρίως για επιτραπέζια σταφύλια Πίνακας 1.2: Άμπελοι Σταφιδάμπελοι το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) 24

25 Έκταση Σε στρέμματα Αριθμός δένδρων Παραγωγή που συγκομίσθηκε σε kg Λεμονιές Συκιές για νωπά σύκα Ελαιόδενδρα για βρώσιμες ελιές Ελαιόδενδρα -ελιές ελαιοποιήσεως Πίνακας 1.3: Δενδρώδεις Καλλιέργειες το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Είδος Έκταση σε στρέμματα Αροτραίες καλλιέργειες 690 Δενδρώδεις καλλιέργειες 72 Άμπελοι - Σταφιδάμπελοι 13 Πίνακας 1.4: Σύνολα εκτάσεων (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Είδος μηχανήματος Διαξονικοί ελκυστήρες Απλές θεριστικές μηχανές κάθε τύπου Απλές χορτοσυλλεκτικές μηχανές κάθε τύπου Αριθμός

26 Πίνακας 1.5: Γεωργικά μηχανήματα το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφία περιορίζεται κυρίως στην εκτροφή αιγοπροβάτων και περιορισμένου αριθμού βοοειδών. Όλα τα ζώα είναι ελευθέρας βοσκής. Η πλούσια χλωρίδα της Ηρακλειάς προσφέρει μια μεγάλη ποικιλία τροφής για τα ζώα, για αυτό και το κρέας τους είναι εξαιρετικά νόστιμο. Εκτός από τα αιγοπρόβατα και βοοειδή, σε μικρότερο βαθμό γίνεται και εκτροφή πουλερικών (κότες, γαλοπούλες) και κουνελιών. Οι κτηνοτρόφοι διοχετεύουν το κρέας των ζώων τόσο στην τοπική αγορά όσο και σε μεγαλύτερες αγορές (Αθήνα και άλλες πόλεις). Το γάλα καταναλώνεται όπως έχει ή χρησιμοποιείται για την παραγωγή γιαουρτιού, τυροκομικών και άλλων προϊόντων. Ως επί το πλείστον, οι κάτοικοι τυροκομούν μόνοι τους, κυρίως για οικιακή χρήση. Μερικά από τα παραδοσιακά τυριά που παράγονται στο νησί είναι η φρέσκια μυζήθρα, ξυνομυζήθρα, η κοπανιστή, το τυρί της άρμης και το τυρί του λαδιού. Μελισσοκομία Η Ηρακλειά είναι τόπος πλούσιος σε αυτοφυή φυτά, όπως θυμάρι, θρούμπι, ρίγανη, για αυτό και το μέλι που παράγεται είναι εξαιρετικής ποιότητας. Είδος Ζώα και κυψέλες Μεταβολές του αριθμού των ζώων κλπ. Μέσα στο 2005 Ζώα, πτηνά 26

27 που υπήρχαν μέχρι τέλος του 2004 Ζώα που γεννήθηκαν το 2005 (αρνιά και κατσίκια από 1/10/04 έως 30/9/05) Ζώα που σφάγηκαν ή πωλήθηκαν για σφαγή Ζώα που μετακινήθηκαν ή ψόφησαν κ.λ.π. και κυψέλες που υπήρχαν στις 31/12/05 Ίπποι 2 2 Ημίονοι - Γίνοι 2 2 Όνοι Βοοειδή Χοίροι Αναπαραγωγής Χοίροι Κρεοπαραγωγής Πρόβατα Αίγες Όρνιθες Μέλισσες Πίνακας 1.6: Αριθμός ζώων κάθε ηλικίας το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Είδος προϊόντος Ποσότητα σε kg Τυρί μαλακό 7300 Μυζήθρα 1650 Μέλι 600 Αυγά Πίνακας 1.7: Παραγωγή άλλων κτηνοτροφικών προϊόντων (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Αλιεία 27

28 Στην Ηρακλειά υπάρχουν τέσσερις επαγγελματίες ψαράδες. Αριθμός Μηχανοκίνητα επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη παράκτιας θαλάσσιας αλιείας 7 Ποσότητες αλιευμάτων κατά ΠΡΟΣΈΓΓΙΣΗ 6000 Πίνακας 1.8: Μηχανοκίνητα επαγγελματικά σκάφη θαλάσσιας αλιείας το 2005 (Κοινότητα Ηρακλειάς, 2005) Δευτερογενής Τομέας Οικοδομικές εργασίες Οι παλιότεροι οικοδόμοι του νησιού κατασκεύαζαν τα σπίτια από τα θεμέλια μέχρι τη στέγη, με βάση την εμπειρία του πρωτομάστορα, ο οποίος είχε τη συνολική ευθύνη της οικοδομής, αναλάμβανε δηλαδή και το ρόλο του πολιτικού μηχανικού ή του αρχιτέκτονα. Αρχικά, τα σπίτια της Ηρακλειάς χτίζονταν εξ ολοκλήρου από υλικά που ήταν διαθέσιμα στο νησί, όπως πέτρα, ξύλο και άμμος. Ο μοναδικός εργολάβος του νησιού είναι ο κ. Βαγγέλης Γαβαλάς ο οποίος δημιούργησε συνεργείο με τους δυο γιους του και έχει χτίσει σχεδόν όλα τα κτίρια του νησιού: εκκλησίες, σπίτια, καταστήματα κ.λ.π. Εκτός από την οικογένεια Γαβαλά και άλλοι κάτοικοι του νησιού ασχολούνται με οικοδομικές εργασίες (σοβάτισμα, χτίσιμο, ελαιοχρωματισμοί κ.λ.π.). Για τον οικοδόμο που εργάζεται στην Ηρακλειά προστίθενται επιπλέον δυσκολίες που αφορούν είτε στην προμήθεια οικοδομικών υλικών, είτε στην ανεπάρκεια του οδικού δικτύου, που καθιστά δύσκολη τη μεταφορά τους. Αρτοποιεία Πριν 20 χρόνια, περίπου την εποχή που ήρθε και το ρεύμα στο νησί, λειτούργησε για πρώτη φορά, στο χωριό Παναγία, το αρτοποιείο του Ευάγγελου Δανέζη. Μέχρι τότε 28