Ηλίας Ιωακείμογλου, Γιάwης Μηλιός Δείκτες Αποδοτικότητας της Ελληνικής Οικονομίας ( ).. 577

Transcript

1

2 18 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - Η Ελλάδα στην Περιφέρεια των Αναπτυγμένων Χωρών Α Tudomanyos - Technikai Fοπadalοm όε a Munkasok Ιδιομορφίες της Ανάπτυξης στη Νότια Ευρώπη Η Θέση της Ελλάδας στη Διεθνή Οικονομία 573 Ηλίας Ιωακείμογλου, Γιάwης Μηλιός Δείκτες Αποδοτικότητας της Ελληνικής Οικονομίας ( ) Θεόδωρος Π. ι\ιανός, τζένη Καβουνίδη Ροπές προς Εμβίβαση των Μεταναστών στην Ελλάδα 609 Ευάγγελος Ξυδέας Οι Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Μετανάστευσης Ελλήνων στη Γερμανία, Ναπολέων Μαραβέγιας Οι Ιδιομορφίες της Αγροτικής Οικονομίας: Η Ελληνική Περίπτωση 637 Γιάwης Βαβούρας, Γιώργος Μανωλάς Η Παραοικονομία στην Ελλάδα: Τάσεις, Προοπτικές και Παράγοντες που την Επηρεάζουν 655 Γεώργιος ΟΙΚΟΥομάκης,Αθανασία Ξενάκη, Σπύρος Σακελλαρόπουλος Άμεσες Ξένες Επενδύσεις: Θεωρητική Διερεύνηση και μια Εμπειρική Ανίχνευση των Τάσεων Επένδυσης Ξένου Κεφαλαίου στην Ελλάδα την Περίοδο Α vτώνιoς Μανιάτης Η Πολιτειοκρατία στην Ελληνική Οικονομία 719 Πάρις Τσάρτας, Δημήτρης ι\αγός Η Πολιτική του Ελληνικού Τουρισμού μέσα από τα Αναπτυξιακά Προγράμματα 733 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος ΣταυΡΙΥούδης Στρατηγικές Κατευθύνσεις Ανάπτυξης του Ελληνικού Τουρισμού υπό Συνθήκες Εξάρτησης από τους Ευρωπαίους Tour Operators 763

3 Στρατηγικές Κατευθύνσεις Ανάπτυξης του Ελληνικού Τουρισμού υπό Συνθήκες Εξάρτησης από τους Ευρωπαίους Tour Operators Δημήτριος Κούτουλας Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Περίληψη Στην παρούσα εργασία εξετάζεται ο ρόλος που διαδραματίζουν οι tour operators στο πλαίσιο της τουριστικής αγοράς καθώς και η συμμετοχή τους στην ενίσχυση της τουριστικής ζήτησης. Έμφαση δίδεται ειδικότερα στις σχέσεις εξάρτησης του ελληνικού τουρισμού από τους μεγάλους tour operators της Ευρώπης. Αναλυτικότερα, μετά την αρχικ11επισκόπηση του κυκλώματος παραγωγής και διάθεσης των τουριστικών πακέτων, περιγράφεται η γιγάντωση των tour operators όπως αυτή έλαβε χώρα τα τελευταία χρόνια στη Ευρώπη. Στη συνέχεια αναλύεται η συμμετοχή τους στον εισερχόμενο τουρισμό της Ελλάδας και γίνεται ποσοτικός προσδιορισμός του σχετικού μεριδίου τους. Η εργασία ολοκληρώνεται με στρατηγικές προσεγγίσεις ως προς τη διαχείριση -από τη σκοπιά ενός προορισμού όπως η Ελλάδα - της δράσης των tour operators. Βάση της παρούσας εργασίας αποτέλεσε η επισκόπηση της σχετικής με τα οργανωμένα ταξίδια βιβλιογραφίας καθώς και άλλων πηγών για τους tour operators. Επίσης, πραγματοποιήθηκε στατιστική επεξεργασία των αφίξεων ξένων τουριστών στην Ελλάδα, προκειμένου να προσδιοριστεί ποσοτικώς η συμμετοχή τούς στο συνολικό εισερχόμενο τουρισμό της χώρας.

4 764 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Abstract The main purpose of this paper is to examine the role of tour operators within the tourism market and to exploit their contribution to the enhancement of tourism demand. Particular emphasis is given to the experience, which is eamed from European tour operators activation ίη Greece. Explicitly, after reviewing the production and distribution network of package tour, it is delineated the recent expansion of tour operators all around Europe. Moreover, the participation of tour operators ίη the incoming τοιιτίεσι of Greece is analyzed and the proportion of their share is quantified. The paper is concluded by presenting the key strategic approaches - as they featured ίη a ιοιιιίεω destination like Greece - regarding the administration of tour operators action. Bibliographical references οτι organized travel and νετίοιιε sources of information related to tour operators and their actions are being the conspectus of this paper. Also, an exquisite statistical analysis of foreign τουτίειε' εττίνείε ίn Greece is elaborated, ία order to quantify the participation of tour operators ίη the formation of total incoming ιοιιτίεηι ίτι Greece. Λέξεις κλειδιά: Τουρισμός (Τοιιτίεπι), Ελλάδα (Greece), Τουτ operator, Τουριστικό πακέτο (Package ιοιιτ), Charter flights, τυι

5 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι ιουτ-ορετετίοα 765 Εισαγωγή Για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας πραγματοποιήθηκε επισκόπηση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας για τα οργανωμένα: ταξίδια και τους tour operators ενώ κρίθηκε απαραίτητη η στατιστική επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων που αφορούν τις αφίξεις αλλοδαπών τουριστών στην Ελλάδα. Μέσω αυτής της δευτερογενούς έρευνας κατεγράφη η εξέλιξη των τουριστικών γραφείων, τα οποία ασχολούμενα από τη δεκαετία του 1950 αποκλειστικά ή κυρίως με την οργάνωση πακέτων, αποτέλεσαν έναν ξεχωριστό επιχειρηματικό τύπο (Hebestreit 1992). Αυτά τα γραφεία (tour operators) συνέβαλαν στην ικανοποίηση της μεγάλης ζήτησης για παραθεριστικά ταξίδια που παρατηρήθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδίως στην Ευρώπη, μέσω της διάθεσης πακέτων που αφενός διευκόλυναν τους τουρίστες στην προετοιμασία και την οργάνωση των ταξιδιών τους και αφετέρου μείωσαν το κόστος των διακοπών (Σταυρινούδης 2003). Τα βασιζόμενα σε charter τουριστικά πακέτα έκαναν ιδιαίτερα προσιτά τα θέρετρα της Μεσογείου για τον Δυτικοευρωπαίο τουρίστα μειώνοντας τόσο το κόστος των διακοπών όσο και τη διάρκεια της μετακίνησης. Αυτή η εξέλιξη πυροδότησε και τη ραγδαία τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αφίξεις τουριστών στην Ελλάδα κυμαίνονταν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο ένα εκατομμύριο, για να υπερτετραπλασιαστούν δέκα χρόνια αργότερα και να ξεπεράσουν το 1994, για πρώτη φορά, τα δέκα εκατομμύρια (στοιχεία ΕΣΥΕIΕΟΤ). Τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι σε εξέλιξη μια διαδικασία έντονης συγκεντροποίησης μεταξύ των Ευρωπαίων tour operators συνοδευόμενη από την κάθετη ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων τους. Μέσα από αλλεπάλληλες εξαγορές και συγχωνεύσεις πολλαπλασιάστηκε το μερίδιο αγοράς των μεγάλων tour operators, δημιουργώντας ισχυρά ολιγοπώλια στην αγορά των οργανωμένων ταξιδιών. Παράλληλα, οι περισσότεροι εξ αυτών επεξέτειναν τις δραστηριότητές τους σε κάθε πτυχή παραγωγής και διάθεσης των τουριστικών πακέτων. Έτσι, σήμερα έχουν στην ιδιοκτησία τους πολυεθνικές ξενοδοχειακές αλυσίδες, αεροπορικές εταιρίες charter, τοπικά γραφεία εισερχόμενου τουρισμού (incoming tour operators) καθώς και εκτεταμένα δίκτυα λιανικής πώλησης με τη μοοφη αλυσίδων τουριστικών γραφείων.

6 766 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Ο ρόλος των tour operators στην παραγωγή πακέτων οργανωμένου μαζικού τουρισμού και διάθεση των Το εμπόριο στον τουρισμό Όπως σε κάθε αγορά, έτσι και στην περίπτωση του τουρισμού διακρίνονται οι παραγωγοί από τους μεσάζοντες ή εμπόρους (Paul1977). Οι μεσάζοντες διακρίνονται με τη σειρά τους στους χονδρεμπόρους και στους λιανοπωλητές. Οι λιανοπωλητές - η κυρίαρχη μορφή τους είναι τα τουριστικά γραφεία ή πρακτορεία - δεν αγοράζουν εμπόρευμα για να το μεταπωλήσουν προσθέτοντας στην τιμή το εμπορικό τους κέρδος, αλλά πρακτορεύουν τα προϊόντα των τουριστικών παραγωγών αμειβόμενοι με προμήθεια επί της τιμής πώλησης που ορίζει ο παραγωγός, όπως λ.χ. ένα ξενοδοχείο ή μια μεταφορική επιχείρηση. Οι χονδρέμποροι παρουσιάζουν, στην περίπτωση του τουρισμού, την ιδιομορφία ότι σε πολλές περιπτώσεις είναι ταυτόχρονα και παραγωγοί (Paul 1977). Πρόκειται για τους tour operators, οι οποίοι αγοράζουν μεμονωμένες υπηρεσίες από τους τουριστικούς παραγωγούς και συνδυάζοντάς τις δημιουργούν νέα συνολικά προϊόντα, τα λεγόμενα τουριστικά πακέτα. Η λιανική πώληση των πακέτων γίνεται κυρίως μέσω των τουριστικών γραφείων (Roth 1992). Για παράδειγμα, στη Βρετανία πωλείται το 80% των αεροπορικών πακέτων από τα τουριστικά γραφεία (Davies and Downward 2001). Άλλοι τρόποι διανομής περιλαμβάνουν τις ταχυδρομικές και τηλεφωνικές πωλήσεις, την πώληση σε super market, πολυκαταστήματα κ.λπ. (Sίilberg 1983). Η ύπαρξη του εμπορίου έχει μεγάλη χρησιμότητα για τους τουριστικούς παραγωγούς (Coltman 1989), καθώς οι περισσότεροι εξ αυτών είναι μικρές επιχειρήσεις με περιορισμένα μέσα για την προβολή τους. Οι παραγωγοί μπορούν με τη βοήθεια των μεσαζόντων να απευθυνθούν σε καταναλωτές, τους οποίους δεν θα μπορούσαν από μόνοι τους να προσεγγίσουν (είτε λόγω της γεωγραφικής απόστασης, είτε λόγω του υψηλού κόστους). Για τους μεσάζοντες είναι πολύ πιο εύκολη η προσέγγιση των διαφόρων αγορών, γιατί αφενός διαθέτουν τις απαιτούμενες διασυνδέσεις και γνώσεις και αφετέρου μπορούν να δημιουργήσουν πακέτα. Έτσι, 9Ι μεσάζοντες μετατρέπουν έναν κλάδο διασπασμένο σε πολλές μικρές επιχειρήσεις σε ένα ενιαίο τουριστικό σύστημα,

7 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 767 Ο ρόλος των toιtr operators στην τουριστική αγορά Οι τουρίστες και οι tour operators αντιλαμβάνονται το τουριστικό προϊόν με τον ίδιο τρόπο, το βλέπουν δηλαδή στη συνολική του διάσταση και όχι στο επίπεδο του επιμέρους ποοϊόντο; που παράγει μια μεμονωμένη τουριστική επιχείρηση (Middleton 1988). Η αντίληψη αυτή οδήγησε τους tour operators στο να συνδυάσουν τις επιμέρους τουριστικές υπηρεσίες σε ενιαία πακέτα, τα οποία εξασφαλίζουν στους καταναλωτές τη συνολική ικανοποίηση των ταξιδιωτικών τους αναγκών. Η βαρύτητα που απέκτησαν οι tour operators στην τουριστική αγορά οφείλεται στο γεγονός ότι ικανοποιούν ταυτόχρονα τις ανάγκες των παραγωγών - των οποίων τα προϊόντα ενσωματώνουν στα πακέτα τους - και των τουριστών, οι οποίοι τα καταναλώνουν (Middleton 1988). Συγκεκριμένα, με την παρέμβασή τους επιτυγχάνουν τρία πράγματα: Συνδέουν την προσφορά με τη ζήτηση, γεγονός πολύ σημαντικό εάν αναλογιστεί κανείς την εποχικότητα της τουριστικής ζήτησης και τη γεωγραφική απόσταση που χωρίζει τους τόπους προέλευσης των τουριστών από τους προορισμούς. Εξασφαλίζουν χαμηλότερες τιμές για τις τουριστικές υπηρεσίες που ενσωματώνουν στα πακέτα τους λόγω της μαζικής αγοράς ξενοδοχειακών κλινών και αεροπορικών θέσεων. Επιλύουν - για λογαριασμό του τουρίστα - πολλά οργανωτικά προβλήματα που συνδέονται με την προετοιμασία ενός ταξιδιού σε έναν ξένο τόπο και του παρέχουν προστασία και αίσθηση ασφάλειας. Όπως έδειξε η εμπειρία της Ελλάδας αλλά και άλλων μεσογειακών προορισμών, η δραστηριοποίηση των tour operators ουσιαστικά υποκατέστησε τη λειτουργία του μάρκετινγκ και περιόρισε την ανάγκη των ξενοδόχων και των λοιπών τουριστικών παραγωγών - συνήθως πρόκειται για μικρομεσαίες επιχειρήσεις - να απασχολούν στελέχη πωλήσεων, να συντηρούν πολύπλοκα συστήματα κρατήσεων και να διαφημίζονται. Οι παραγωγοί περιορίζονται εν πολλοίς στη μαζική πώληση της διαθέσιμης δυναμικότητας στους tour operators, μεταθέτοντας στους τελευταίους τον επιχειρηματικό κίνδυνο που σχετίζεται με την πώληση αυτής της δυναμικότητας (Bastakis et a ). Χάρη στις τιμές και τις διευκολύνσεις που προσφέρουν τα τουριστικά πακέτα, οι tour operators εισήγαγαν στην τουριστική δραστηριότητα

8 768 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυριvούδης νέα κοινωνικά στρώματα και δημιούργησαν νέες αγορές (Hebestreit 1992). Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα, οι καταναλωτές να αντιλαμβάνονται τα πακέτα ως αυτόνομα προϊόντα και μάλιστα ως προϊό- ~ ντα του εκάστοτε tour operator και όχι του ξενοδόχου, της αεροπορικής εταιρίας κ.λπ., επειδή οι ίδιοι οι καταναλωτές δεν θα μπορούσαν να «παράγουν» αυτό το προϊόν (το πακέτο) με τους ίδιους όρους. α Hebestreit ορίζει τον tour operator (Reiseveranstalter) ως: «μια τουριστική επιχείρηση, η οποία συνδυάζει τα προϊόντα κυρίως άλλων επιχειρήσεων σε ένα νέο αυτοτελές προϊόν ικανό να ικανοποιήσει την ανάγκη για μετάβαση και προσωρινή παραμονή σε έναν ξένο τόπο καθώς και τις άλλες ανάγκες που απορρέουν από αυτήν. Η εν λόγω επιχείρηση ιδρύθηκε με αποκλειστικό σκοπό την παραγωγή αυτού του ποοϊόντοτ, το οποίο και διαθέτει στην αγορά υπό την ονομασία της και για λογαριασμό τη;». Τουριστικό πακέτο: το προϊόν του toul' operαtor Το αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικασίας των tour operators είναι τα τουριστικά πακέτα (package tours ή inclusive tours στα αγγλικά, pauschalreisen στα γερμανικά). Πρόκειται για δέσμες επιμέρους τουριστικών υπηρεσιών, περιέχουν δηλαδή τις υπηρεσίες των ξενοδοχείων, των μεταφορικών εταιριών κοκ. Αποτελούν σύνθετα προϊόντα, αφού συντίθενται από στοιχεία που μπορούν να διατεθούν στην αγορά ως αυτόνομα προϊόντα (Κούτουλας 2001). Η μεγάλη διάδοση των τουριστικών πακέτων - κυρίως για τα ταξίδια διακοπών - οφείλεται στη χρησιμότητά τους για τους καταναλωτές (Middleton 1988). Τα πακέτα αποτελούν για τους ταξιδιώτες μια λύση, η οποία μειώνει πιθανούς κινδύνους από τη μετάβαση σε έναν ξένο τόπο παρέχοντας ευκολία, προστασία και την αξιοπιστία του tour operator, ενώ και η τιμή τους είναι σημαντικά χαμηλότερη από το άθροισμα των τιμών που αντιστοιχούν στα επιμέρους συστατικά στοιχεία των πακέτων. α Hebestreit (1992) παραθέτει τον ακόλουθο ορισμό για τα τουριστικά πακέτα: «ΤΟπροϊόν του tour operator είναι ένα πακέτο υπηρεσιών (Dienstleistungspaket) αποτελούμενο από δύο τουλάχιστον ταξιδιωτικές υπηρεσίες, οι οποίες ταιριάζουν μεταξύ τους και αλληλοσυμπληρώνονται. Το πακέτο προπαρασκευάζεται για κάποιον άγνωστο τη στιγμή εκείνη πελάτη και διατίθεται στην αγορά σε μια ενιαία τιμή, στην οποία

9 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 769 δεν μπορούν να εντοπιστούν οι τιμές των επιμέρους υπηρεσιών που ενσωματώθηκαν σε αυτό». Αυτός ο ορισμός αναφέρεται στο προπαρασκευασμένο τουριστικό πακέτο (ready-made package tοurή vorgefertigte pauschalreise), το οποίο είναι τυποποιημένο προϊόν που διατίθεται στην αγορά με μια συγκεκριμένη εμπορική επωνυμία (brand) (Midd1eton 1988). Στις υπηρεσίες του πακέτου συγκαταλέγονται (Sch6rcher 1983, Σταυρινούδης 2003): Η μεταφορά προς και από τον προορισμό. Τα τράνσφερ από το αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο. Η διαμονή (ενδεχομένως σε συνδυασμό με διατροφή). Οι περιηγήσεις παρουσία συνοδού που ταξιδεύει με την ομάδα των τουριστών και φροντίζει τις ανάγκες και τις απαιτήσεις τους. Οι λοιπές υπηρεσίες όπως λ.χ. η ενοικίαση αυτοκινήτου, η άθληση και η ταξιδιωτική ασφάλιση. Για τα τουριστικά πακέτα μπορεί, εν ολίγοις, να ειπωθεί ότι (Κούτουλας 2001): Συντίθενται από τουλάχιστον δύο επιμέρους υπηρεσίες, τις οποίες συνήθως παρέχουν επιχειρήσεις διαφορετικές από τον παραγωγό του πακέτου (τον tour operator). Διατίθενται σε μια ενιαία τιμή' έτσι δεν μπορούν να εντοπιστούν από τον αγοραστή οι τιμές των επιμέρους υπηρεσιών που ενσωματώθηκαν στο πακέτο. Προπαρασκευάζονται για άγνωστους, τη στιγμή της παραγωγής τους, καταναλωτές. Φέρουν τη δική τους μάρκα, έχουν δηλαδή τη δική τους ξεχωριστή υπόσταση στην αγορά, διαφορετική από την υπόσταση των συστατικών τους στοιχείων. Πρόκειται για προϊόντα τυποποιημένα, των οποίων η παραγωγή μπορεί να επαναληφθεί. Διατίθενται προς πώληση στο ευρύ καταναλωτικό κοινό, Περιγράφονται με λεπτομέρεια σε έντυπα ή άλλα μέσα. Η τιμή τους δημοσιεύεται. Τα τουριστικά πακέτα αποτελούν έναν τρόπο αγοράς για μια δέσμη τουριστικών υπηρεσιών - τις οποίες θα αγόραζε ούτως ή άλλως ένας τουρίστας - καθώς και έναν τρόπο οργάνωσης του ταξιδιού (Κούτουλας 2001).

10 770 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Η γιγάντωση των Ευρωπαίων tour operators Τις τελευταίες δεκαετίες έλαβε χώρα στην Ευρώπη μια διαρκής γιγάντωση των tour operators που εδρεύουν στις κυριότερες χώρες προέλευσης τουριστών. Αυτή η εξέλιξη πήρε, ειδικότερα, τις εξής μορφές: Αύξηση του μεριδίου των tour operators στη διαρκώς αναπτυσσόμενη αγορά των οργανωμένων ταξιδιών. Οριζόντια επέκταση με την εξαγορά tour operators στο εσωτερικό καθώς και σε άλλες ευοωπαϊκε; χώρες. Κάθετη επέκταση τόσο στο πεδίο των τουριστικών παραγωγών (αεροπορικές εταιρίες, ξενοδοχειακές αλυσίδες) όσο και στο λιανικό εμπόριο με την απόκτηση αλυσίδων τουριστικών γραφείων. Η παραπάνω εξέλιξη εντοπίζεται κυρίως στη Γερμανία και τη Βρετανία, με τους γερμανικούς ομίλους τυι και Thomas Cook καθώς και το βρετανικό MyTravel να έχουν επεκταθεί σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν - σε μικρότερη έκταση - και άλλες ευρωπαϊκό; επιχειρήσεις. Ο κατάλογος με τους δέκα μεγαλύτερους Ευρωπαίους tour operators για το 1999 παρατίθεται στον Πίνακα 1.

11 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 771 Πίνακας 1 Κύκλος εργασιών των μεγαλύτερων tour operators της Ευρώπης για τα έτη 1999 και 2003 Οι δέκα μεγαλύτεροι Έσοδα Οι έξι μεγαλύτεροι Έσοδα tour operators (σε εκ. tour operators (σε εκ. της Ευρώπης για το 1999 Ευρώ) της Ευρώπης για το 2003 Ευρώ) τυι (Γερμανία) 7,1 τυι (με Thomson και Nouvelles Frontieres) 12,7 Airtours (Βρετανία) Ι 5,7 Thomas Cook (πρώην C&N) 7,2 C&N (Γερμανία) 4,6 MyTravel (πρώην Airtours) 6,1 Thomson (Βρετανία) 4,5 Rewe (με ιτυ) 4,1 First Choice (Βρετανία) 2,2 First Choice 3,3 Kuoni (Ελβετία) 2,2 Kuoni 2,2 ιτυ (Γερμανία) 2,0 Rewe (Γερμανία) 1,7 Club Med (Γαλλία) 1,5 Nouvelles Frontieres (Γαλλία) 1,4 Συνολικός κύκλος εργασιών των μεγαλύτερων tour operators 32,9 δισ. Ευρώ Συνολικός κύκλος εργασιών των μεγαλύτερων tour operators 35,6 δισ. Ευρώ Πηγή: CREM 2000, Rheinsberg 2004 Τέσσερα χρόνια μετά σημειώθηκαν ριζικές ανακατατάξεις με την εξαγορά της βρετανικής Thomson και της γαλλικής Nouvelles Frontieres από την τυι καθώς και της LTU από τη Rewe. Η C&N μετονομάστηκε σε Thomas Cook και η Airtours σε MyTraveJ. Έτσι, παρά την ύφεση που σημειώθηκε στην τουριστική αγορά της Ευρώπης την τριετία , οι έξι μεγαλύτεροι tour operators - για το έτος 2003 ; έχουν μεγαλύτερο κύκλο εργασιών απ' ό,τι οι δέκα μεγαλύτεροι του 1999 (35,6 δισ. Ευρώ έναντι 32,9 δισ. Ευρώ).

12 772 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Η παγίωση της θέσης των tour operators μεταξύ των τουριστικών παραγωγών και των καταναλωτών, σε συνδυασμό με τη γιγάντωση μερικών εξ αυτών, δημιούργησε έντονα ολιγοπωλιακές και ολιγοψωνιακές συνθήκες στην ευρωπαϊκή αγορά ταξιδιών διακοπών, Αυτό οδήγησε σε αφόρητες πιέσεις των tour operators επί των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που συνθέτουν τη συντριπτική πλειοψηφϊα της τουριστικής προσφοράς, Χώρες όπως η Ελλάδα εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό τόσο από την πελατεία που θα τους φέρουν οι μεγάλοι tour operators όσο και από τις πτήσεις charter των tour operators που εξασφαλίζουν τη μαζική πρόσβαση των τουριστών (Bastakis et a ). ΗγερμαΥική αγορά των tour operators Ο κύκλος εργασιών όλων των tour operators της Γερμανίας εκτιμάται στα 17,9 δισ. Ευρώ για το 2003, δηλαδή σχεδόν διπλασιάστηκε σε μια δεκαετία (Gruner + Jahr 2004). Συνολικά διακινήθηκαν 33,2 εκ. τουρίστες μέσω αυτών των επιχειρήσεων. Αναλυτικότερες στατιστικές τηρούνται για τους 59 μεγάλους tour operators της Γερμανίας, οι οποίοι πέτυχαν το 2003 τζίρο 14 δισ. Ευρώ διακινώντας 25,1 εκ. τουρίστες. Οι δύο μεγάλοι tour operators (TUI και Thomas Cook) ελέγχουν το 51% της γερμανικής αγοράς για πακέτα, η δε πρώτη πεντάδα το 79,5%. Από τη σύγκριση με τα προ πενταετίας ποσοστά προκύπτει ότι οι τρεις μεγάλοι tour operators της Γερμανίας αύξησαν το μερίδιό τους επί του συνολικού τζίρου από 60,3% το 1998 σε 68% το Εάν μάλιστα γίνει σύγκριση με όσα ίσχυαν προ δεκαπενταετίας, διαπιστώνεται τριπλασιασμός του μεριδίου των τριών μεγάλων tour operators, αφού το 1988 η TUI, η NUR (σήμερα Thomas Cook) και η LTT (σήμερα Rewe) ήλεγχαν μόλις το 22% της γερμανικής αγοράς (Mundt 1993). Αντίστοιχη εξέλιξη παρατηρείται και στους αριθμούς των ταξιδιωτών, με την τυι να αυξάνει τους πελάτες της στη Γερμανία κατά 31%, από 5,1 εκ. το 1998 σε 6,7 εκ. το Η δε C&N/Thomas Cook είχε 4,9 εκ. πελάτες το 1998 και 6 εκ. πελάτες το 2003, σημειώνοντας αύξηση 22% (Gruner + Jahr 1999 & 2004). Παρά την αύξηση των οργανωμένων ταξιδιών, η πλειοψηφϊα των Γερμανών οργανώνουν μόνοι τους το κύριο ταξίδι διακοπών (Gruner + Jahr 2004). Συγκεκριμένα, το 54% αυτών των ταξιδιών ~ίναι ανεξάρτητα, ενώ το 46% οργανωμένα από tour operator ή τουριστικό πράκτορα;

13 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 773 Η βρετανική αγορά των tour operαtors Μετά την εξαγορά της Thomson και δεδομένων των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η MyTravel, η τυι εδραιώθηκε ως ο μεγαλύτερος tour operator και στη Βρετανία. Την τρίτη θέση καταλαμβάνει η First Choice, ενώ στην τέταρτη βρίσκεται η Thomas Cook. Σύμφωνα με τις άδειες ATOL που χορηγεί η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας της Βρετανίας, τη μισή βρετανική αγορά για αεροπορικά ταξιδιωτικά πακέτα ελέγχουν οι πέντε μεγαλύτεροι tour operators της χώρας. Πίνακας 2 Μερίδιο αγοράς των μεγαλύτερων tour operators της Βρετανίας στην αγορά των αεροπορικών πακέτων για το τουριστικό έτος Οι μεγαλύτεροι tour operators της Βρετανίας για την περίοδο Αριθμός Πελατών Μερίδιο Αγοράς ΤUI υκ (πρώην Thomson) ,9% MyTravel (πρώην Airtours) ,6% First Choice (πρώην Owners Abroad) ,2% Thomas Cook ,0% Direct Holidays ,4% Trailfinders ,9% Avro ,9% Gold Medal ,8% Lotus International ,4% Panorama Holiday Group ,4% Σύνολο αεροπορικών πακέτων που πωλήθηκαν στη Βρετανία την περίοδο % Πηγή: CAA 2004 Μάλιστα, οι δύο εξ αυτών - τυι και Thomas Cook - είναι γερμανικών συμφερόντων. Ηπερίπτωση της τυι Η γερμανική τυι εξελίχθηκε τα τελευταία χρόνια στον μεγαλύτερο tour operator της Ευρώπης μέσα από αλλεπάλληλες εξαγορές επιχειρήσεων

14 774 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης σε δεκάδες χώρες. Ο τζίρος της από τον τουρισμό ανήλθε το 2003 στα 12,7 δισ. Ευρώ. Το προσωπικό των εκατοντάδων τουριστικών επιχειρήσεων του ομίλου περιλαμβάνει υπαλλήλους. Με την επέκτασή της στο χώρο των ξενοδοχείων, των αεροπορικών εταιριών, των κρουαζιέρων και των τουριστικών γραφείων, η ΤυΙ έγινε η πλέον καθετοποιημένη επιχείρηση στο χώρο του τουρισμού με παρουσία τόσο στις χώρες προέλευσης των πελατών της όσο και στους ταξιδιωτικούς τους προορισμούς (ΤυΙ 2004 και εταιρικά δελτία τύπου). Ο όμιλος της τυι περιλαμβάνει 84 επιμέρους tour operators, οι οποίοι δραστηριοποιούνται σε 18 ευρωπαϊκές χώρες προέλευσης τουριστών, μεταξύ αυτών τη Γερμανία (με 7,1 εκ. πελάτες για όλες τις μάρκες της TUI), τη Βρετανία (4,5 εκ. πελάτες), τη Γαλλία (1,6 εκ. πελάτες), τις Σκανδιναβικές χώρες και τη Φινλανδία (1,2 εκ. πελάτες), την Ολλανδία (1,2 εκ. πελάτες), το Βέλγιο (1,2 εκ. πελάτες), την Αυστρία ( πελάτες), την Ιρλανδία ( πελάτες), την Ελβετία ( πελάτες) καθώς επίσης την Πολωνία, τη Ρωσία, την Ουγγαρία κοκ. Με τους tour operators του ομίλου της τυι ταξίδεψαν συνολικά πάνω από 18 εκατομμύρια τουρίστες το Πέρα από τους επιμέρους tour operators, στον όμιλο της τυι ανήκουν ταξιδιωτικά γραφεία σε 16 χώρες καθώς και γραφεία εισερχόμενου τουρισμού (incoming tour operators) ευρισκόμενα σε 21 χώρες, τα οποία εξυπηρέτησαν το 2003 συνολικά 8,7 εκ. πελάτες. Επιπλέον, υπάρχει η TQ3, ένα δίκτυο γραφείων ειδικευμένων σε επαγγελματικά ταξίδια, το οποίο εξυπηρετεί, με τη βοήθεια καταστημάτων και συνεργατών, πελάτες σε 80 χώρες. Η τυι έχει στην ιδιοκτησία της επτά αεροπορικές εταιρίες τακτικών πτήσεων και πτήσεων charter με συνολικά 104 αεροσκάφη. Πρόκειται για τις εταιρίες Hapag-Lloyd Flug, Britannia Airways uκ, Βτίτεηιιίε Airways SE, TUI Airlines Belgίurn, Corsair, Hapag-Lloyd Express και Thomsonfly.com. Το 2002 μεταφέρθηκαν 18 εκ. επιβάτες στις πτήσεις αυτών των εταιριών. Στον όμιλο της ΤυΙ ανήκει και η εταιρία Hapag-Lloyd Cruises με τέσσερα κρουαζιερόπλοια. Τα 290 ξενοδοχεία δώδεκα αλυσίδων με συνολικά δωμάτια κατατάσσουν τη θυγατρική τυι Hotels & Resorts στη 13η θέση της παγκόσμιας κατάταξης των μεγαλύτερων ξενοδοχειακών αλυσίδων στον κόσμο (Wolchuk and Scoviak 2004). Τα ξενοδοχεία αυτά λειτουργούν υπό τις επωνυμίες RIU, Grecotel, Grupotel, Iberotel, Dorfuotel, Robinson, Magic Life, Paladien, Atlantica, Gran Resort Hotels, Sol ΥMar και Nordotel. Ετησίως εξυ~ρετoύν πάνω από 3 εκ. πελάτες που

15 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 775 πραγματοποιούν 31,3 εκ. διανυκτερεύσεις, εξασφαλίζοντας έτσι μέση πληρότητα 80% (Rheinsberg 2004). Πέντε από τις ξενοδοχειακές αλυσίδες της τυι - πρόκειται για τις Grecotel, Robinson, Magic Life, Paladien και Atlantica - εκπροσωπούνται και στην Ελλάδα, όπου επίσης δραστηριοποιείται η τυι Hellas (πρώην Airtour Greece), το μεγαλύτερο γραφείο εισερχόμενου τουρισμού της χώρας, από το Αυτή η θυγατρική του γερμανικού ομίλου διατηρεί 22 υποκαταστήματα σε όλη τη χώρα. Συνολικά, η ΤυΙ πούλησε σε δώδεκα ευρωπαϊκό; χώρες 2,6 εκ. πακέτα για ελληνικούς προορισμούς το 2003 (TUI 2004). Εάν αναλογιστεί κανείς ότι το 2003 πραγματοποιήθηκαν 13,1 εκ. αφίξεις από ευρωπαϊκό; χώρες (14,8 εκ, από όλο τον κόσμο), τότε προκύπτει ότι μόνη της η τυι διακινεί το 20% όλων των Ευρωπαίων που επισκέπτονται την Ελλάδα, Η Συμμετοχή των Tour Operators στον Εισερχόμενο Τουρισμό της Ελλάδας Επιχειρώντας αφενός να καταδείξουμε το βαθμό γιγάντωσης και διεθνοποίησης των πολυεθνικών τουριστικών επιχειρήσεων (tour operators) και των δραστηριοτήτων τους και αφετέρου να παρουσιάσουμε και να ερμηνεύσουμε την επίδραση τους στη διαμόρφωση της ελληνικής τουριστικής προσφοράς είναι εξαιρετικά χρήσιμη η εξέταση της διαχρονικής εξέλιξης των αφίξεων αλλοδαπών (κυρίως των αεροπορικών και των πραγματοποιούμενων με πτήσεις οίιετιοτ). Η εξέταση της εξέλιξης αυτών των τουριστικών δεικτών, σε εθνικό επίπεδο, επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων καθώς η διαμόρφωσή τους είναι σε σημαντικό βαθμό αποτέλεσμα αφενός της επιτυχημένης δράσης αυτών των επιχειρήσεων και αφετέρου των στρατηγικών επιλογών της ελληνικής τουριστικής πολιτική;' Αφ(ξεις Ο πίνακας 3 παρουσιάζει την εξέλιξη των αφίξεων (ανά τριετία) για τις κύριες χώρες αποστολής τουριστών προς την Ελλάδα. Από αυτόν γίνεται εμφανής η διαχρονική αύξηση των αφίξεων στο σύνολο, των παρουσιαζόμενων στον πίνακα, χωρών αποστολής τουριστών προς την Ελλάδα, Οι βραχυχρόνιες και για περιορισμένο αριθμό 'ετών μειώσεις της

16 776 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης ζήτησης δεν επηρέασαν τις μακροχρόνιες αυξητικές τάσεις οι οποίες σε κάποιες χώρες έφτασαν ακόμη και το 353,49% (Βέλγιο / Λουξεμβούργο) μεταξύ των ετών 1981 και Σε επίπεδο χωρών, από την αρχή της εξεταζόμενης περιόδου είναι εμφανής η κυριαρχία στις αφίξεις περιορισμένου αριθμού χωρών, με σημαντικότερες το Η. Βασίλειο, τη Γερμανία και τις Σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Νορβηγία, Σουηδία και Φιλανδία). Η κυριαρχία αυτή μεταφράζεται στο 43,62% των συνολικών αφίξεων της χώρας για το έτος Παρόλα αυτά και σ' αυτές τις κύριες αγορές ο ανταγωνισμός είναι ιδιαίτερα έντονος. Το μερίδιο αγοράς της Ελλάδας στα συνολικά 79,9 εκατομμύρια ταξίδια διακοπών (διάρκειας τουλάχιστον πέντε ημερών) των Γερμανών ανήλθε το 2002 στο 3,3% (DRV 2003). Το αντίστοιχο μερίδιο της Τουρκίας ήταν 4,8%, της Ισπανίας και Πορτογαλίας 12,1%, της δε Ιταλίας 9,5%. Πίνακας 3 Συνολικές Αφίξεις ( ) ΧώQ« Μ"αβολή 1981/2002 Η. Βασίλειο ,29 Αυστρία ,45 Βελ/ Λουξ ,49 Γαλλία ,08 Γερμανία ,66 Δανία ,98 Ελβετία ,27 Ιρλανδία ' ,68 Ιταλία ,02 Νορβηγία ,80 Ολλανδία ,36 Σουηδία ,72 Φιλανδία ,46 Σκανδιναβία" ,21 Σύνολο ,46 ΣΥΝ EYPΩIllIΣ ,12 ΣΥΝ ΑΜΕΡΙΚΗΣ ,25 ΣΥΝ ΑΦΡΙΚΗΣ ΣΥΝ ΑΣΙΑΣ ,82 ΣΥΝ ΩΚFANIAΣ ,05 fέnσynoλo ,49, Η Σκανδιναβία αποτελεί το άθροισμα των αφίξεων της Δανίας, της Νορβηγιας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, για το Μγο αυτό δεν υπολογίζεται στο Σύνολο 13. Πηγή: ΕΣΥΕ Ι ΕΟΤ

17 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 777 Σε επίπεδο Ηπείρων, είναι εμφανής η διαχρονική και σημαντική αύξηση των αφίξεων από ευρωπαϊκό; χώρες οι οποίες κυριαρχούν πλέον στις αφίξεις προς την Ελλάδα, Την περίοδο οι συνολικές αφίξεις προς Ελλάδα αυξήθηκαν κατά 167,49% ενώ οι αφίξεις από την Ευρωπαϊκή Ήπειρο αυξήθηκαν κατά 223,12%, Η κυριαρχία αυτή της Ευρώπης ενισχύθηκε και από την αδυναμία της χώρας να προσελκύσει τουρίστες προερχόμενους από άλλες Ηπεϊροικ. Είναι χαρακτηριστικό ότι για την περίοδο η μόνη Ήπειρος, πλην της Ευρώπης, που παρουσιάζει αύξηση στις αφίξεις προς Ελλάδα είναι η Ασία (53,82%). Ουσιαστικά η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής τουριστών εξαρτάται πλήρως από την Ευρώπη και δη την Ευρωπαϊκή Ένωση έχοντας σταματήσει να προσελκύει ικανοποιητικό αριθμό τουριστών από μη Ευρωπα'ίκές χώρες. Ενδεικτικό της αυξανόμενης εξάρτησης του ελληνικού τουρισμού από τους ευρωπαίους τουρίστες και κατά συνέπεια και από τους ευρωπαίους tour operators είναι ότι το 1999 οι αλλοδαποί που επισκέφθηκαν την Ελλάδα από χώρες της Ευρωπαϊκή; Ηπείρου εφθασαν να αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 90% του συνόλου! Στο Διάγραμμα 1 παρουσ;ιάζεται η ποσοστιαία συμμετοχή των κύριων χωρών αποστολής τουριστών προς την Ελλάδα στις συνολικές αφίξεις από την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Από τα στοιχεία του διαγράμματος γίνεται εύκολα αντιληπτή η σημασία των συγκεκριμένων χωρών για τον αλλοδαπό τουρισμό της Ελλάδας καθώς στα προς εξέταση έτη οι συγκεκριμένες χώρες μόνο το 2002 συγκέντρωσαν αθροιστικά λιγότερο από το 50% των αφίξεων από την Ευρώπη, Τα υπόλοιπα έτη με αποκορύφωση το 1987 (60,48%) το ποσοστό τους, αθροιστικά, υπερβαίνει αυτό των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών αποστολής τουριστών προς την Ελλάδα.

18 778 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Διάγραμμα 1 Ποσοστό αφίξεων επί του συνόλου της Ευρώπης 30,00 25,00 ~ 20,00 t> g 15,00 t::: '" 10,00 5,00 0,00 ~..... ~ ~ ~ -. Έτος... ~ -. I\J Ο Ο I\J Η. Βασίλειο Γερμανία ---*- Σκανδιναβία Πηγή: ΕΣΥΕ / ΕΟΤ Αεροπορικές Αφίξεις Οι αεροπορικές αφίξεις αλλοδαπών τουριστών προς την Ελλάδα παρουσιάζουν και αυτές σημαντική διαχρονική αύξηση. Ενδεικτικά και συγκρίνοντας τα έτη 1981 και~002 οι εξεταζόμενες χώρες παρουσίασαν αύξηση των αεροπορικών τους αφίξεων προς Ελλάδα της τάξης του 243,97%. Η χώρα με την εντυπωσιακότερη ποσοστιαία αύξηση είναι η Ιταλία'<632,23%) και ακολουθούν η Ολλανδία (397,88%), το Βέλγιο - Λουξεμβούργο (383,66%) και η Γερμανία (375,12%). Το σύνολο των αεροπορικών αφίξεων από την Ευρωπαϊκή Ήπειρο παρουσίασε, με σύγκριση τα έτη 1981 και 2002, αύξηση ίση με 253,95%. Άξιο λόγου είναι το γεγονός ότι η ποσοστιαία αύξηση, για την ίδια περίοδο, των αεροπορικών αφίξεων είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη ποσοστιαία αύξηση των συνολικών αφίξεων. Σε αντίθεση με την Ευρώπη, οι υπόλοιπες Ήπειροι παρουσίασαν μείωση στα μεγέθη τους που αφορούν την αποστολή τουριστών προς την Ελλάδα με αεροπλάνο. Έτσι, από τα τέλη της δεκαετίας του '80 η Αμερικανική Ήπειρος, η Αφρική και η Ωκεανία όχι μόνο δεν ενισχύουν αλλά παρουσιάζουν αξιόλογη μείωση των αερομεταφερόμενων τουριστών προς Ελλάδα παύοντας να συνεισφέρουν ουσιαστικά στις αφίξεις αλλοδαπών τουριστών προς τη χώρα. Εξαίρεση αποτέλεσε και πάλι η Ασία η οποία για την ίδια χρονική περίοδο σημείωσε αύξηση των αεροπορικών αφίξεων της τά.ξηςτου 28,62%.

19 Ελληνικός τουρισμός και ευρωπαίοι tour-operation 779 Η σημαντική αύξηση των αεροπορικών αφίξεων είναι άμεσα συνυφασμένη αφενός με την καθιέρωση του αεροπλάνου ως κύριου μεταφορικού μέσου για την πραγματοποίηση διακοπών και αφετέρου με τη στροφή του ελληνικού τουρισμού προς το πρότυπο διακοπών μαζικού τουρισμού, όπως αυτό συγκροτείται και ενισχύεται από τους tour operators. Ταυτόχρονα η σταδιακή «γιγάντωση» των ευρωπαίων tour operators και των πακέτων διακοπών και η εντατική χρήση των μη τακτικών πτήσεων (charter) συνέβαλλαν στην ενίσχυση των αεροπορικών αφίξεων στις χώρες που βρίσκονται σχετικά μακριά από τις κύριες χώρες αποστολής τουριστών, όπως η Ελλάδα. Στον πίνακα 4 εξετάζονται οι αεροπορικές αφίξεις προς την Ελλάδα ως ποσοστό των συνολικών αφίξεων. Από τα στοιχεία που περιλαμβάνονται σ' αυτόν τον πίνακα, ως προς τις κύριες χώρες αποστολής τουριστών, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι οι προερχόμενοι από τις χώρες αυτές τουρίστες επιλέγουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία το αεροπλάνο για τη μετακίνησή τους προς την Ελλάδα, ως τόπο διακοπών. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι τα υπόλοιπα μέσα μεταφοράς (κυρίως ο σιδηρόδρομος) περιορίζουν σημαντικά τη συνεισφορά τους ως μέσα μετακίνησης αλλοδαπών τουριστών προς τη χώρα. Είναι ενδιαφέρον ότι το 2002 το 97,24% των κατοίκων του Η. Βασιλείου που πραγματοποίησαν διακοπές στην Ελλάδα ταξίδεψαν με αεροπλάνο. Εξίσου σημαντικά όμως είναι και τα ποσοστά των υπολοίπων χωρών τα οποία παρουσιάζονται ενισχυμένα από τις αρχές τη; δεκαετίας του '80.

20 780 Δημήτριος Κούτουλας, Θεόδωρος Α. Σταυρινούδης Πίνακας 4 Ποσοστό Αεροπορικών επί Συνολικών Αφίξεων Χώρα ' Η. Βασίλειο 94,85 93,87 90,95 95,12 95,79 96,45 97,24 Αυστρία 75,60 64,92 81,95 93,24 94,95 94,51 91,75 Βελ/ Λουξ 84,49 83,69 72,12 84,51 89,28 89,26 90,11 Γαλλία 74,17 78,26 72,32 83,16 89,11 83,68 85,36 Γερμανία 76,43 68,48 78,93 88,33 93,77 92,23 90,41 Δανία 79,42 85,60 77,95 88,99 93,17 94,91 93,27 Ελβετία 77,23 81,02 86,92 92,92 98,21 99,50 99,20 Ιρλανδία 84,73 91,02 71,77 75,57 84,63 85,37 88,08 Ιταλία 37,37 35,44 38,95 58,45 71,01 75,27 76,64 Νορβηγία 80,72 93,12 91,42 93,88 94,96 95,48 94,71 Ολλανδία 78,83 85,85 78,10 91,28 90,67 92,68 92,49 Σουηδία 91,92 91,81 92,71 96,84 96,61 95,39 95,06 Φιλανδία 80,86 93,89 91,76 94,85 92,78 94,47 95,21 Σκανδιναβία 85,35 91,18 87,54 93,64 94,90 95,14 94,48 Σύνολο 13 80,94 78,40 78,72 88,27 92,32 92,12 91,74 ΣΥΝ ΕΥΡΩΙΠΙΣ 67,33 72,63 70,38 81,11-80,74 73,75 ΣΥΝ ΑΜΕΡΙΚΗΣ 78,85 80,49 81,67 82, ,42 ΣΥΝ ΑΦΡΙΚΗΣ 82,86 86,38 84,40 81, ,23 ΣΥΝΑΣΙΑΣ 74,44 78,81 79,23 54, ,25 ΣΥΝ ΩΚΕΑΝΙΑΣ 62,04 64,69 68,73 72, ,65 ΙΈΝΣΥΝΟΛΟ 62,88 67,66 67,72 75,62 78,55 79,03 69,97 Πηγή: ΕΣΥΕ / ΕΟΤ Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η ποσοστιαία συμμετοχή των αεροπορικών αφϊξεων επί του συνόλου των αφίξεων από την Ευρώπη το 2002 έφθασε το 73,75%. Η μικρότερη εξάρτηση των υπολοίπων, μη ευοωπαϊκων χωρών, από το αεροπλάνο μπορεί να εξαχθεί και από το μικρότερο σχετικά ποσοστό των αεροπορικών αφίξεων επί των συνολικών αφίξεων, οι οποίες βέβαια παραμένουν υψηλές φθάνοντας το 1999το 79,03%. Ενδια-