Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ

Transcript

1 Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ Οι περισσότεροι γονείς, ακόμη και αυτοί που έχουν παιδιά πολύ μικρά, τρέμουν στη σκέψη ότι τα βλαστάρια τους θα μπουν κάποτε σ αυτή την περίοδο της ζωής, την εφηβεία. Πράγματι την περίοδο που το παιδί είναι γύρω στα 2 με 4, την περίοδο του «όχι», κατά την οποία συντελείται η πρώτη απόπειρα ανεξαρτητοποίησης και εξατομίκευσης, παίρνουμε μια μικρή γεύση για το τι θα ακολουθήσει στην εφηβεία. Ποια είναι η αλήθεια όμως; Είναι ο έφηβος ένας άγνωστος που δεν γίνεται παρά να φοβίζει τους γονείς του; Μήπως η κρίση της εφηβείας είναι ένας μύθος; Πρέπει απαραίτητα η ζωή της οικογένειας με εφήβους να είναι γεμάτη συγκρούσεις κι εντάσεις ή μπορεί να είναι χαρούμενη κι αρμονική; Με τον όρο εφηβεία εννοούμε όλες εκείνες τις συναισθηματικές αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ήβης και που σαν αποτέλεσμα έχουν να μεταμορφώσουν ένα παιδί σε νεαρό ενήλικα. Οι σωματικές αλλαγές κατά την εφηβεία. Η ήβη είναι η μεταμόρφωση του σώματος που συντελείται χάρη στην επίδραση ενός κατακλυσμού ορμονών και η έναρξή της σηματοδοτείται από το βιολογικό ρολόι του κάθε ανθρώπου. Γι αυτό ο χρόνος έναρξης της ήβης είναι διαφορετική σε κάθε άνθρωπο, με μέσο όρο για το κορίτσι τα 11 και το αγόρι τα οι ηλικίες αυτές όμως αφορούν πιο πολύ την οστική παρά τη χρονολογική ηλικία του ατόμου, η οποία βρίσκεται με μια ακτινογραφία της άκρας χειρός. Καλό είναι αυτό να το γνωρίζουμε και να το ελέγχουμε, γιατί τόσο η πρόωρη έναρξη της ήβης όσο και η καθυστέρησή της μπορεί να αποτελέσει πηγή μεγάλου άγχους για το παιδί, όπως συμβαίνει όταν ένα κορίτσι έχει περίοδό στα 9 ή ένα αγόρι που ενώ πάει στο γυμνάσιο δεν ψηλώνει και η φυσιογνωμία του είναι παιδική. Κληρονομικοί παράγοντες επηρεάζουν το χρόνο έναρξης της ήβης. Καθυστέρηση μπορεί να συμβεί λόγω χρόνιων ασθενειών όπως ο παιδικός διαβήτης η μεσογειακή αναιμία και η νεφρική ανεπάρκεια και διατροφικών ελλείψεων. Γενικά τον τελευταίο αιώνα, κυρίως λόγω της βελτίωσης της διατροφής και υγιεινής, έχει κατέβει πολύ ο χρόνος έναρξης της ήβης, με αποτέλεσμα από τα 17 που ήταν ο μέσος χρόνος έναρξης της περιόδου στα κορίτσια σήμερα αυτό να συμβαίνει στα

2 2 Αναλυτικά συμβαίνουν οι παρακάτω αλλαγές: Στα κορίτσια παρατηρούμε αρχικά το σχηματισμό του στήθους, κατόπιν τη μεταβολή του βλεννογόνου των γεννητικών οργάνων (κάποια λευκόρροια που μπορεί να συμβεί είναι φυσιολογική). Η τριχοφυΐα εμφανίζεται πρώτα στην περιοχή της ήβης και μετά την αύξηση του στήθους και στις μασχάλες. Το σώμα, με την εναπόθεση λίπους, αρχίζει να στρογγυλεύει και να αποκτά τις γυναικείες καμπύλες. Η ολοκλήρωση αυτών των αλλαγών κορυφώνεται με την εμφάνιση της περιόδου. Είναι πολύ σημαντικό η έφηβη να είναι ενημερωμένη για τις αλλαγές που γίνονται στο σώμα της και κυρίως για την άφιξη της περιόδου που θα σημαίνει ότι όλα είναι φυσιολογικά, διαφορετικά μπορεί να νιώσει πανικό και άγχος. Στα αγόρια στην αρχή αυξάνεται το μέγεθος των όρχεων και ακολουθεί η μεταλλαγή των εξωτερικών γεννητικών οργάνων όπως η αύξηση του πέους και το ζάρωμα του όσχεου και ολοκληρώνεται περίπου σε 4 χρόνια. Η τριχοφυΐα αρχίζει στην ηβική περιοχή στους μηρούς και στο περίνεο και στις μασχάλες στο μέσο της εφηβείας, ενώ στο πρόσωπο και στο θώρακα γύρω στα Αντίστοιχα με την περίοδο, στα αγόρια συμβαίνει η εκσπερμάτιση, που παρατηρείται στην αρχή το βράδυ κατά τη διάρκεια κάποιου ονείρου. Άγχος ως προς την σωματική του εικόνα και απόσυρση μπορεί να φέρουν ακόμη στον έφηβο καταστάσεις όπως η έντονη ακμή, ασυμμετρία των μαστών στα κορίτσια, ελαφρό πρήξιμο στο στήθος στα αγόρια, που είναι φυσιολογικές και οφείλονται στην μεγάλη έκκριση των ορμονών. Γι αυτό πρέπει να τους καθησυχάζουμε ή να απευθυνόμαστε στον κατάλληλο γιατρό. Αναπτυξιακοί στόχοι της εφηβείας Πράγματι το παιδί όταν μπαίνει στην εφηβεία περνάει μια κρίσιμη φάση της ζωής του. Αρχίζει να μην αναγνωρίζει τον ίδιο του τον εαυτό, τόσο λόγω της αλλαγμένης του εξωτερικής εμφάνισης, όσο και λόγω των πρωτόγνωρων συναισθημάτων που βιώνει, κυρίως των σεξουαλικών, που συχνά του προκαλούν ντροπή κι αμηχανία. Είναι η περίοδος κατά την οποία οφείλει να ανεξαρτητοποιηθεί από την οικογένειά του και να ανακαλύψει τη δική του προσωπική ταυτότητα. Όμως όλο αυτό είναι πολύ δύσκολο, ιδίως σήμερα που η πρωιμότητα της ενήβωσης έχει σαν αποτέλεσμα το άτομο να γίνεται πιο γρήγορα σεξουαλικά ώριμο ενώ συναισθηματικά είναι ακόμη ανώριμο και εξαρτημένο.

3 3 Πράγματι στις μέρες μας τα παιδιά παραμένουν μεγάλο διάστημα στο σπίτι των γονέων, οικονομικά και συναισθηματικά εξαρτημένα από αυτούς. Αυτή η παράταση της εφηβείας που συμβαίνει στην εποχή μας έχει πολλές αιτίες. Η αλλαγή των ηθών έχει στερήσει από τους νέους το κίνητρο που είχαν παλιά αφού η σεξουαλική τους ζωή είναι αποδεκτή από την πατρική τους οικογένεια. Επίσης η συχνότητα των διαζυγίων έχει ενισχύσει τη δέσμευση του παιδιού προς τον γονέα του, κυρίως τη μητέρα του και αντίστοιχα την εξάρτηση του γονέα από το παιδί του, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται μεγάλες ενοχές στο νέο που θέλει και οφείλει να κάνει τα πρώτα του βήματα έξω από την οικογένεια. Επίσης η μεγάλη διάρκεια και δυσκολία των σπουδών, όπως και η μεγάλη ανεργία που κατ εξοχήν πλήττουν τους νέους αναγκάζουν πολλούς να παραμένουν στην πατρική τους οικογένεια. Η παράταση της εφηβείας δεν είναι αναγκαστικά αρνητική, αφού μπορεί να αποτελεί έναν προσαρμοστικό μηχανισμό που επιτρέπει στο νέο να αναπτύξει τις δεξιότητες που απαιτούνται ώστε να ανταπεξέλθει στην αυξημένη πολυπλοκότητα της κοινωνίας. Ο έφηβος τη μια στιγμή νιώθει ανεξάρτητος και γεμάτος αυτοπεποίθηση, αγανακτώντας για κάθε περιορισμό και την άλλη νιώθει γεμάτος αβεβαιότητα και ζητά ενθάρρυνση και συμπαράσταση. Τη μια νιώθει ενήλικος και την άλλη παιδί. Εξίσου αλλοπρόσαλλη είναι και η συμπεριφορά του προς τους γονείς του. Τη μια στιγμή ο γονιός νιώθει να του φέρνεται ο έφηβος πολύ φιλικά και την άλλη να τον απορρίπτει με ψυχρότητα. Ο γονιός αρχίζει κι αυτός με την σειρά του να μην αναγνωρίζει το παιδί του και να νιώθει πως ότι και να κάνει είναι λάθος. H οικογενειακή κρίση Πράγματι ή κρίση της εφηβείας είναι και οικογενειακή κρίση. Σημαίνει για όλους απώλεια. για τον έφηβο απώλεια της παιδικής του ταυτότητας και των παιδικών σχέσεων με τους γονείς του, για τους γονείς απώλεια του παλιού γονεϊκού ρόλου και των ικανοποιήσεων που έπαιρναν από το να αποτελούν για τα παιδιά τους τα κεντρικά πρόσωπα αγάπης. Ταυτόχρονα οι γονείς περνούν κι εκείνοι τη δική τους κρίση, αυτή της μέσης ηλικίας. Αρχίζουν να νιώθουν ότι ο χρόνος που έχουν στη διάθεσή τους είναι λίγος και κυρίως ότι δεν είναι το ίδιο γοητευτικοί όπως παλιά. Πραγματικά τίποτα δεν μας φέρνει περισσότερο αντιμέτωπους με το χρόνο που περνά από την γεμάτη ζωή παρουσία των ίδιων μας των εφήβων.

4 4 Παγίδες για τους γονείς και τους εφήβους Οι γονείς, για λόγους που προέρχονται από δικά τους βιώματα, όπως αν είχαν οι ίδιοι σαν έφηβοι «μπλεξίματα», αλλά και λόγω της πραγματικής αντιδραστικής συμπεριφοράς του ίδιου του εφήβου, μπορεί να νιώσουν υπερβολική απειλή. Τότε μπορεί να αντιδράσουν στις προσπάθειες του εφήβου για αυτονομία και ανεξαρτησία ασκώντας μεγαλύτερο έλεγχο και κατασταλτικά μέτρα. Σε αυτή την σύγκρουσή η αντίδραση του εφήβου μπορεί να είναι η απομάκρυνση και η αποξένωσή του από την οικογένεια, ενώ ακόμη δεν είναι έτοιμος να αναλάβει τον εαυτό του. Το αποτέλεσμα τότε μπορεί να είναι η ρήξη του με κάθε μορφή εξουσίας, με συνέπεια είτε τη σύγκρουσή του με το νόμο είτε την καταφυγή του στα ναρκωτικά. Η αντίδρασή του μπορεί να είναι επίσης η παλινδρομημένη συμπεριφορά και η προσκόλληση στους γονείς του, με περιορισμό των δυνατοτήτων του και στις σχολικές επιδόσεις και στις κοινωνικές σχέσεις. Μπορεί τότε οι γονείς να αισθάνονται τυχεροί γιατί ο έφηβός τους δεν τους προκαλεί προβλήματα, όμως το τίμημα για τον ίδιο μπορεί να είναι μια καταθλιπτική διαταραχή και πιθανότητα να παρουσιάσει αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, όπως απόπειρα. Μια άλλη λανθασμένη γονεϊκή στάση είναι αυτή του τύπου: «δεν μας χρειάζεσαι πια, μπορείς να τα καταφέρεις μόνος σου». Αυτή υιοθετείται συνήθως από γονείς που έζησαν σε υπερβολικά καταπιεστικές οικογένειες και πήραν την απόφαση ότι οι ίδιοι θα κάνουν με τα παιδιά τους το αντίθετο από τους δικούς τους γονείς, δηλαδή δεν θα θέτουν περιορισμούς. Αυτή η στάση μπορεί να οδηγήσει τον έφηβο στην απόκτηση μιας ψεύτικής ωριμότητας ταυτιζόμενος με τον γονιό του, επειδή δεν του έχει δοθεί ο χρόνος που χρειάζεται για να πειραματιστεί και να ανακαλύψει αυτό που θέλει να γίνει, την πραγματική του ταυτότητα μέσα από τις διαδικασίες της σταδιακής ωρίμανσης. Είναι δυνατόν επίσης η ίδια στάση να κάνει τον έφηβο να αισθανθεί μόνος και ανίκανος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του κόσμου των μεγάλων. Έτσι παραμένει άβουλος και αναποφάσιστος, ενώ παράλληλα αναζητά διαρκώς στηρίγματα. Έτσι γίνεται ευάλωτος σε κάθε είδους εξαρτήσεις.. Ένας από τους κινδύνους που παραμονεύουν, είναι και αυτός των αιρέσεων κάθε είδους που αναζητούν θύματα για να τα εκμεταλλευτούν ηθικά και οικονομικά. Ο έφηβος που συμμετέχει σε αυτές ανακουφίζεται από το άγχος που νιώθει γιατί ο φόβος της ανεπάρκειάς του προβάλλεται σε κάτι εξωτερικό όπως στους ξένους ή στο διάβολο. Ταυτόχρονα του προσφέρουν πρότυπα συμπεριφοράς και την αίσθηση ότι ανήκει κάπου, βοηθώντας τον να αποκοπεί από τον προηγούμενο τρόπο ζωής, που του έφερνε δυσφορία και δυστυχία. Έτσι ο έφηβος πιστεύει ότι απελευθερώνεται επειδή εγκαταλείπει τα παλιά αντικείμενα εξάρτησης ενώ αντίθετα πιάνεται στην παγίδα μιας νέας και επικίνδυνης εξάρτησης. Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν πόσο σημαντικός παραμένει ο ρόλος των γονιών κατά την περίοδο της εφηβείας.

5 5 Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς; Οι γονείς οφείλουν να συνεχίσουν να έχουν την ευθύνη των παιδιών τους και με τη σταθερή και αξιόπιστη παρουσία τους να αποτελούν για το παιδί τους το στήριγμα πάνω στο οποίο ο έφηβος θα μπορεί να ακουμπήσει για όσο το χρειάζεται. Οφείλουν ακόμη να αποτελούν το σταθερό πλαίσιο που θα δίνει από τη μια το αίσθημα της ασφάλειας στους έφηβους και από την άλλη θα αντέχει στα «χτυπήματα» χωρίς να καταρρέει δίνοντας έτσι στον έφηβο τη δυνατότητα να ορίσει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα, έστω και με αρνητικό τρόπο, ιδίως στην αρχή της εφηβείας ( «εγώ δεν είμαι σαν εσένα» ). Οι γονείς πρέπει να δεχτούν ότι η πάλη, έστω και ενάντιά τους, βοηθάει τα παιδιά τους να μεγαλώσουν. Καλό είναι να μην μπλέκουν, με πολλές αναλύσεις και εξηγήσεις, στις λεπτομέρειες της διαφωνίας, ούτε να πανικοβάλλονται πως κάνουν κάτι στραβό και πάντα να δίνουν στον έφηβο παραδοχή και αγάπη ( «δέχομαι αυτό που είσαι αλλά όχι αυτό που κάνεις»). Βοηθάει πολύ επίσης να είναι διαθέσιμοι όταν τους χρειάζεται, δίνοντας χρόνο για να ακούσουν τον έφηβο, χωρίς όμως να του κάνουν κήρυγμα που θα τον κάνει να απομακρυνθεί. Αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι πρέπει να ασπάζονται θέλοντας και μη τις απόψεις του εφήβου. Ίσα ίσα είναι σημαντικό οι γονείς να έχουν ξεκάθαρες απόψεις και να μένουν σταθεροί σε αυτές και ταυτόχρονα να κρατούν αποφασιστική στάση στα διάφορα ζητήματα έχοντας σταθερή συμπεριφορά προς τα παιδιά τους. Ακόμη οφείλουν να αναθεωρούν τις κατευθυντήριες γραμμές που θέτουν, καθώς ο έφηβος μεγαλώνει, δίνοντάς του όλο και μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Επίσης είναι καλό να αναγνωρίζουν την ανάγκη του για προσωπικό χώρο μέσα στο σπίτι και αν γίνεται να του τον παρέχουν, επιτρέποντάς του σε αυτόν να κάνει ότι θέλει χωρίς περιορισμούς. Ταυτόχρονα όμως στο υπόλοιπο σπίτι είναι σημαντικό να του ζητάν να συμμορφώνεται με τους κανόνες του σπιτιού. Ακόμη οι γονείς πρέπει να επιτρέπουν τις σχέσεις των εφήβων με άλλους ενήλικες, όπως συχνά συμβαίνει με τους καθηγητές τους, και να μην τις βλέπουν ανταγωνιστικά. Πολύ σημαντικές είναι και οι σχέσεις με συγγενείς, όπως θείοι- θείες, γιαγιάδες-παππούδες, γιατί δημιουργεί στους έφηβους το αίσθημα ότι ανήκουν στην οικογένεια, επιτρέποντάς τους ταυτόχρονα την απομάκρυνση από την γονεϊκή εξάρτηση. Τέτοιου είδους σχέσεις αποτελεί σημείο καλής συναισθηματικής ανάπτυξης. Σημαντικότερες από όλες τις σχέσεις που ο έφηβος αναπτύσσει, είναι αυτές με τους συνομήλικους του και οι έλλειψή τους θα πρέπει να μας ανησυχεί σοβαρά. Αυτές οι σχέσεις λειτουργούν σαν μοντέλο για τις κοινωνικές σχέσεις που θα αναπτύξει στην ενήλικη ζωή και ταυτόχρονα αποτελούν το στήριγμα για να μπορέσει να αποστασιοποιηθεί από τους γονείς του. Το να κατηγορούμε τους φίλους του, όσο και αν έχουμε δίκιο, έχει σαν αποτέλεσμα να εντείνουμε την προσκόλλησή του σε αυτούς, μόνο και μόνο σαν αντίδραση προς εμάς. Απόρριψη των φίλων του ισοδυναμεί για τον έφηβο με απόρριψη του ίδιου. Για αυτό πρέπει πάντα να ενεργούμε έτσι ώστε οι δίαυλοι επικοινωνίας να παραμένουν ανοιχτοί.

6 6 Βοηθάει να θυμόμαστε ότι όλοι μας ήμασταν κάποτε έφηβοι και όμως επιζήσαμε. από έρευνες αποδεικνύεται ότι το 85% των εφήβων συμπαθούν τους γονείς τους και έχουν καλές σχέσεις μαζί τους. Εάν οι γονείς αποδεχτούν την αλλαγή του ρόλου τους και συνεχίσουν να ζουν οι ίδιοι μια ευχάριστη γεμάτη προσωπική και συντροφική ζωή, τότε πιθανότατα δεν θα αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα με τους εφήβους τους. Αντίθετα μπορεί να μάθουν πολλά από αυτούς, όπως η χρήση νέων τεχνολογιών και κυρίως να αντλήσουν από αυτούς ζωντάνια και χαρά της ζωής. Επίσης οι δύσκολες καταστάσεις που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν θα τους φέρουν πιο κοντά με τα παιδιά τους και θα μεγαλώσουν την αυτογνωσία τους. Πράγματι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε όταν μεγαλώνουμε τα παιδιά μας, μας φέρνουν αντιμέτωπους με τις προσωπικές μας δυσκολίες και είναι το μεγαλύτερο κίνητρο για προσωπική ωρίμανση. Πιστεύω βαθιά ότι η ανατροφή των παιδιών μπορεί να γίνει πηγή χαράς, αρκεί οι αρνητικές καταστάσεις να αντιμετωπίζονται με καλή θέληση από ανθρώπους που πάνω από όλα αγαπιούνται και κυρίως δεν χάνουν το χιούμορ τους. Μάρθα Μπουρνιά, Παιδοψυχίατρος.